સ્પિતી ખીણના પ્રવાસે (5): ખોળામાં સૂતે સૂતે જેના ખોળામાં સૂતેલા હોઈએ એ કેવા દેખાય?

'ખોળો'નો અર્થ સમજાવવો પડે એમ નથી, છતાં જોઈએ તો તેનો શાબ્દિક અર્થ છે 'પલોંઠી વાળીને બેસતાં પેડુ આગળથી બેઉ ઘૂંટણ સુધીનો બનતો ભાગ.' સ્પિતી ખીણનું તાબો ગામ એના ખરા અર્થમાં 'પહાડને ખોળે' વસેલું કહી શકાય. રિકોંગ પીઓ અને કાઝાને જોડતા માર્ગ પર આવેલા આ ગામની ઊંચાઈ પોણા અગિયાર હજાર ફીટ જેટલી છે. તેની બન્ને બાજુએ બે પહાડ એ રીતે ગોઠવાયેલા છે કે આખા ગામમાં ક્યાંયથી પણ જોઈએ, એ સાવ નજીક લાગે. એ બન્નેની તળેટી વચ્ચે આવેલા સાંકડા પટ્ટામાં આખું ગામ વસેલું છે. ખરા અર્થમાં 'પહાડના ખોળે'. ઢળતી બપોરે અમે કાલપાથી ત્યાં પહોંચ્યા અને બીજા દિવસે સવારે અમારે કાઝા તરફ સફર કરવાની હતી.

અમારા ઊતારાની બારીમાંથી જોયું તો સામે જ મોટો પર્વત. ખોળામાં સૂતેલા આપણને જેના ખોળામાં હોઈએ એ વ્યક્તિ કેવી દેખાય? બિલકુલ એવો જ આ પર્વત દેખાતો હતો. એ સાંજે અમે લટાર મારવા નીકળ્યા. ગામ બીજી તરફ, સહેજ વળાંકમાં હતું. આથી મુખ્ય માર્ગ પર અમે ટહેલવા લાગ્યા. એક જગ્યાએ પગથિયાં દેખાયાં, અને 'તાબો કેવ્ઝ (ગુફાઓ)'નું પાટિયું વંચાયું એટલે પગથિયાં ચડવા લાગ્યાં. પગથિયાં તો ઓછા હતાં, પણ પોણા અગિયાર હજાર ફીટની ઊંચાઈએ હતાં એ અમે વીસરીએ તો પણ પગથિયાંએ યાદ કરાવ્યું. ઊંડા શ્વાસ લેતા, વચ્ચે વિરામ લેતા અમે ઊપર ચડતા ગયા. ઊપર ગુફાઓ જેવી કુદરતી રચના છૂટીછવાઈ જોવા મળી.

સહેજ ઊંચાઈ પર આવેલી ગુફા જેવી નૈસર્ગિક રચનાઓ

ગુફા પરથી દેખાતું ગામનું દૃશ્ય 

અહીંથી ગામનું વિહંગાવલોકન થઈ શકતું હતું. એક મોનેસ્ટ્રી દેખાતી હતી. એક નહીં, બે. એક નવી અને એક જૂની. નવી તો બીજી મોનેસ્ટ્રીની જેમ રંગીન હતી, પણ જૂનીએ અમારા સૌનું મન મોહી લીધું. જાણે કે માટીની બનેલી હોય એવો રંગ, વિવિધ સ્તૂપ જોઈને એમ લાગે કે ત્યાં પહોંચી જ જઈએ.

ઊતરીને પહોંચી જ ગયા. એક પોસ્ટ ઓફિસ હતી, તેની બાજુમાં આવેલી ગલીમાં વળીને આગળ વધ્યા અને આ મોનેસ્ટ્રીના પાછળના ભાગમાં આવી ગયા. મોનેસ્ટ્રી બંધ હતી, કેમ કે, સાંજના સાડા સાત પોણા આઠ થયા હતા. અજવાળું ઘણું હતું. લોખંડની એક નિસરણી પર ચડીને એની કમ્પાઉન્ડ વૉલ પર પહોંચ્યા અને પાછળથી થોડી તસવીરો લીધી. બીજા દિવસે સવારે અહીં વહેલા આવવું એમ નક્કી કર્યું.

ઊતારેથી સામે દેખાતો પર્વત

આ વિસ્તારમાં સૂર્યોદય મોડો થાય, પણ અજવાળું સવારના પાંચ-સાડા પાંચમાં થઈ જાય. સવારે પરવારીને ચાલતા મોનેસ્ટ્રી પર આવ્યા. જૂની મોનેસ્ટ્રી ઈ.સ.996માં બનાવાયેલી હતી. ભારતની સૌથી પ્રાચીન મનાય છે, અને ઈ.સ.1996માં તેની સહસ્ત્રાબ્દિ પણ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઊજવાયેલી. એને 'હિમાલયના અજંતા-ઈલોરા' કહેવામાં આવે છે. આવી સરખામણી અમુક વાર હાસ્યાસ્પદ લાગે, કેમ કે, એનાથી મૂળ સ્થાનનું મૂલ્ય ઘટી જતું લાગ્યું છે.

હજારેક વર્ષ જૂની તાબો મોનેસ્ટ્રી

મોનેસ્ટ્રીમાં મંત્ર કોતરેલા પથ્થરો 

બાજુમાં આવેલી નવી મોનેસ્ટ્રીની બહારનો સ્તૂપ 

મોનેસ્ટ્રીમાં ફોટા લેવા સિવાય ખાસ કામ નહોતું. કોઈ સમજાવનાર નહીં. મોટા ભાગના પ્રવાસીઓ- અને એ પણ ગુજરાતી-બંગાળી. આથી અમે પાછા ઊતારે આવ્યા અને નીકળવાની તૈયારી કરી.

નીકળતા હતા ત્યારે અમને જણાવાયું કે ગામમાં જ એક સ્કૂલ છે, જ્યાં આજે એક લામાના જન્મદિનની ઉજવણી નિમિત્તે કાર્યક્રમ છે. તમને રસ પડે તો આંટો મારજો.

અમે ઉત્સાહમાં આવી ગયા અને અમારા વાહનમાં 'સરકોંગ સ્કૂલ' ઊપડ્યા. પહોંચ્યા ત્યારે બહાર વાહનો હારબંધ ગોઠવાયેલાં હતાં. અંદર કોઈક કાર્યક્રમ ચાલી રહ્યો હોવાનો ખ્યાલ આવતો હતો. ચાલીને અમે અંદર પહોંચ્યાં. પહાડને ખોળે આવેલી સ્કૂલ. વચ્ચોવચ્ચ ફરસબંધીવાળું મેદાન હતું, જેમાં ગણવેશધારી વિદ્યાર્થીઓ કતારમાં શિસ્તબદ્ધ ઊભેલા હતા. મેદાનની ત્રણ બાજુ મંડપ જેવું હતું, જ્યાં વાલીઓ બેઠેલા હતા. વિદ્યાર્થીઓનો ચહેરો જે તરફ હતો એ સ્થાન સહેજ ઊંચું અને સ્કૂલના પાછલા ભાગ જેવું હતું, જ્યાં સ્કૂલના કેટલાક કર્મચારીઓ તેમજ આમંત્રિત મહેમાનો બિરાજેલા હતા. નીચે એક પોડિયમ બનાવેલું, જ્યાંથી સૂચનાઓ અપાતી હતી. અમે એક જગ્યાએ જઈને ગોઠવાયા એટલે તરત બે બાબત ધ્યાને પડી. સવારના દસ-સાડા દસ જ થયેલા, પણ તડકો આકરો હતો. બીજું, માત્ર વિદ્યાર્થીઓ જ તડકામાં ઊભેલા અને બાકીના સૌ છાંયે બિરાજેલા.

રાષ્ટ્રગીતનું ગાન, પ્રતિજ્ઞાપત્રનું વાંચન વગેરે થયાં. એ પછી વિદ્યાર્થીઓએ પોતાના 'હાઉસ' મુજબ મેદાન ફરતે બેન્‍ડના તાલે પરેડ કરી. મેદાનનું બે વખત ચક્કર માર્યા પછી તેઓ મૂળ સ્થાને આવીને કતારબંધ ઊભા રહી ગયા. આટલા તડકામાં છાંયે બેઠેલાઓ વારેવારે પાણી પી રહ્યાં હોય તો આ વિદ્યાર્થીઓની શી હાલત થતી હશે એમ વિચાર આવ્યો ત્યાં એક અદભુત દૃશ્ય જોવા મળ્યું.

પહેલાથી લગભગ નવમા કે દસમા ધોરણના આ વિદ્યાર્થીઓ જેવા કતારબંધ ઊભા કે સામેથી ત્રણ-ચાર શિક્ષિકાઓ પાણીની બાટલી લઈને દોડતી આવી. દરેક કતારમાં તેઓ એકે એક વિદ્યાર્થીને પાણી પાવા લાગી. કોઈક વિદ્યાર્થી નાનો હોય તો તેને પોતાના હાથે બાટલીથી પાણી પીવડાવે, અને મોટા વિદ્યાર્થીના હાથમાં બાટલી આપે, એ પાણી પીવે ત્યાં સુધી ઊભી રહે. અને પછી જ આગળ વધે. મેદાનમાં ઊભેલો એક પણ વિદ્યાર્થી બાકી ન રહે એની ખાસ ખેવના. પોતાનું આ કામ ફટાફટ પતાવીને એ સૌ જોતજોતાંમાં પાછા રવાના થઈ ગયાં- કાર્યક્રમમાં સહેજ પણ ખલેલ પાડ્યા વિના. બીજી તરફ મંચ પર બિરાજમાન મહેમાનોને સૌ 'હેપ્પી બર્થડે'ની શુભેચ્છા પાઠવતા હતા, એમને નમન કરતા હતા, અને તેમના માટે પાણીની શીશીઓ ફટાફટ મૂકાતી હતી. આ બન્ને દૃશ્યો સાવ વિરોધાભાસી હતાં!

છાંયે બેઠેલા પ્રેક્ષકો, સામે ઊંચે બેઠેલા મુખ્ય અતિથિઓ
અને મેદાનમાં વિદ્યાર્થીઓ

મેદાન ફરતે વિદ્યાર્થીઓની પરેડ 

કલાકેક ગાળીને અમે અહીંથી વિદાય લીધી અને કાઝા તરફ જવા આગળ વધ્યા. પણ વિદ્યાર્થીઓને કાળજી અને પ્રેમપૂર્વક, ધીરજપૂર્વક પાણી પાતી એ શિક્ષિકાઓનું દૃશ્ય હૃદયમાં જડાઈ ગયું છે. આ વિશિષ્ટ ભૌગોલિક પ્રદેશને અનુરૂપ વિદ્યાર્થીઓની આવી કાળજી લેવી કદાચ સહજ હશે, પણ એના સાક્ષી બનવાનું બહુ સારું લાગ્યું.