જેનો આદિ ન અંત હોય ‘હનીફ’, એ પ્રલંબિત સફર કબૂલ મને

હનીફ સાહિલ 

ગઈ કાલે ઉર્વીશે પઠાણસાહેબની ચીરવિદાયના સમાચાર આપ્યા. એ સાથે તેમની સાથેના ચારેક દાયકાના પરિચયની ફિલ્મ રિવાઈન્‍ડ થઈ ગઈ. 

અગિયારમા ધોરણમાં મેં વિજ્ઞાનના વિષયો લીધેલા. એ અગાઉ એસ.એસ.સી. સુધી ટકાવારી ઠીકઠીક જળવાઈ રહેલી, એટલે ‘હોંશિયાર વિદ્યાર્થી’ તરીકે મનમાં એવું પણ ખરું કે ફર્સ્ટ ક્લાસ તો આવી જ જાય. જો કે, ત્યારે સમગ્ર વિષયોમાં આવેલા ટકા ગણાતા, અને કયો વિષય વધુ ફાવે છે એ સમજ ખાસ ઉગી નહોતી. ન ફાવતા વિષયમાં મહેનત વધુ કરી લેવી એવું વલણ રહેતું. 

દરમિયાન મારાં દાદીમા (કપિલાબેન કોઠારી)નું અવસાન (5 ડિસેમ્બર, 1979) થયેલું. એ જ અરસામાં શાળાની પરીક્ષા હતી. થોડા સમયમાં પરિણામ આવ્યું ત્યારે જીવવિજ્ઞાનમાં હું નાપાસ થયેલો. છેક પહેલા ધોરણથી લઈને એસ.એસ.સી. સુધીમાં નાપાસ થવાનો આ પહેલવહેલો અનુભવ હતો! જો કે, મને લાગેલા આઘાત કરતાં ઘેર સૌને શી રીતે આ જણાવવું એની ફિકર વધુ હતી. ખાસ તો કનુકાકા, જેમને અમારા અભ્યાસની સૌથી વધુ ફિકર રહેતી. મેં ડરતે ડરતે ઘેર જણાવ્યું તો ખરું, પણ નાપાસ થવાના દેખીતા કારણ સાથે બાના અવસાનની ઘટના જોડી દીધી. એ રીતે આંચકો થોડો હળવો થઈ શક્યો, પણ આનો ઉપાય તો કરવો જ રહ્યો! ત્યાં સુધી હું એક માત્ર ગણિતના ટ્યુશનમાં જતો હતો. રાબેતા મુજબ પાઉલભાઈ સાથે પપ્પા અને કનુકાકાએ સલાહમશવરો કર્યો. જેમ પ્રત્યેક કુટુંબના ‘ફેમીલી ડૉક્ટર’ હોય છે, એમ પાઉલભાઈને અમારા ‘ફેમીલી ટિચર’ કહી શકાય. (તેમના વિશેનો લેખ અહીં વાંચી શકાશે.) પાઉલભાઈની ખાસિયત એ હતી કે વડીલોને તેઓ જેમ પોતાના લાગતા, એટલા જ અમને પણ તેઓ પોતાના લાગતા. તેમનો પોતાનો વિષય ગુજરાતી અને સમાજ નવરચના હોવા છતાં તેઓ અન્ય વિષય મને ભણાવતા, અને એ અગાઉ પોતે તેની પૂરતી તૈયારી કરી લેતા. તેઓ કહેતા પણ ખરા, ‘અમે બન્ને સાથે શીખીએ છીએ.’ (આ ચેષ્ટા કેવી દુર્લભ હતી, એ તો આજે સમજાય છે!) પાઉલભાઈને બરાબર ખ્યાલ હતો કે અગિયારમા ધોરણના જીવવિજ્ઞાનના વિષયનો પ્યાલો પોતે મોંએ માંડી શકે એમ નથી. આથી તેમણે સૂચવ્યું, ‘હનીફને કહીએ. એ ભણાવશે.’

હનીફ એટલે એચ.એમ.પઠાણ, જેમને અમે ‘પઠાણસાહેબ’ તરીકે ઓળખતા. સાહિત્યજગતમાં ‘હનીફ સાહિલ’ તરીકેની તેમની ઓળખ વિશે અમને ખાસ ખ્યાલ નહોતો. હા, શાળામાં પ્રાર્થના પછી બે એક વખત તેમણે પોતાની રચનાઓનું પઠન કરેલું. એટલે તેઓ કવિતા લખતા, અને બહાર જાણીતા હતા એટલી ખબર. આ રીતે તેમણે રજૂ કરેલું ગીત ‘થૂઈથપ્પા’ના આ શબ્દો શાળાના ઘણા છોકરાઓને મોઢે ચડી ગયેલા.એમની સાથેનો વાર્તાલાપ રેડિયો પરથી પ્રસારિત થવાનો હતો એવું એક વાર શાળામાં જાહેર કરાયેલું, અને અમે રેડિયો પર એ સાંભળવા પ્રયત્ન કરેલો, પણ સ્ટેશન બરાબર પકડાયેલું નહીં. એવું આછું યાદ આવે છે કે પાઉલભાઈને ત્યાં અમે ભણવા જતા ત્યારે કદીક તેઓ ત્યાં આવતા. એ રીતે આછોપાતળો પરિચય ખરો, પણ ખરેખરો દ્વિપક્ષી પરિચય અગિયારમા ધોરણમાં તેઓ જીવવિજ્ઞાન લેતા થયા ત્યારથી શરૂ થયો.

પાઉલભાઈએ વ્યવસ્થા એવી ગોઠવેલી કે પઠાણસાહેબ મારે ઘેર ભણાવવા આવે. ધીમે ધીમે એ વ્યવસ્થા અમને ફાવી ગઈ. તેઓ આવતા, શીખવતા. વચ્ચે મમ્મી ચા આપવા આવે ત્યારે સહેજ બ્રેક પડતો. ભણવાનું પૂરું થાય એટલે થોડી વાતો સાહિત્યની પણ થતી. પઠાણસાહેબના ટ્યુશનને કારણે હું જીવવિજ્ઞાનમાં પાસ તો થઈ ગયો, પણ તેમની સાથે પરિચય થયો, અને એ પરિચય આગળ જતાં ગાઢ બનતો ગયો.

એકાદ વાર મેં તેમણે લખેલી કવિતાઓ વિશે પૂછપરછ કરી. એક-બે દિવસમાં તેઓ એક નોટબુક લઈને આવ્યા અને મારા હાથમાં મૂકી. મેં જોયું તો અંદર સુઘડ અક્ષરે પોતાના હસ્તાક્ષરમાં તેમણે ગઝલો ઉતારી હતી. એક પાન પર એક ગઝલ. અને એ જ પાન પર નીચે એ ગઝલ જ્યાં છપાઈ હોય એનું કટિંગ. આ ઉપરાંત પેન વડે દોરેલાં ચિત્રો. એ ચિત્રોની શૈલી ‘નવનીત સમર્પણ’ના કાવ્યવિભાગમાં આવે છે એ પ્રકારની. એ નોટબુક ઘણા દિવસ મારે ઘેર પડી રહેલી. મેં તેમાંની કવિતાઓ વાંચવા પ્રયત્ન કર્યો. કેટલુંક સમજાયું, કેટલુંક ન સમજાયું. પણ એ બરાબર સમજાયું કે તેમની કવિતાઓ અન્ય મેગેઝીનોમાં પ્રકાશિત થાય છે.

અગિયાર અને બાર બન્નેમાં તેઓ અમને જીવવિજ્ઞાન ભણાવતા. તેમના વર્ગમાં સામાન્યપણે હળવું વાતાવરણ રહેતું. પ્રેક્ટિકલમાં વિશેષ. મોટી ઉંમરના કોઈ મિત્ર હોય એવું અમને વધારે લાગતું. તેમની સરખામણીએ કેમિસ્ટ્રીના મગનભાઈ સાહેબની રીતસર ધાક હતી. એકાદ વખત શાળામાંથી અમારે વિજ્ઞાનમેળામાં (લગભગ) બોરસદ જવાનું ગોઠવાયેલું, અને બસની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવેલી, એવું યાદ છે. એ વખતે પઠાણસાહેબ પણ સાથે આવેલા. તેમને જોઈને બધા ખુશ થઈ ગયેલા. સાથે તેમનો દીકરો શકીલ પણ હતો, જે ત્યારે ઘણો નાનો હતો. તેને અમે કેટલાક છોકરાઓએ અમારી સાથે રાખેલો, અને ‘શકીલ બદાયૂંની’ કહેતા.

પઠાણસાહેબના ચહેરાની આકૃતિ એવી હતી કે એ ગંભીર પ્રકૃતિના જણાય. ભણાવતી વખતે તેઓ એ રીતે જ બોલતા રહે. અમારા વર્ગમાં છોકરીઓની સંખ્યા ત્રણ કે ચાર હતી. એમાંની એક સિમ્મી (સમીતા કે સ્મિતા) દિલ્હીથી આવેલી. અન્ય છોકરીઓની સરખામણીએ તે થોડી (ત્યારની વ્યાખ્યા પ્રમાણે) ‘આઝાદ’ મિજાજની હતી. તેને શી મસ્તી સૂઝી કે શિક્ષકનું ટેબલ અને ખુરશી ભેગાંભેગાં ગોઠવી દીધાં, જેથી શિક્ષકે બેસવું હોય તો ખુરશીને ખેંચીને ખસેડવી પડે. યોગાનુયોગ એવો કે રિસેસ પઠાણસાહેબનો પિરીયડ હતો. તેઓ આવ્યા, અને તેમણે આ જોયું. તેઓ મોટે ભાગે ઉભા ઉભા જ ભણાવતા હતા. પણ આવું ઈરાદાપૂર્વકનું તોફાન તેમને ન ગમ્યું. તેમણે અતિ ગંભીર ચહેરે પૂછ્યું, ‘કોણે કર્યું છે આ?’ ક્લાસમાં સોપો પડી ગયો. સામાન્ય રીતે હળવું રહેતું તેમના પિરીયડનું વાતાવરણ સહેજ ગંભીર બની ગયું. જવાબ તો સૌને ખબર હતી, પણ સાહેબને શું કામ એ કહેવો? એ દિવસે પઠાણસાહેબે નક્કી કર્યું હશે કે આ સાંખી ન લેવાય. એટલે તેમણે ફરી એવા જ ટોનમાં સવાલ દોહરાવ્યો. સૌને લાગ્યું કે એક જણના તોફાનને કારણે આખા ક્લાસે કદાચ શિક્ષા સહન કરવી પડશે. છેવટે નરેન્‍દ્ર કોન્‍‍ટ્રાક્ટર ધીમા અવાજે બોલ્યો, ‘સાહેબ, છોકરાઓમાંથી કોઈએ આ કર્યું નથી.’ પત્યું. હવે તો આરોપીઓ ઘટીને સાવ ત્રણ કે ચાર જ રહ્યા. આખરે સીમ્મી ઊભી થઈ. તેણે નીચા મોંએ કબૂલાત કરી અને ‘સૉરી’ પણ કહ્યું. પઠાણસાહેબે તેને વર્ગની બહાર નીકળી જવા જણાવ્યું. એ ચૂપચાપ નીકળી ગઈ.

એ ગઈ કે પઠાણસાહેબે હાથમાં ચૉક લઈને ભણાવવાનું શરૂ કર્યું. વાતાવરણ એકદમ ગંભીર બની ગયેલું. અચાનક તેઓ કહે, ‘કેમ? શું થયું? તમે બધા આટલા ગંભીર કેમ થઈ ગયા?’ એ સાથે જ ક્લાસમાં ખડખડાટ હાસ્ય ફરી વળ્યું.

જીવવિજ્ઞાનના પ્રેક્ટિકલ આમ તો અભ્યાસ દરમિયાન જ કરવાના હોય. એ વખતે દેડકાંનું ડિસેક્શન આવતું. પણ ક્યારેક રજા હોય અને દેડકાં વધુ હોય ત્યારે પઠાણસાહેબ ‘એકસ્ટ્રા’ પ્રેકટિકલ ગોઠવતા. પ્રેકટિકલ પૂરા થઈ જાય પછી અધમૂઆ કે ચિરાઈ ગયેલા દેડકાંઓના મૃતદેહના નિકાલનું કામ કરવું મુકેશ પટેલ (મૂકા) ને બહુ ગમતું. અમને એમ કે આ પ્રેક્ટિકલ છેક માર્ચ સુધી કેમના યાદ રહેશે? આથી એકાદ વાર અમે વિચાર્યું કે એનો અખતરો ઘેર કરી જોવો. દેડકો તો પકડી લાવીએ, પણ પછી એને બેભાન કેમનો કરવો? તરત પઠાણસાહેબ યાદ આવ્યા. તેમને વાત કરી. તેમણે ક્લોરોફોર્મ આપવાની તૈયારી બતાવી, એટલું જ નહીં, એક પ્લાસ્ટિકની શીશીમાં તે ભરી આપ્યું. અમે જાસૂસી નવલકથાઓ વાંચેલી હોવાથી ક્લોરોફોર્મના દુરુપયોગ વિશે બરાબર ખબર હતી. કદાચ તે લાયસન્‍સ હેઠળ શાળાને જ મળતું. પણ પઠાણસાહેબે અમારા પર વિશ્વાસ મૂકીને, અને એવા કોઈ શબ્દો વાપર્યા વિના અમને એ આપેલું.

બારમા ધોરણનું પરિણામ આવ્યું, એ પછી વધુ અભ્યાસ અને તરત મળેલી નોકરીને કારણે વચ્ચે સાત-આઠ વરસનો અરસો એવો આવ્યો કે તેમની સાથેનો સંપર્ક ઘટી ગયો.

**** **** ****

નોકરીમાં સ્થિર થયા સુધીના ગાળામાં સાહિત્ય પ્રત્યેનો ઝોક વધ્યો હતો. મનમાં અનેક સવાલો થતા હતા. ટૂંકી વાર્તા ગમવા લાગેલી, હાસ્યવ્યંગ્યમાં રસ વધતો હતો, સાથેસાથે ગઝલ વિશે પણ જિજ્ઞાસા થતી રહેતી હતી. આની સમાંતરે જૂના ફિલ્મસંગીતમાં પણ રુચિ પોષાતી ગઈ હતી. એવે વખતે અમને પઠાણસાહેબ યાદ આવ્યા. અલબત્ત, મારા ભણી રહ્યા પછી ઉર્વીશને પણ તેઓ ભણાવતા હતા.

લગભગ 1989-90 ના અરસામાં એ સંપર્ક પુનર્જીવિત થયો. ઉર્વીશે પોતાના બ્લૉગ પર આ સમયગાળાની વાત વિગતે લખી છે, જે અહીં વાંચી શકાશે.

તેમની સાથેના પરિચયનો આ બીજો અધ્યાય વધુ રસપ્રદ અને સઘન બની રહ્યો. મહેમદાવાદમાં અમુક અનૌપચારિકતાઓ રિવાજ જેવી હોય. તેઓ ઘણી વાર અમારે ત્યાં આવતા, એમ અમે પણ તેમને ત્યાં પહોંચી જતા. સામેવાળી વ્યક્તિ ઘેર હોય એટલે એને ફુરસદ જ હોય એ માની લેવાનું. તેમને ત્યાં કદી કોઈ મિત્ર બહારથી આવેલા હોય અને ગોષ્ઠિ ચાલી રહી હોય એમ બનતું. આમ છતાં, તેઓ અમને પ્રેમથી આવકારતા, અને પોતાના ‘વિદ્યાર્થીઓ’ તરીકે નહીં, પણ ‘સાહિત્યના ભાવકો’ તરીકે અમારો પરિચય સામેની વ્યક્તિને કરાવતા. તેમનાં ઘરનાં સભ્યો પણ બહુ પ્રેમથી આવકારે. એક વાર એમને ત્યાં ચતુર પટેલને મળ્યા હોવાનું બરાબર યાદ છે. એ વખતે તેમનો ‘કંદીલ’ સંગ્રહ બહાર પડી ચૂક્યો હતો. પઠાણસાહેબ પાસેથી મળેલી ગઝલને લગતી સમજણને કારણે ઉર્વીશ અને હું એક સમયે ગઝલ લખતા થયેલા. પણ એ સમજણ એવી પાકી મળેલી કે બહુ ઝડપથી અમે એ છોડી દીધું.

આ અરસામાં જ અમને નુસરત ફતેહ અલી ખાનની કવ્વાલીઓનો પરિચય મિત્ર મયુર પટેલના લંડન રહેતા જગદીશમામા દ્વારા થયેલો. એ અરસામાં એક વાર પઠાણસાહેબ બજારમાં ભેગા થઈ ગયા. તેમની સાથે એક મિત્ર હતા, જે મુંબઈથી આવેલા. તેમનું નામ ભૂલી ગયો છું, પણ તેઓ ‘મુંબઈ સમાચાર’માં હતા. તેમને એક ‘અદ્‍ભુત ચીજ’ આવી હોવાની જાણ કરી, અને પૂછ્યું કે ઘેર આવવું ફાવે એમ છે? તેઓ તરત કહે, ‘ચાલો. હમણાં જ.’ અમે ઘેર આવ્યા અને નુસરતની કેસેટ ચડાવી. કલાક-દોઢ કલાક લગી રમઝટ બોલી. તેઓ પણ આફરીન થઈ ગયા. અમુક શબ્દોના અર્થ સમજાવ્યા, તેને લઈને એ કવ્વાલીની મઝા બેવડાઈ ગઈ.

1997થી હું વડોદરા આવીને સ્થાયી થયો એ પછી અમારા સંબંધમાં એક નવું પરિમાણ ઉમેરાયું.

તેમનો દીકરો શકીલ પણ વડોદરાની શાળામાં શિક્ષક તરીકે જોડાયેલો. (હવે તે આચાર્યપદ સંભાળે છે.) તે આજવા રોડ રહેતો, અને હું સુભાનપુરા, એટલે કે સાવ સામા છેડે. તેઓ વડોદરા આવે એટલે વડોદરાના શાયર મિત્રોને મળે. મને ફોન દ્વારા જણાવે કે પોતે આટલા દિવસ રહેવાના છે. અમે એક દિવસ નક્કી કરીએ કે સવારે હું એમને લેવા જાઉં અને તેઓ મારે ઘેર આવે. આખી બપોર અમે ભેગા બેસીને જૂનાં ગીતો સાંભળતા રહીએ. એ વખતે સી.ડી. હતી, પણ ઈન્ટરનેટ નહોતું. સાંજ પડે એટલે તેમને હું મૂકવા જાઉં ત્યારે આખે રસ્તે વાતો ચાલતી રહે. ડાયાબિટીસ હોવાથી તેઓ કાયમ શર્ટના ઉપલા ખિસ્સામાં ચોકલેટ રાખતા. મારે ઘેર આવે એટલે શચિને તરત જ એ ચોકલેટ આપે. મને નવાઈ લાગે કે આખે રસ્તે તેમણે ક્યાંયથી ચોકલેટ ખરીદી નથી, તો શર્ટમાં આવી ક્યાંથી? પૂછતાં તેમણે જ ડાયાબિટીસવાળું કારણ જણાવેલું. અમે સાંજે પાછા વળીએ ત્યારે તેઓ વચ્ચે ક્યાંકથી ક્યારેક ચોકલેટનો (પોતાનો) સ્ટૉક ભરી દેતા.

**** **** ****

લેખનના ક્ષેત્રમાં મારે આવવાનું બન્યું, એ અરસામાં રજનીકુમાર પંડ્યા સાથે રુસ્વા મઝલૂમીની જીવનકથા પર કામ ચાલતું હતું. અમારી પાસે રુસ્વાસાહેબની ઉર્દૂમાં છપાયેલી ગઝલ હતી. આ જ ગઝલ રુસ્વાસાહેબે ગુજરાતી લિપિમાં લખેલી હતી. અમને થયું કે પુસ્તકમાં તેને લેતાં અગાઉ કોઈની પાસે તપાસી લેવડાવીએ. રજનીભાઈ હજી વિચારે એ પહેલાં મેં કહ્યું, ‘એ હું કરાવી લઈશ.’ મારા મનમાં તરત પઠાણસાહેબ જ ઝબકેલા. કેમ કે, મને ખ્યાલ હતો કે તેઓ ઉર્દૂ જાણે છે, એટલું જ નહીં, ઉર્દૂમાં લખી પણ શકે છે. અગાઉ અમારી મુંબઈ મુલાકાત વખતે નૌશાદ અને મજરૂહ સુલતાનપુરીએ અમારી ડાયરીમાં ઉર્દૂમાં જ સંદેશ અને હસ્તાક્ષર આપેલા, જે અમે મહેમદાવાદ આવીને પઠાણસાહેબ પાસે જ ઉકલાવેલા. હું બેય ગઝલ લઈને પઠાણસાહેબ પાસે ગયો, અને તેમણે એ ચકાસી આપી. રુસ્વાસાહેબ વિશે બે વાત પણ કરી. પુસ્તક થયા પછી તેની નકલ તેમને આપવા ગયેલો.

મહેમદાવાદ અમે રહેવા જઈએ ત્યારે મોટે ભાગે તો તેઓ રસ્તામાં જ મળી જાય. એ વખતે અમે ખૂણો શોધીને પા-અડધો કલાક વાતો કરી લેતા. હમણાં હમણાં મળ્યે ઠીક ઠીક વખત વીતેલો. વચમાં કોઈક કામસર તેમનો ફોન આવેલો, પણ પેલી બેઠક કર્યે અરસો વીતી ગયેલો. આ વખતના મહેમદાવાદના રોકાણ દરમિયાન કામિનીએ યાદ પણ કર્યું કે સાહેબને મળ્યે ઘણો સમય થઈ ગયો. જો કે, મળવા જવાનો યોગ ન જ ગોઠવાયો.

મારા આવા શિક્ષકના પરિચયમાં મારી પત્ની અને સંતાનો પણ આવ્યાં એની ખુશી છે. વર્ગખંડની દિવાલોની બહાર નીકળીને અમારો સંબંધ પાંગર્યો, અને આજે શબ્દના ક્ષેત્રે કારકિર્દી અપનાવી એના પાયામાં ઈંટ મૂકનારાઓમાંના એક એવા પઠાણસાહેબનું સ્થાન જીવનમાં અને મનમાં આગવું છે, રહેશે.  

(તસવીર: ઉર્વીશ કોઠારી)

મેરે સંગ સંગ આયા તેરી યાદોં કા મેલા.....

- પરેશ પ્રજાપતિ

(મિત્ર પરેશ અને તેના પરિવાર સાથે અમે આઠ-નવ પ્રવાસ ખેડ્યા છે. 2017માં અમે આવા જ એક પ્રવાસ દરમિયાન હિમાચલ પ્રદેશના ગ્રહણ નામના ગામે ચારેક દિવસ રોકાયા હતા. માંડ 70-80 ઘરોની વસતિવાળા આ ગામમાં અમારા રોકાણ દરમિયાન થયેલા કેટલાક સારા અનુભવો તેમ જ અન્ય પ્રવાસના અનુભવોને કેન્‍દ્રમાં રાખીને એક લેખ મેં 'જલસો'ના 11મા અંકમાં લખ્યો હતો.  અમારી મુલાકાતના બેએક વરસ પછી પરેશને ફરી ગ્રહણની મુલાકાત લેવાનો યોગ થયો. તેની આ બીજી વારની મુલાકાતનાં સંભારણાં એટલે આ લેખ.) 

૨૦૧૧માં હું સારપાસ ટ્રેકિંગમાં ગયો હતો. રસ્તામાં સાવ નાનકડું અને છેલ્લું ગામ ગ્રહણ આવેલું. ત્યાર પછી આગળના રસ્તે કોઈ ગામ નહોતું. એટલે 70-80 ઘરોનાં ગામ એવા ગ્રહણ માટે મનમાં બહુ કૌતુક હતું. અહીંના લોકોની જીવનશૈલી કેવી હશે? ગામની અર્થવ્યવસ્થા શેની પર નિર્ભર હશે? સામાજિક વહેવાર કેવા હશે? કેટકેટલાય તર્કવિતર્ક મનમાં જાગતા, શમતા અને ફરી નવા જાગતા. તેના અનુસંધાને ૨૦૧૭ના મે મહિનામાં બીરેન પરિવાર સાથે ગ્રહણના પ્રવાસનું આયોજન થયું. (આ પ્રવાસના થોડા અનુભવો વિષે બીરેને ‘જલસો’ના 11મા અંકમાં ‘ઈન હવાઓં કા મોલ ક્યા દોગે’ શિર્ષકથી લેખ લખ્યો છે.)  તપાસ કરતાં ત્યાં હોમ-સ્ટે શક્ય હોવાનું જાણ્યું હતું.

'જલસો'નો લેખ,
જેમાં ગ્રહણનો અનુભવ વિગતે લખ્યો છે 

કસૌલથી ગ્રહણના દસેક કિ.મી.ના ટ્રેક પછી બિસ્તરાં-પોટલાં સાથે અમારી સવારી ગ્રહણ પહોંચી એ યાદ કરતાં આજે પણ રોમાંચિત થઈ જવાય છે. વચ્ચે રસ્તામાં એક સ્થળે અમે તંબૂમાં રાતવાસો કરેલો. એ તંબૂવાળા બે ભાઈઓ સુરેશ અને દુનીચંદ તથા વળતી સફરમાં તેમના પિતાએ પોતાના વર્તનવ્યવહારથી અમારાં દિલ જીતી લીધાં હતાં. તો ગ્રહણમાં જે હોટેલમાં અમે ચાર દિવસ રોકાયા એ હોટેલની શરુઆતમાં ભારોભાર માલિકણ જણાતી રેશ્મા સાથે પણ એક અજબ લાગણીનો તંતુ બંધાયો. પાછા વળતાં મેં ભારપૂર્વક કહ્યું હતું કે હું સારપાસ ટ્રેકિંગમાં ફરીથી આવવાનો છું ત્યારે ફરી જરુરથી મળીશું.
એ સૌને ફરી મળવાનો સમય આટલો જલદી ગોઠવાશે એવી કલ્પના નહોતી. કારણ કે છેલ્લા ત્રણેક વર્ષથી મારા કુટુંબમાંથી કોઈને સારપાસ આવવું હોય તો હું પૂછતો. પણ કોઈની ‘હા’ થાય તે પહેલાં YHAI નો પોગ્રામ ફુલ થઈ જતો. પણ આ વખતે બધા પાસા સવળા પડ્યા. મારા ભાઈ-ભાભી, ભત્રીજી શચિ, મારી ભાણેજ ક્રિશ્ના તથા જમાઈ ચિરાગકુમાર અને વિશેષમાં મારા મિત્રની દિકરી યેશાએ જોડાવા માટે ભારપૂર્વક જણાવ્યું. એટલું જ નહિ, તારીખ પણ મને જાતે જ નક્કી કરી લેવા કહ્યું. (મારી ભાણેજ તથા જમાઈ આ પહેલાં પણ ચંદ્રખાની ટ્રેકિંગમાં મારી સાથે હતા.) બધું મારે નક્કી કરવાનું હોવાથી પોગ્રામ ઝડપથી ગોઠવાઈ ગયો. આવવા-જવાની ટિકિટોનું બુકિંગ પણ સફળતાપૂર્વક થઈ ગયું. હવે ઈંતેજાર હતો મે મહિનાની ૮મી તારીખનો.
પણ બુકિંગ કરાવ્યા પછી સફરનો દિવસ આવતાં સુધી મને સતત ગ્રહણના વિચારો આવતા રહેતા. ક્યારેક મન રેશ્મા સાથે સંવાદ કરતું, તો ક્યારેક દુનિચંદ સાથે. દુનિચંદના પિતાજીએ તો અમારી વળતી સફરમાં પ્રેમથી અમને સૌને એક એક કપ ચા પીવડાવી હતી. પણ મેં મનોમાન કોણ જાણે કેટલાય કપ ચા પી લીધી હશે! રેશ્મા તથા તેના સાસુ પુષ્પાબહેન તરફથી પ્રેમપૂર્વક ભેટમાં મળેલા રાજમા અમે જેટલી વાર રાંધીને ખાધા એ તમામ વાર બહુ જ પ્રેમથી તેમને યાદ કરતાં. ગ્રહણના વિચારમાત્રથી તેનો રસ્તો આંખ સામે ‘ગુગલ મેપ’ની જેમ તાદૃશ થઈ જતો. તારીખ નજીક આવતી જતી હતી. હવે બે જ દિવસ બાકી રહ્યા. ટ્રેકિંગમાં જવાનું હોવાથી વજન જાતે જ ઊપાડવાનું હતું, આથી સામાન મર્યાદિત રાખવાનો હતો. છતાં બંને કુટુંબો સથેની આત્મીયતાને લઈને વડોદરાની ‘ભાખરવડી’ લઈ જવાનું વિચાર્યું. સાથે ૨૦૧૮ના ‘જલસો’ના બે દિવાળી અંક તો ખરા જ, જેમાં ગ્રહણના આ મિત્રો વિશે લખાયું હતું.
મેં ફોનથી સંપર્ક કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. રેશ્માના જેઠ પુરનભાઈ કુલ્લુમાં હોવાથી તેમનો સંપર્ક થઈ શક્યો. તેમને મારા અને બીરેનના કુટુંબનો એક ફોટો પણ ફોન દ્વારા મોકલી આપ્યો. હું કસૌલ પહોંચું ત્યારે તેમણે કસોલ મળવા આવવાની તૈયારી બતાવી. મેં પ્રેમપૂર્વક એટલું કષ્ટ લેવાની ‘મના’  કરી. અને ગ્રહણમાં રુબરુ મળીશું જ એવું ભારપૂર્વક કહ્યું. આખરે અમારો પ્રવાસ આરંભાયો.

**** **** ****

કસૌલ પહોંચતાંની સાથે જ પરિચિતતાની હવા ઘેરી વળી. બે દિવસ કસૌલમાં માંડ માંડ વિત્યા. ત્રીજા દિવસે હાયર કેમ્પ તરફની અમારી સફર શરુ થઈ. તેનો પહેલો પડાવ હતો ગ્રહણ, જેની હું કાગડોળે રાહ જોતો હતો. કસૌલમાં વહેતા એક નાળાની બાજુમાંથી જ ગ્રહણ તરફનો રસ્તો ફંટાતો હતો. બધું જ જાણીતું લાગતું હતું. મન અંદરથી ખૂબ પ્રફુલ્લિત હતુ. ગ્રહણના બધા ચહેરા નજર સામે તરવરતા હતા. યાદોએ રીતસરનો ઘેરાવ કર્યો હતો. તેમાંથી બહાર નીકળી શકાય તેમ નહોતું. સાચું કહું તો એવી ઈચ્છા પણ નહોતી. ‘અહીં અગાઉ આવી ગયો છું’ની લાગણી કરતાંય વધુ તો મારા કેટલાક પરિચિતો અહીં રહે છે એ આનંદ વિશેષ હતો. અમારી સાથે ત્રણ ગાઈડ હતા. મણીચંદ્ર, રાજેશ અને ત્રીજો કેશુઆ. બધા ત્રીજાને આ નામથી જ બોલાવતા. તેની સાથે વાત કરવાનો મેં પ્રયત્ન કર્યો. તે ખૂબ જ ધીમેથી બોલતો. મણીચંદ્ર અને રાજેશની સાથે તે તૈયાર થઈ રહ્યો હતો. એક પછી એક વાત નીકળતી ગઈ. તેઓ ગ્રહણના જ રહેવાસી હતા. આ જાણીને મનમાં કોઈ અજબ ટાઢક થઈ. કેમ જાણે મારા વતનના જ તેઓ ન હોય! મેં સુરેશ, દુની તથા રેશ્માને મળવાની ઈચ્છા તેની આગળ વ્યક્ત કરી. ગ્રહણમાં મારા પરિચિતોની સંખ્યા હવે વધી ગઈ હતી. હું તેમનો પણ પરિચિત ચહેરો બની ગયો. કશુઆએ જણાવ્યું કે રેશમા તેની પિતરાઈ બહેન થાય. હવે તેને બીજું સંતાન પણ હતું. અમે ગયા ત્યારે તેને એક દીકરો હતો. આ બધું સાંભળીને મારા પરિચીત કુટુંબીઓના સમાચાર મળતા હોવાનો આનંદ થતો હતો.
ગ્રહણ તરફનો રસ્તો કપાતો જતો હતો. અમે અગાઉ આવ્યાં ત્યારે પાકો રોડ બનાવવાની શરુઆત થઈ ગઈ હતી. હાલમાં આ ગતિવિધી પૂરજોશમાં ચાલી રહી હોવાનું જણાયુ. ગામના પ્રવેશદ્વાર જેવો કમાન દરવાજો પણ તૈયાર થઈ ગયો હતો. જો કે, ફિનિશીંગ બાકી હતું. હજી દોઢેક વર્ષ પહેલાં જ્યાં કેડીએ કેડીએ જવાનું હતું ત્યાં લગભગ દસેક ફૂટ પહોળો રસ્તો બનાવવા માટે જમીન સમતલ કરવાનું કામ ચાલુ હતું. આ દૃશ્ય જોઈને રીતસરનો ધ્રાસકો પડ્યો. કપાયેલા વિશાળ ઝાડના કેટલાક અવશેષ જોતાં રડી લેવાનું મન થઈ ગયું. મન ખિન્ન થઈ ગયું. બે ત્રણ ફોટા લીધા. શૂન્યમનસ્ક થઈને ચાલતો રહ્યો. એમ ને એમ ક્યારે ફરીથી કેડી શરુ થઈ ગઈ તેની ખબર પણ ન પડી.

આટલી ઊંચાઈએ પણ વિકાસ પહોંચવાના એંધાણ

ગ્રહણના લોકોને સાજેમાંદે અત્યારે કેવી તકલીફો પડતી હશે, અને રોડ તૈયાર થવાથી તેમને કેવી સરળતા થશે- એવા વિચારોથી મનને મનાવવા લાગ્યો. ચંદ્રમણીને મેં ભવિષ્યનું ફુલગુલાબી ચિત્ર બતાવતાં કહ્યું કે આવતા બેએક વર્ષમાં  YHAI તેનો બેઝ કેમ્પ ગ્રહણ ખાતે બનાવશે. ગ્રહણને એટલા મહિના દોઢ મહિના પૂરતું કમાવાની તક ઊભી થશે. પણ મનમાં તરત જ શૂળ જેવું ભોંકાયુ. પર્યટકોના મહેરામણમાં ગ્રહણના લોકો પોતાની આગવી ઓળખ - સારપ ટકાવી શકશે ખરા? કસૌલની હાલત અમે જોઈ ચૂક્યા છીએ. ઈઝરાયેલી લોકોની અવરજવર તથા તેમની સંસ્કૃતિનું અતિક્રમણ અંતરિયાળ ગામો પુલ્ગા અને ચુલ્ગામાં પણ અનુભવાયું હતું. કેટલાંક અનિષ્ટો પણ તેમની સાથે જોડાયેલાં છે. આવા વિચારોમાં ને વિચારોમાં અમે એ સ્થળે પહોંચ્યા, જ્યાં અગાઉના પ્રવાસમાં સુરેશ અને દુનીચંદે હસતા ચહેરે અમારા રોકાણને આનંદદાયક બનાવ્યું હતું. (એ શી રીતે આનંદદાયક બન્યું તેની વિગત ‘જલસો’ના અગિયારમા અંકમાં છે.) પણ આ વખતે સુરેશ કે દુની- બેમાંથી કોઈ નહોતા. તેમણે આ વખતથી ચા-નાસ્તાનો પોઈન્ટ નહોતો કર્યો. તેના સ્થાને બીજા કોઈએ કર્યો હતો.

'ગ્રહણ'ના રસ્તે આવેલો ટી-પૉ‍ઈન્‍ટ: બદલાયેલું દૃશ્ય 

થોડી ગોઠવણ બદલાઈ હતી. થોડો મોડર્ન ટચ અપાયો હતો. પ્લાસ્ટિકનાં ખુરશી-ટેબલ ગોઠવાઈ ગયા હતા. ઠંડા પીણાં મળતાં હતા. વધુ કશું જોવાનું મન ન થયું. દસ વર્ષ પહેલાં આવ્યો ત્યારથી અહીં બેસવા માટે પાઈનના બે આખેઆખા થડીયાનો ઉપયોગ થતો હતો. તે હજીય ત્યાં જેમના તેમ હતા. મેં સીધું તેના પર લંબાવ્યું. અડધા કલાકે બધા ઊભા થયા. સફર આગળ વધતી રહી. અમારા ટ્રેક ગાઈડ ચંદ્રમણીને મેં ગ્રહણ પહોંચ્યા પછી દુનીનું ઘર બતાવવા કહી રાખેલું.
એકાદ કલાક જેટલું ચડાણ કર્યું એટલે ફરી એક પરિચિત ચહેરો જણાયો. એ રીમા હતી. તેની દિકરી ડોલમા પણ સાથે હતી. એ શરબત વેચવા ત્યાં બેસતી હતી. આગલા પ્રવાસની યાદો તરત જ રણકાર કરતી કાન ગજવવા માંડી. અગાઉના પ્રવાસમાં અમે અહીં બેસીને શરબત પીધેલું, ફોટા પાડેલા, વાતો કરેલી અને પછી વાદળાંનો ગડગડાટ સંભળાતાં ઝડપભેર આગળ વધેલા. એ જ રીતે આ વખતે પણ શરબત પીધું. મનમાં આનંદ આનંદ થઈ ગયો. થોડી રાહ જોઈ કે તે ઓળખી શકે છે? જો કે, અમારા આગલા, સાવ ઓછા પરિચયે તે ઓળખી લે એ અપેક્ષા જરા વધુ પડતી કહેવાય. એટલે મેં આછેરી ઓળખાણ આપવાની શરુઆત કરી: ‘પિછલે સાલ મૈં ફેમીલી કે સાથ યહાં આયા થા...યહાં બૈઠે થે..’   આટલું યાદ કરાવતાં તેણે તરત કહ્યું:  ‘હાં હાં, આપ હી થે ના! યાદ આ ગયા. આપ કે સાથ દુસરા ફેમીલી ભી થા ન?’ હજી આગળ કશું કહીએ તે પહેલાં તેને યાદ આવી ગયું. મારું મન પણ ખીલી ઉઠ્યુ. મારી સાથે આવેલા બધા આ જોઈને હોંશે હોંશે તેની સાથે વાતોએ વળગ્યા. એ વખતે એમ જ લાગ્યું કે જાણે વતન મહેમદાવાદના કોઈ ઓળખીતા અહીં મળી ગયા! એ સમયે થોડો વરસાદ પણ વરસી રહ્યો. અમે અંદરથી તેમ જ બહારથી ભિંજાઈ રહ્યા.

**** **** **** 

મને ખબર હતી કે હવે ગ્રહણ બહુ દૂર નથી. સહેજ સીધા રસ્તા પછી ચઢાણ આવશે એટલે ગ્રહણનું પાદર આવ્યું સમજો. અને એ પાદરના એક પથ્થર પર પુષ્પાબેન ગુલાબી રંગના, બ્રુશના શરબતની શીશી લઈને પ્રવાસીઓના ઈંતજારમાં હશે. ગ્રહણમાં પોતાની હોટેલ ધરાવતાં પુષ્પાબેન જે પ્રેમથી આવનારને શરબતનો પ્યાલો ધરે એ જોઈને પ્રવાસી પીગળી જાય. તેઓ કહે, ‘આરામથી પીઓ, સહેજ પોરો ખાવ. (અને પછી મારી જ હોટેલમાં ઊતરો.)’ આ વખતે પણ પુષ્પાબેનને મેં એ જ મુદ્રામાં બેઠેલાં જોયાં. મને સહેજે નવાઈ ન લાગી. મને ગમ્મત સૂઝી. મારા ભાઈને મેં કાનમાં કહ્યું, ‘આ બહેનનું નામ પુષ્પાબેન છે. તું એમને નામથી બોલાવ અને જો. એ એમ જ કહેશે કે તમને ઓળખું છું.’ હકીકતમાં મારો ભાઈ અહીં પહેલી જ વાર આવી રહ્યો હતો. નજીક આવતાં જ મારા ભાઈએ તેમને કહ્યું, ‘કૈસે હો, પુષ્પાબેન? પહચાના?’ તરત જ પુષ્પાબેન બોલી ઉઠ્યાં, ‘હાં, હાં ક્યું નહિં પહચાનૂંગી? પહલે ભી આપ આયે થે ના? પહેચાના. પહેચાના.’ આમ કહીને તેમણે અમારા હાથમાં સરબતનો ગ્લાસ પકડાવી દીધો. શરબત પીતાં પીતાં મેં રેશ્મા વિષે પૂછપરછ કરી. તેમણે કહ્યું, ‘આપ (કેમ્પસાઈટ પર) રીપોર્ટીંગ કરને કે બાદ ફેમિલિ કે સાથ આ જાવ.’ ‘આના હી હૈ’ કહી અમે આગળ વધ્યા અને ગામમાં દાખલ થયા.
સાંજના લગભગ પાંચ થવા આવ્યા હતા. ગામમાં દાખલ થતાં બધાએ હાશકારો કાઢ્યો. કેટલાક હજી પાછળ હતા, એટલે જ્યાં મળે ત્યાં બધા બેસવાની જગ્યા શોધવા લાગ્યા. મારી નજર દુની-સુરેશને શોધતી હતી. મને એ જાણ થઈ હતી કે ગામમાં પ્રવેશતાં જ તેમનું ઘર આવે છે. એટલામાં ચંદ્રમણીએ મને બૂમ પાડી. “સર, યે હી દુની કા ઘર હૈ.” આ સાંભળતાં જ મારા પગ આપોઆપ એ તરફ વળ્યા. દુનીનું નામ સાંભળી ઘરમાંની એક વ્યક્તિના કાન પણ સરવા થયા હોય એમ લાગ્યું. તે દુનીનાં માતા હતાં. હું ઝડપથી ઘર તરફ ગયો. ત્યાં એક પરિચિત ચહેરો જોઈને હું રાજી થઈ ગયો. એ દુનીના પિતા હતા- આર.એલ. ઠાકુર. (રામપ્રસાદ?) ‘હમ પિછલે સાલ મિલ ચૂકે હૈ. કુછ યાદ આતા હૈ?’ તેમને અમારી મુલાકાત યાદ અપાવવાના હેતુથી હું બોલ્યો. એમ એકદમ તેમને ક્યાંથી ખ્યાલ આવે? પણ તેમણે જોયું કે ખભે વજન ઊંચકીને હું આવું છું. એટલે પહેલાં તો સૌજન્યપૂર્વક મને આવકાર આપ્યો. બેસવા માટે જલદી ખુરશી આપી. પછી મારા ચહેરા સામે જોયું. કદાચ આછીપાતળી ઓળખ થઈ રહી હતી. મેં કહ્યું, ‘અપને ફેમિલિ કે સાથ પિછલે સાલ હમ આપકે ટી પોઈન્ટ પર રાત કો ઠહરે.....’
આટલું બોલતાંમાં જ તેઓ બોલી ઉઠ્યા, ‘યાદ આ ગયા, સર. બરાબર યાદ આ ગયા. મૈં આપકે લિયે કોફી લાતા હું.” આમ કહીને તેઓ ઝડપથી કિચન તરફ લગભગ દોડવાની ઝડપે ગયા. દરમિયાન કેમ્પના બીજા જોડીદારો આવવા લાગ્યા હતા અને મારે એ સૌની સાથે કેમ્પ સાઈટ પર જવાનું હતું. મને અવઢવમાં જોઈને તેઓ કહે, “મૈં ઉનકો બોલ દેતા હૂં. આપ આરામ સે બૈઠો.” મેં બીરેનની ઓળખ આપવા ધાર્યું. પણ તેમણે તરત જ કહ્યું, “હમેં સબ ચહેરે યાદ આ ગયે. વો તો કુછ લિખતે ભી થે ના? આપકો હમ સચમેં બહુત યાદ કરતે થે. બાત કરને કા ભી મન કરતા થા. મુઝે ઉન્હોંને કાર્ડ ભી દિયા થા. પર કહીં રખ દિયા તો હાથ નહિ આયા.” આમ કહીને તેમણે તેમનાં પત્નિને બોલાવ્યા. મારી ઓળખાણ કરાવી. તે થોડા બિમાર હતાં. મેં તેમને નમસ્કાર કર્યા. સુરેશ ટ્રેકિંગમાં ગયો હતો. દુની પણ કોઈ એવા જ કામસર કસૌલ ગયો હતો. તેમણે પૂછ્યું, “આપકો મિલા નહિ રાસ્તે મેં?” મને રસ્તામાં કેશુઆએ પણ કહ્યું કે દુની હમણાં જ અહીંથી ગયો. પણ અમારી નજરે એ નહોતો ચડ્યો. હું મારી બૅગ ખાલી કરવા માંડ્યો. એટલે ઠાકુરસાહેબ આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યા. મેં ભાખરવડીનું પેકેટ અને ‘જલસો’નો અંક તેમની તરફ લંબાવ્યા. “યે આપકે લિયે હૈ” તેમણે લગભગ દયનીય નજરે મારી તરફ જોયું. “અરે આપને બહુત તકલીફ ઉઠાઈ.” એમ કહી બહુજ પ્રેમથી બે હાથે તે સ્વીકારી.

'અરે! યે તો દુની ઔર સુરેશ હૈ!'  'જલસો'ના અંક દ્વારા
મુલાકાતની યાદ તાજી કરતા આર.એલ.ઠાકુર અનેે તેમનાંં પત્ની

વજન ઊંચકીને આવવામાં આપણને કેવી તકલીફ પડે એની તેમને સારી રીતે ખબર હતી. કેટલાય લોકો વજન ઉંચકીને ચાલી ન શકતાં રોજના પાંચસો-સાતસો જેટલી રકમ આપવા પણ તૈયાર થઈ જાય છે. આથી એ પેકેટનું મૂલ્ય તેઓ બરાબર જાણતા હતા. મેં ‘જલસો’ના અંકમાંથી સુરેશ અને દુનીચંદના ફોટાવાળું પાનું કાઢ્યું અને અંક તેમના હાથમાં મૂક્યો. “અરે! યે તો દુની ઔર યે સુરેશ હૈ.” કહીને તેઓ તેમનાં પત્નિને ફોટો બતાવવા માંડ્યા. “અરે! પુષ્પા ઔર રેશ્મા ભી હૈ.” કોફી પીતાં પીતાં મેં તેમને એ લખાણનો સારાંશ સમજાવ્યો. ઘણો સમય થઈ ગયો હતો. મેં રજા માંગી. તેઓ ગદગદિત થઈ ગયા. મારી સાથે હું ફેમિલિ લઈને આવ્યો છું, એ જાણીને સાંજે બધાને લઈને આવવા આમંત્રણ આપ્યું. મારી આનાકાની જોઈને કહે, ‘તો હું ત્યાં મળવા આવીશ.’ આખરે ફરીથી ચોક્કસ આવવાનું કહી મેં વિદાય લીધી અને ગામ વટાવતો કેમ્પસાઈટ તરફ આગળ વધ્યો.

**** **** **** 

મારા પગ એટલી ઝડપ અને મક્કમતાથી પડતા હતા કે જાણે હું મારા ગામ મહેમદાવાદમાં ફરતો હોઉં.  ગ્રહણના રસ્તાઓ, શેરીઓ જાણીતાં લાગતાં હતાં. એટલામાં કોઈ મને બૂમ પાડતું હોવાનો અહેસાસ થયો. પાછા વળી મેં ફાંફા માર્યા તો “ઉપર, ઉપર” અવાજ આવ્યો. મેં ઉપર જોયું તો ડોલમા, તેની મમ્મી રીમા અને તેના સાસુ ઉપર બેઠા હતા. “આપ યહાં રહતે હૈ?” મેં પૂછ્યું. “હાં” મેં તેમની સાસુને પ્રણામ કર્યા, અને સહેજ યાદ અપાવ્યું કે આગલી વખતે તેમનો ફોટો લીધો હતો. એટલે તેઓ હસ્યાં અને કહે, “ફોટો લાયે કે નહિ?” મેં કહ્યું, “મુઝે પતા નહિ થા કિ આપ સે ભી હમ મિલેંગે...” આ સાંભળીને તેઓ તરત બોલ્યાં,”મૈં મર ગઈ હોગી, એસા લગા થા?” આમ કહીને બોખા મોંએ ખડખડાટ હસ્યાં. મેં કહ્યું, ” નહિ, નહિ, ઈશ્વર આપકો સો સાલ કી આયુ દે. આપ ઈસ તરહ રાસ્તે મેં દુબારા મિલેંગે ઐસા સોચા નહિં થા.” મારી સો સાલની વાત સાંભળી ડોલમાએ તો બુઢ્ઢીની એક્શન પણ કરી. અમે બધા જ ખડખડાટ હસવા લાગ્યા. હાથ હલાવી મેં ઝડપથી પગ ઉપાડ્યા.

'ફોટો લાયે કિ નહીં?' પરિચીત શેરીઓમાં પરિચીત ચહેરા

હું અમારી કેમ્પ સાઈટ પર આવી પહોંચ્યો. ત્યાંની વિધિઓ પૂરી કરી. પાછો ગામમાં જવા નીકળી પડ્યો. મારી સાથે આવવાના કોઈના હોશકોશ રહ્યા નહોતા. પણ યેશા અને શચી તૈયાર થઈ ગયાં. હું સીધો પહોંચ્યો ‘હોટેલ માઉન્ટ વ્યુ’ પર. અહીં જ અમે ગયે વખતે ચાર દિવસ રોકાયાં હતાં. પુષ્પાબહેન બહાર જ હતાં. તેમની સાથે થોડી વાતો કરી. રેશ્મા વિષે પૂછ્યું. તે ગામમાં તેના ઘેર હતી. પુષ્પાબહેન જઈને તેને બોલાવી આવ્યાં. રેશ્માને જોતાં જ મારો ચહેરો ખીલી ગયો. હું હસતાં હસતાં જ બોલ્યો, “પહચાના કે નહિ?” રેશમા એકદમ સહજતાથી બોલી, “અરે, આપ કો વહીં સે દેખતે હી પહચાન ગઈ. કૈસે હો આપ?” આમ કહી બધાની ખબર પૂછી. તેનો દિકરો બિમાર હોવાનું મેં જાણેલું. એટલે એવી બધી વાતો થઈ.

બીજા દીકરા સાથે રેશમા 

મેં આગલા વખતનો ફોટો બતાવવાના હેતુથી મોબાઈલ હાથમાં લીધો. કહ્યું, ‘મૈં આપકો હમારા ફેમિલિ ફોટો દિખાતા હૂં.’  “જરુરત નહિ. મુઝે સબ કે સબ બરાબર યાદ હૈ” એમ કહીને બધાની યાદ તેણે અપાવી અને મને તસલ્લી કરાવી કે તેને ખરેખર બધાના ચહેરા યાદ હતા. મેં ભાખરવડીનું પેકેટ અને ‘જલસો’નો અંક તેના હાથમાં મૂક્યો. ‘જલસો’માં તેના ઉલ્લેખવાળું પાનું બતાવ્યું. હું તેને લખાણ સમજાવતો ગયો એમ ભૂતકાળની ઘટનાઓ યાદ આવતાં તેના ચહેરા પર વારંવાર હાસ્ય રેલાઈ જતું હતું. રેશ્મા કહે, “આપકી લિખાઈ હિંદી જૈસી લગતી હૈ. અક્ષર કુછ કુછ માલુમ પડતે હૈં. મૈં પઢને કી કોશીશ કરુંગી.” આ સાંભળી મને ખૂબ જ આનંદ થયો. તેણે ચા-કોફીનો વિવેક કર્યો.

'મૈં પઢને કી કોશિશ કરુંગી': પોતાની તસવીર
વાળું પાન જોતી રેશમા 

પણ અમે પ્રેમથી ના પાડી. તો કહે, ‘નહિ કુછ તો લેના પડેગા. પછી કહે, “અચ્છા, મૈં પૅન કેક બના દેતી હું.” અગાઉ અમે આવ્યાં ત્યારે પણ રેશ્માએ અમને ખાસ પોતાના તરફથી પૅન કેક બનાવી આપી હતી. તેણે તેના નાનકડા દિકરાને સાસુને સોંપ્યો. તે રસોડામાં જઈને કામે લાગી ગઈ.
હવે પુષ્પાબેને વાતચીતનો દોર હાથમાં લીધો. થોડી વાત કર્યા પછી મારી સાથે આવેલી યેશા અને શચીને તેમણે પોતાનું ગેસ્ટહાઉસ બતાવ્યું, સગવડો શું છે અને ભાવ શું છે તે પણ જણાવ્યું. હું રેશ્મા સથે વાતોએ વળગ્યો. રેશ્માના ઘેર આગલા દિવસે કોઈ નાનો પ્રસંગ હતો તેથી સગાંવહાલાં આવ્યાં હતાં. જે એક એક કરીને વિદાય થઈ ગયા હતા. મને રસ્તામાં તેના જેઠ પુરનભાઈ તેમના કુટુંબ સાથે મળ્યા હતા, એ મેં જણાવ્યું. દરમિયાન પૅન કેક તૈયાર થતાં અમે ગરમ ગરમ આરોગી. પછી મેં તેમના કેટલાક ફોટો લીધા. મારી સાથે હું એક ચિઠ્ઠી લાવેલો. મારી નાની દિકરી મલકે રેશ્માને ઉદ્દેશીને તે લખી હતી. મેં તેના હાથમાં આપી. મલકનો ચહેરો તેને બરાબર યાદ હતો. ચિઠ્ઠી વાંચતા હું તેના ચહેરાના ભાવ અવલોકી રહ્યો હતો. વાંચીને તે મલકાઈ. વચમાં પુષ્પાબહેન બોલતાં રહેતાં, ‘આજ આપ યહીં ઠહર જાઓ, સુબહમેં ચલે જાના. અચ્છા લગેગા.’ પછી જાતે જ કહે, ‘લેકિન આપ કો તો પરમિશન નહિ દેગા ના. વહાં રહના પડેગા, નહિ તો આ જાઓ આપ યહાં.’ મેં હસતા હસતા કહ્યું, “ઈસકી કોઈ જરુરત નહિં હૈ. બસ, આપ લોગોં કો મિલના થા. બહુત મજા આયા, આપસે મિલકર.” નમસ્કાર કરી અમે સાથે સાથે જ ચાલવા લાગ્યા. રેશ્મા તેના ઘર તરફ વળી ગઈ, હું ફરીથી સુરેશના ઘર તરફ.

'આપ યહીં ઠહર જાઓ..' : પુષ્પાબેન 

પાછા વળતાં ઘણું મોડું થયું હતું. યેશાના બુટમાં ગ્રીપ થોડી ઓછી હતી, એટલે તે અવઢવમાં હતી. ગામમાં વચ્ચોવચ એક દુકાન હતી. ખરું પૂછો તો ગામની એ એક માત્ર દુકાન હતી. ત્યાંથી અમારે જોઈતા બૂટ મળી ગયા. પણ ખિસ્સામાં હાથ નાંખતાં યાદ આવ્યુ કે પૈસા તો લીધા જ નથી. હવે શું? પણ દુકાનમાં હાજર નીન્નાબહેન વરસોથી ઓળખતાં હોય એમ બોલ્યાં, “કોઈ બાત નહિં, લે જાઓ.” હું ખરેખર દિગ્મૂઢ થઈ ગયો. કોઈ ઓળખાણ-પિછાણ વગર કેટલી સાહજિકતાથી તેઓ અજાણ્યાનો ભરોસો કરતા હતા? સાથે એ પણ વિચાર આવ્યો કે ગ્રહણને વિકાસનું ‘ગ્રહણ’ લાગશે ત્યાર પછી આ બધું ટકશે? અમે અમારી સાથે એક ત્યાંના નાનકડા છોકરાને સાથે લીધો, જેથી તેની સાથે પૈસા મોકલાવી શકાય.

**** **** ***** 

બીજા દિવસે સવારમાં આગળ વધવાનું હોવાથી નાસ્તો, પેકલંચ વગેરે આટોપાઈ રહ્યું હતું. અચાનક મેં જોયું તો અમારા કેમ્પ લીડર સાથે કોઈ વાત કરતું હતું. ચહેરો જોતાં જ હું ઝડપથી હાથ ઊંચો કરીને તે તરફ ધસી ગયો. “કેસે હો, સુરેશ?” અમે ભેટ્યા. સુરેશ ખાસ અમને મળવા આવ્યો હતો. કેટલીય વાર સુધી અમે વાતો કરતા રહ્યા, અને થોડી થોડી વારે એકબીજાને ભેટતા રહ્યા. તેના હાથમાં કંઈક હતું. થોડી વારમાં તેણે એ વસ્તુ મારા હાથમાં પકડાવી. મારા માટે તે નાનકડી ભેટ લઈને આવ્યો હતો. મેં આનાકાની કરી, પણ તે મારા હાથમાં એ પકડાવીને જ જંપ્યો. દરમિયાન વરસાદ ધીમો વરસવાનું શરુ થઈ ગયું હતું. સુરેશે જણાવ્યું કે તેને ગુજરાતમાં આવવાનું થવાનું છે. મેં તેને બેઝિઝક અમારે ત્યાં જ આવવાનું અને રોકાવાનું કહ્યું. ફોન નંબરની આપ-લે કરી. છેલ્લી વખત ભેટીને તેણે વિદાય લીધી. ઝરમર ઝરમર વરસાદમાં હું તેને જતો જોઈ રહ્યો. મારા માટે ગ્રહણની આ બીજી મુલાકાત એક યાદગાર સંભારણું બની રહ્યું. વરસાદની જાણે કોઈ ફિકર-ચિંતા નહોતી. અચાનક મારા ભાઈએ બૂમ પાડી મને બોલાવ્યો અને તંદ્રાવસ્થા જેવી આ અવસ્થામાંથી હું બહાર આવ્યો. સુરેશે આપેલી ગીફ્ટને હૈયાસરસી ચાંપીને હું આગળની કાર્યવાહીમાં પરોવાઈ ગયો. હવે હું એકલો નહોતો.
મારી પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં ગ્રહણની ઘટનાઓ, પાત્રો અને સ્મૃતિનું એક આવરણ હતું. તેને લઈને હું આગળ વધ્યો.

'સોનાવાલા'ના સહાધ્યાયીઓનું મિલન: પૂર્ણ ભૂતકાળ બન્યો ચાલુ ભૂતકાળ

રવિવાર 12મે, 2019 ની સાંજ. મળનારા સહાધ્યાયીઓના શરીર પર ચચ્ચાર સમયગાળાનાં પડ ચડ્યા હતા, પણ એ મિલન દરમિયાન સતત સ્મૃતિઓનાં પડ ઉખેડાતાં રહ્યાં.
શેઠ જે.એચ.સોનાવાલા હાઈસ્કૂલ, મહેમદાવાદમાં 1975 થી 1979-1981 દરમિયાન એક ધોરણમાં ભણેલા સહાધ્યાયીઓ મળી રહ્યા હતા. અમુક એક જ વર્ગમાં હતા, તો અમુકના વર્ગ અલગ, પણ ધોરણ સરખાં હતાં. ઝાઝી સંખ્યા નહોતી, અથવા તો થવા નહોતી દીધી, કેમ કે, સહાધ્યાયીઓનાં રિયુનિયન બાબતે કેટલાંક ભયસ્થાન મનમાં પહેલેથી હોય છે, જે મોટે ભાગે સાચાં પડતાં હોય છે. આથી એક બાબત એ નક્કી રાખેલી કે બને ત્યાં સુધી સૌએ એકલા જ, જીવનસાથી વિના આવવું. 1979માં એસ.એસ.સી. અથવા 1981માં બારમું પાસ કર્યા પછી અત્યાર સુધી શું કર્યું તેનો બાયોડેટાના સ્વરૂપે પરિચય આપવો. ત્યાર પછી જે વાતો કરવામાં આવે એ પોતાની, પોતાની પત્ની/પતિ કે સંતાનોની સિદ્ધિઓની નહીં, પણ માત્ર ને માત્ર 1975થી 1981 વચ્ચેના એ સમયગાળાની જ કરવામાં આવે.
આ ઉપક્રમની ચિનગારી ક્યાંથી પ્રગટી? થયેલું એવું કે મૂળ મહેમદાવાદનો, પણ હવે વડોદરામાં સ્થાયી થયેલો મિત્ર મિનેશ પરીખ ગઈ દિવાળી પછી મારે ત્યાં મળવા આવ્યો. અલકમલકની વાતો નીકળી. મિનેશની બહેન કાજલ અમારી સાથે ભણતી હતી. આથી મેં સહજ તેના વિશે પૂછ્યું. મિનેશે માહિતી આપી. ત્યાર પછી મેં મિનેશને અમારો શાળાકાળનો ફોટો મોકલ્યો, જે તેણે મારા ફોન નંબર સાથે કાજલને મોકલ્યો હશે. એક સાંજે મારા પર અજાણ્યા નંબર પરથી ફોન આવ્યો: ‘હું કાજલ......’ શાળાના પાંચ વરસ દરમિયાન ભાગ્યે એક બે શબ્દોની આપ-લે કરી હોય તો કરી હોય, પણ ચાલીસ વરસ પછી ફોન પર અમે ઘણી વાતો કરી. એ સાંજે તેની સાથે બીજી પણ બે સખીઓ હતી. એ સૌને પેલા ફોટામાંના ઘણાની ઓળખાણ પડી ન હતી. એ સૌની ઓળખાણ અમે ફોન પર તાજી કરી. ત્યાર પછી સમયાંતરે ફોન પર થતા સંપર્કમાં મળવાનું ગોઠવવાની વાત દોહરાતી રહી. આખરે 12 મેની સાંજે અમદાવાદ મળવાનું ગોઠવાયું.

(1975નો ધો.5 અ નો વર્ગ, શેઠ જે.એચ.સોનાવાલા હાઈસ્કૂલ, મહેમદાવાદ) 

**** **** **** 

સાંજના સાડા પાંચની આસપાસ સહુ એકઠા થવા લાગ્યાં, અને છ-સવા છ સુધી આવનારાં સહુ આવી ગયાં. ‘બોલ, આ કોણ છે?’, ‘તું ફલાણો કે ફલાણી?’, ‘ના હોં! મને ખ્યાલ ન આવ્યો!’ જેવા ઉદ્‍ગારોથી પરિચયવિધિની શરૂઆત અનાયાસે થઈ ગઈ. સાથે ભણતા હતા ત્યારે જેની સાથે વાત કરવાનો તો ઠીક, આંખ ઉંચી કરીને જોવાનો પણ વિચાર ન આવે એવા એ વખતના છોકરા-છોકરીઓએ એ સમયને બહુ આનંદપૂર્વક યાદ કર્યો. શિક્ષકો, તેમની ભણાવવાની પદ્ધતિ, તેમની ખાસિયતો, તેમના હાથનો પડેલો માર, આચાર્ય દેસાઈસાહેબ, દરેક ક્લાસના અવળચંડા નમૂનાઓ, વચગાળામાં સદ્‍ગત થયેલા શિક્ષકો અને અમારા સહાધ્યાયીઓ- આ બધું જ યાદ કર્યું.
મઝા આવે એવી વાત એ હતી કે જેમ અમે દસેક મિત્રો શાળાકાળથી છેક હજી સુધી સંપર્કમાં છીએ, એમ છોકરીઓનું એક જૂથ પણ પરસ્પર સંપર્કમાં હતું. તેને કારણે ઘણાનો સંપર્ક થઈ શક્યો.

(ચાલીસ વરસ પછી...) 

વર્તમાનકાળમાં કોણ કયા હોદ્દે છે, અને શું કરે છે એનું કશું મહત્ત્વ નહોતું, કેમ કે, ત્યારે સૌ ચાલીસ વરસ પહેલાંના એ સહાધ્યાયીને મળી રહ્યા હતા, જેની ત્યારની ઓળખ માત્ર ‘સહાધ્યાયી’ તરીકેની જ હતી. આથી પરસ્પર ‘તું’નું સંબોધન સ્વાભાવિક બની રહ્યું. વચ્ચે વચ્ચે સ્ટાર્ટર, સૂપ વગેરે પીરસીને હોટેલવાળા સહુને વર્તમાનકાળમાં પાછા લાવવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા, પણ બસનો ફસાયેલો ગિયર આપોઆપ પાછો ન્યૂટ્રલમાં આવી જાય એમ સહુ પાછા ભૂતકાળમાં આવી જતા. અમારી શાળાકાળની એક માત્ર સ્મૃતિ જેવો એક ગૃપફોટો, જે પાંચમા ધોરણમાં હતા ત્યારે લેવાયો હતો, તેના સંદર્ભે પણ સહુની ઓળખ થતી રહી. આપણા સામાજિક પરિવેશ મુજબ, છોકરીઓની પાછળનું નામ, અટક અને અમુક કિસ્સામાં તો છોકરીનું નામ પણ પરણ્યા પછી બદલાઈ જતું હોય છે. પણ એ સાંજે સહુની ઓળખ જૂના નામ થકી જ હતી. કાજલ પરીખ (બટેરીવાલા), કાશ્મીરા ઠક્કર(પૂજારા), નીતા માણેક (વૈદ્ય), શોભના શાહ, નયના ત્રિવેદી (મહેતા), હીના શાહ (પરીખ)-  આમાંથી પહેલાં બે એક જ વર્ગમાં હતાં, જ્યારે બાકીનાંનું ધોરણ એક, પણ વર્ગ અલગ હતાં. એ રીતે નીલેશ રાવલ, અજય પરીખ, વિપુલ રાવલ, મનીષ શાહ (મંટુ) અને બીરેન કોઠારી – સહુ એક જ વર્ગમાં હતા. આમાંના છેલ્લા ચાર પરસ્પર નિયમીત સંપર્કમાં છીએ.
સંપર્કોની આપ-લે થયા પછી હાજર રહેલા સૌની તીવ્ર લાગણી હવે પછી અમારી શાળાની મુલાકાતની હતી. આ ઉપરાંત અમુક શિક્ષકોને મળવાની પણ હતી. જોઈએ, એ ક્યારે શક્ય બને છે.

...જ્યારે ખુદ હરિપ્રસાદ વ્યાસે લખ્યું: ‘એ હું નથી.’ (1)

 ‘સ્નેહી ભાઈશ્રી બિરેનભાઈ કોઠારી, ઉર્વિશ કોઠારી’ના સંબોધનથી શરૂ થતું અને અંતે ‘લિ. હરિપ્રસાદ વ્યાસનાં સંભારણાં’ લખેલું એક પોસ્ટકાર્ડ અમારા ‘લુહારવાડ, મહેમદાવાદ’ના સરનામે આવ્યું. પોસ્ટકાર્ડ લખાયાની તારીખ હતી 4 ડિસેમ્બર, 1991.

લિ. હરિપ્રસાદ વ્યાસનાં સંભારણાં 

આ સમયગાળો એવો હતો કે અમારા બન્ને સમક્ષ વાંચન તેમજ જૂના ફિલ્મસંગીતનું વિશ્વ ઊઘડી રહ્યું હતું. જૂની ફિલ્મો સાથે સંકળાયેલા ગમતા કલાકારોને મળવા માટે ખાસ મુંબઈ જવાનું અમે શરૂ કરેલું. આ કલાકારોનો ઈન્‍ટરવ્યૂ કરવાનો કે માહિતી  કઢાવવાનો કશો ઊપક્રમ નહીં. બસ, તેમની સાથે બેસીને થોડી વાતો કરવાની, થોડી તસવીરો લેવાની અને તેઓ આપે તો ઓટોગ્રાફ લેવાના. આમ કરવા પાછળ પણ કશો હેતુ નહીં. કેમ કે, લેખન કે પત્રકારત્વમાં આવવાનો વિચાર દૂરદૂર સુધી મનમાં નહોતો. આ સિલસિલો ગમતા કે ન ગમતા લેખકો સાથેના પત્રવ્યવહાર થકી આગળ વધેલો. રજનીકુમાર પંડ્યા સાથે વાચક લેખે પત્રવ્યવહાર કરેલો અને તેઓ પોતાના પ્રકૃતિગત સૌજન્ય વડે અમને પ્રતિભાવ આપતા. તેમને મળવાનું પણ બનેલું અને એ રીતે પાતળો પરિચય કેળવાયેલો. એવે વખતે અમને હરિપ્રસાદ વ્યાસ યાદ આવ્યા. બકોર પટેલ તેમજ ભગાભાઈની વાર્તાઓ અમે કિશોરાવસ્થામાં વાંચેલી, પણ મોટા થતાં તેના સંદર્ભ ઊઘડતા ગયા. એમાં વપરાયેલા ઘણા શબ્દપ્રયોગો અમે વાતચીતમાં સામેલ કરતા. (જેમ કે, નવલશા હીરજી, હાઉસન જાઉસન, ચાટ પાડી જવું, એક આફ્રિકન પાત્ર યુલુ કોબે વગેરે...) આ કથાઓમાં વર્ણવાયેલી પરિસ્થિતિઓ થોડા ફેરફાર સાથે ક્યાંક ને ક્યાંક જોવા મળતી ત્યારે સમજાતું કે લેખકે કઈ હદનું નીરિક્ષણ કર્યું છે. અમને થતું કે આપણે આપણી લાગણી લેખક સુધી પહોંચાડવી જોઈએ.

આ કાર્યક્રમના ભાગરૂપે અમે ક્યાંકથી તેમનું સરનામું મેળવ્યું, જે અમદાવાદમાં બૅન્‍ક ઑફ ઈન્‍ડિયા સોસાયટી, ઉસ્માનપુરાનું હતું. આ સરનામે અમારી લાગણી વ્યક્ત કરતો એક વિસ્તૃત પત્ર લખ્યો, જેમાં સમસ્ત ગુજરાતી વાચકો તેમના કેટલા બધા ઋણી છે એ મતલબનો ભાવ વ્યક્ત કરેલો હતો. એ સમયે ટેલિફોન કરવા માટે પણ એસ.ટી.ડી. બૂથમાં જવું પડતું. આથી બહારના જગત સાથે અમને જોડતી કડી પોસ્ટઑફિસ હતી. પત્ર મોકલ્યા પછી અમે આતુરતાપૂર્વક જવાબની રાહ જોતા હતા. અને ખરેખર થોડા દિવસમાં પોસ્ટકાર્ડ આવ્યું, જેમાં અંતે ‘‘લિ. હરિપ્રસાદ વ્યાસનાં સંભારણાં’ લખેલું. આ વાંચીને અમે રીતસર ઊછળી પડ્યા. ખુદ હરિપ્રસાદ વ્યાસે અમને જવાબ લખ્યો હોય એ જેવીતેવી વાત નહોતી. અમે ઉત્તેજના સાથે પોસ્ટકાર્ડ વાંચવાનું શરૂ કર્યું. અમારો પત્ર મળ્યાની પહોંચ પછી જે વાક્ય લખાયું હતું એ વાંચીને અમને ક્ષણિક નિરાશા થઈ. તેમણે લખેલું: “તમને ખબર નહીં હોય કે અમદાવાદમાં ‘હરિપ્રસાદ વ્યાસ’ સાત છે. તેમાંનો હું ખરો, પણ ‘બકોર પટેલ’વાળો નહીં.” તેમણે એ માહિતી પણ આપી કે ‘મૂળ જે હરિપ્રસાદભાઈએ બકોર પટેલ લખ્યું તેઓ પંદર વર્ષ પહેલાં અમેરિકામાં ગુજરી ગયા. આજે તે 100 વર્ષ ઊપરના હોત.’

હરિપ્રસાદ વ્યાસ: '....પણ 'બકોર પટેલ'વાળો નહીં.' 

હરિપ્રસાદ વ્યાસે પછી પોતાનો પરિચય આપેલો અને પોતે રંગભૂમિ સાથે સંકળાયેલા છે એમ જણાવેલું. પત્રના અંતે તેમણે લખેલું, ‘ચાલો, આ બહાને મળાયું. અમદાવાદ આવો ત્યારે જરૂર મળશો.’ અમે જે હરિપ્રસાદને પત્ર લખેલો તેઓ પંદર વર્ષ અગાઉ દેવલોક પામ્યા હોવાના સમાચાર જાણીને અફસોસ થયો. પણ આ હરિપ્રસાદ વ્યાસે જે ઉમળકાથી અમને પ્રતિભાવ લખ્યો એ આનંદની વાત હતી. અમે તેમનો આભાર માનતો વળતો પત્ર લખ્યો. થોડો પરિચય અમારો, એટલે કે અમારા શોખનો આપ્યો. હજી અમારી સાવ શરૂઆત હતી, પણ અમે તેમાં ધીમે ધીમે આગળ વધી રહ્યા છીએ, રજનીકુમાર પંડ્યા, નલિન શાહ જેવા વિદ્વાનોના સંપર્કને લઈને યોગ્ય દિશા મળી છે વગેરે જણાવ્યું. તેમણે આપેલા ઔપચારિક આમંત્રણનો અમે ઔપચારિક સ્વીકાર કરીને ‘ક્યારેક’ અમદાવાદ મળવા આવીશું એમ પણ લખ્યું. ભૂલથી લખાયેલા આ પત્ર થકી થયેલો સંપર્ક વધુ આગળ શી રીતે વધે? પણ એ આગળ વધ્યો, વધતો રહ્યો.

હરિપ્રસાદ વ્યાસે અમારા જવાબનો પ્રત્યુત્તર તરત જ પાઠવ્યો. તેમને અમારા શોખ કે પ્રવૃત્તિમાં રસ પડ્યો હોય કે પછી અમારી ઉંમર (1991માં મારી ઉંમર 26 વર્ષ અને ઉર્વીશની 20 વર્ષ)ના હિસાબે અમને પ્રોત્સાહિત કરવા માંગતા હોય, પણ તેમણે પ્રોત્સાહક જવાબ લખતાં જણાવ્યું: ‘પ્રથમ તો અભિનંદન આપું છું કે તમે બન્ને સાથે મળીને આવી ઈતર પ્રવૃત્તિમાં રસ ધરાવો છો. સંચય કરેલી વસ્તુ લાંબા ગાળા પછી ખૂબ કામ આપે છે.’ તેમણે પોતે છેક 1947 થી સ્ટેમ્પસંગ્રહ શરૂ કર્યો હતો અને હજી ચાલુ હતો. એ ઊપરાંત નાટ્યપ્રવૃત્તિને લગતી વિવિધ બાબતોનો સંગ્રહ પણ તેઓ કરતા હતા. જૂનામાં જૂના ભજનો, ફિલ્મી ભજનો, જૂની રંગભૂમિનાં ગીતો પણ તેમણે સંઘર્યાં હોવાનું જણાવ્યું હતું. તેમણે લખેલું, ‘જો કે, ઘણાને આ બાબતમાં કંટાળો આવે કે વડીલોને ન ગમે. પણ (એ) ધીરજ માગે છે. લાંબે ગાળે પછી સાકર જેવી મીઠી લાગે છે.’ પહેલો પત્ર લખાયાના પંદર જ દિવસ પછી, એટલે કે 19 ડિસેમ્બર, 1991 ના રોજ આ પત્ર લખાયો હતો. અમારા અગાઉના પત્ર થકી તેમણે (ઘણા બધાની જેમ) ‘ઉર્વીશ’ને બદલે ‘ઉર્વશી’ વાંચી લીધું હશે. તેને લઈને બીજા પત્રમાં તેમણે સંબોધનમાં ‘બન્ને ભાઈ-બહેન’ લખેલું. આથી તેની સ્પષ્ટતા કરવા માટે આ પત્રનો જવાબ લખવો અમારે જરૂરી થઈ ગયો. અમે તેમનું ધ્યાન દોરતો અને આભાર માનતો પત્ર લખ્યો.

હરિપ્રસાદ વ્યાસનો ત્રીજો પત્ર 3 જાન્યુઆરી, 1992 નો લખેલો અમને મળ્યો. તેમણે પોતાની ભૂલ બદલ માફી માંગી હતી અને લખેલું, ‘તમારા સુંદર અક્ષરોવાળો પત્ર વાંચી આનંદ થયો.’ નાટકના વિવિધ કલાકારોના સોએક ચરિત્રાત્મક લેખો તેમણે લખ્યા હોવાનું જણાવ્યું હતું. પત્રના અંતે તેમણે લખેલું, ‘તમે જ્યારે અમદાવાદ આવો ત્યારે જણાવશો. થોડું ફિલ્મનું જૂનું મારી પાસેથી જાણવા મળશે. 1934 ના અરસાનું છે.’ આમ લખવા પાછળ બિલકુલ ઔપચારિકતા નહોતી. કેમ કે, તેમણે લખેલું, ‘હું ઘેર જ હોઉં છું.’

અમે હજી ‘પ્રવૃત્તિ’ કહી શકાય એવું કોઈ કાર્ય કરતા નહોતા. ખરેખર તો, હું વડોદરા નોકરીએ લાગી ગયેલો. અને ઉર્વીશ એમ.એસ.સી.ના પહેલા વર્ષમાં હતો. સંગ્રહ કરવા તરફ અમારી રુચિ ખાસ નહોતી, પણ વધુ રુચિ સિનેમાના આરંભિક ગાળા વિશેના વાંચનની હતી. આમ છતાં, રજનીભાઈના થોડાઘણા પરિચયને કારણે અમને આ જગતનું ‘વિશ્વરૂપદર્શન’ થઈ ચૂક્યું હતું.

હરિપ્રસાદ વ્યાસ સાથે આમ પત્રવ્યવહાર, અને ખરું જોતાં પત્રમૈત્રી ક્યારે સ્થપાઈ ગઈ એનો ખ્યાલ જ ન રહ્યો. મહિને એકાદ વખત તેમનું પોસ્ટકાર્ડ આવતું, જે તેમના ગરબડિયા અક્ષરોને લીધે દૂરથી જ ઓળખાઈ જતું. સહી કરતી વખતે તેઓ ‘હરિપ્રસાદ વ્યાસ’નો ‘હ’ ઘણી વાર મોટો લખતા. 17 માર્ચ, 1992 ના રોજ અમને તેમનું પોસ્ટકાર્ડ મળ્યું. તેમણે લખેલું, ’54 વર્ષ પહેલાંના ‘સિનેમા’ના અંકોની ફાઈલ મળી છે, જે તમને ભેટ આપવાની છે. કોઈ બીજાને હું ન જ આપું. શ્રી શશીકાન્‍ત નાણાંવટીએ પણ માગી હતી. (મેં) ના પાડી. ગમે તેમ કરી આવીને પ્રાપ્ત કરી લેશો.’ આટલું જણાવ્યા પછી તેમણે તાકીદ કરતા હોય એમ લખેલું, ‘મારી તબિયત ખરાબ રહે છે. દસ દિવસ oxygen ઉપર રહ્યો. હવે સારૂં છે.’

આ પત્ર અમારા માટે સુખદ આશ્ચર્ય સમો બની રહ્યો. હરિપ્રસાદ વ્યાસ અમને સામયિકના જૂના અંકો ભેટ આપવા માંગતા હતા એનું અમારે મન મહત્ત્વ હતું જ, પણ તેઓ એ અમને જ આપવા માંગતા હતા અને શશીકાંતભાઈ જેવા સિનીયર ફિલ્મ પત્રકારને સુદ્ધાં તેમણે એ આપી નહોતી એ અમારે મન વધુ મોટી વાત હતી. તેમણે પોતાની નાદુરસ્ત તબિયત અંગે પણ જણાવ્યું હતું. અમે નક્કી કરી લીધું કે મારે રજા હોય એવા કોઈક દિવસે હું અને ઉર્વીશ અમદાવાદ જઈએ, વ્યાસસાહેબને રૂબરૂ મળીએ અને આ અંકો લેતા આવીએ. એ ‘કોઈક દિવસ’ આવતાં બે-ત્રણ મહિના લાગ્યા.

(હરિપ્રસાદ વ્યાસ સાથેની મુલાકાતની વાતો હવે પછી) 

ટાઈટલ મ્યુઝીક (7) : ઊષા ખન્નાની બે ફિલ્મોમાં સમાન ટાઈટલ મ્યુઝીક

સાવનકુમાર ટાંક (કે તક કે તાક) ફિલ્મોના નિર્માતા- દિગ્દર્શક હોવા ઉપરાંત ગીતકાર પણ છે. પોતાની ફિલ્મોનાં ઘણાં ગીતો તેમણે લખ્યાં છે. તેમની મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં સંગીતકાર ઉષા ખન્નાનું સંગીત હોય છે.
સાવનકુમારની ફિલ્મોમાં મુખ્યત્વે સામાજિક પૃષ્ઠભૂમિ હોય છે. 1978માં તેમની એક ફિલ્મ આવેલી 'સાજન બિના સુહાગન', જેમાં ઉષા ખન્નાનું સંગીત હતું. આ ફિલ્મનાં ગીતો ઠીકઠીક લોકપ્રિય થયેલાં. 'કૈસે જિત લેતે હૈ લોગ દિલ કિસી કા', 'જિજાજી જિજાજી, હોનેવાલે જિજાજી', 'મધુબન ખૂશ્બુ દેતા હૈ', 'ઓ મમ્મા, ડીયર મમ્મા' ગીતો વધુ જાણીતાં બનેલાં, અને આ ઉપરાંત બીજાં ત્રણ ગીતો હતાં. 'ઓ મમ્મા, ડીયર મમ્મા' ગીત રેડિયો પર સાંભળતા ત્યારે એમ જ હતું કે ભાણીઓ પોતાના મામાને બર્થડે વીશ કરવા ગીત ગાતી હશે. ફિલ્મ જોતાં ખબર પડી કે 'મામા' નહીં, પણ 'મમ્મા'ને માટે એ ગીત છે.
સાવનકુમારની 1980માં રજૂઆત પામેલી અન્ય એક ફિલ્મ હતી 'સાજન કી સહેલી'. આ ફિલ્મનાં પાંચેક ગીતો હતાં, પણ તેમાં સૌથી જાણીતું બનેલું 'જિસકે લિયે સબકો છોડા, ઉસી ને મેરે દિલ કો તોડા'. આ ગીત મહમ્મદ રફી અને સુલક્ષણા પંડિતે ગાયેલું. તેના ઓપનીંગમાં અને વચ્ચે વચ્ચે વાગતા એકોર્ડિયનના પીસને કારણે આ ગીત ખાસ યાદ રહી ગયું છે.
'સાજન બિના સુહાગન'ના #ટાઈટલમ્યુઝીકનો આરંભ કોરસથી થાય છે, જે 'ઓ મમ્મા, ડીયર મમ્મા, હેપ્પી બર્થડે ટુ યુ'ની ધૂન છે. 1.03 થી વાયોલિનનો સમૂહ શરૂ થાય છે, જે ઉષા ખન્નાના 'આપ તો ઐસે ન થે'ના ગીત 'તૂ ઈસ તરહ સે મેરી જિંદગી મેં શામિલ હૈ'ના ઈન્‍ટરલ્યુડ સાથે અમુક સામ્ય ધરાવે છે. ત્યાર પછી 1.21 થી સેક્સોફોનનો લાંબો પીસ અને ફરી ઓરકેસ્ટ્રા સાંભળવા મળે છે અને 1.48 થી શરૂ થાય છે 'મધુબન ખૂશ્બુ દેતા હૈ'ની ધૂન, જે કોઈ વાદ્ય પર નહીં, પણ કોરસ દ્વારા ગવાય છે. અને ફરી પાછો છેક સમાપન સુધી તંતુવાદ્યસમૂહ સંભળાય છે.
નીચે આપેલી આખી ફિલ્મની લીન્‍કમાં 2.19 સુધી ટાઈટલ મ્યુઝીક સાંભળી શકાશે.

**** **** **** 

નવાઈ લાગે એવી વાત એ છે કે 'સાજન કી સહેલી' ફિલ્મમાં પણ ઉષા ખન્નાએ 'સાજન બિના સુહાગન'ની આખેઆખી ટાઈટલ ટ્રેક, સહેજ પણ ફેરફાર કર્યા વિના એમની એમ મૂકી છે. આમ કરવાનું શું કારણ હશે એ ખબર નથી. સાવનકુમાર અને ઉષા ખન્ના બન્ને હજી હયાત છે, પણ તેમને મળીને આ પૂછવું અથવા તો આટલું પૂછવા માટે તેમને મળવું મુશ્કેલ છે.
અહીં 'સાજન કી સહેલી' ફિલ્મની લીન્‍ક આપી છે, જેથી તેના ટાઈટલ ટ્રેકમાં વાગતાં 'સાજન બિના સુહાગન'નાં ગીતોની ધૂનોનો ખ્યાલ આવે.
આ ક્લીપમાં 2.19 સુધી ટાઈટલ મ્યુઝીક છે.

ખુવાર થવાનો રાજમાર્ગઃ હીક્

(ખાંજર ગામની શાળામાં પ્રાથમિક શિક્ષણથી આરંભ કર્યા પછી ગુજરાત વિદ્યાપીઠ ખાતે એમ.ફિલ.માં અભ્યાસ કરી રહેલી સુનિતા ગામીતે પોતાના લોકો અને પોતાના વિસ્તાર વિશે, તેમના સ્વચ્છતાના અભિગમ વિશે  અહીં લખ્યું હતું. આ વખતે તેણે પોતાના વિસ્તારના એક અતિ ગંભીર પ્રશ્નની વાત કરી છે.) 

- સુનિતા ગામીત

આદિવાસી સમાજનો દારૂ સાથે પહેલેથી જ નાતો જોવા મળે છે. ગામીત જાતિના કુળદેવી દેવમોગરા માતાને દારૂ ચઢાવવાની વર્ષો જૂની પ્રથા છે, જે આજે પણ ચાલુ જ છે. પરંતુ દારૂ ચઢાવવાની વ્યવસ્થા અલગ હોય છે. ચઢાવાનો દારૂ મૂર્તિ પાસે નહિ, પરંતુ નિશ્ચિત કરેલા સ્થળે જ ચઢાવવાનો રિવાજ છે. આદિવાસી સમાજમાં પરિવર્તન આવી રહ્યું છે તેમ તેમ ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં દેશી દારૂની સાથે સાથે વિદેશી દારૂનો પ્રસાર પણ બહોળા પ્રમાણમાં જોવા મળી રહ્યો છે. ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં એક એવી માન્યતા પણ પ્રવર્તે છે કે વ્યસન કરવાથી કોઇ નુકસાન થતું નથી. પેઢી દર પેઢીથી વ્યસન ચાલ્યું આવે છે. બાપદાદાઓ વ્યસન કરતા હતા અને અમે પણ કરીએ છીએ ને તોય હજુ જીવીએ છીએ.
દેશી દારૂ બનાવવાની પરંપરાગત પ્રક્રિયામાં મહુડાનાંં ફુલની સાથે દેશી ગોળ ઉમેરવામાં આવતો. આ પ્રકારનો મહુડાનો દારૂ પીવાથી પીનારને નુકસાન થવાની સંભાવના ઓછી રહેતી. મહુડાનાંં ફુલના ગુણ ઘણા છે. આ ફુલને કાચા ખવાય, શેકીને ખવાય, મહુડાના ફુલનો લાડુ પણ બને. પરંતુ  તેના ગુણોને બદલે મહુડાના 'પહેલી ધાર' ના દારૂનો આસ્વાદ લેવાનું ચલણ વધુ છે.  હાલમાં દેશી દારૂની ભઠ્ઠીઓમાં મહુડાનાંં  ફુલ તેમજ ગોળ ઉપરાંત પીનારને 'કીક' આવે તે માટે સલ્ફેટ ખાતર, ખેરની છાલ, સાદડાની છાલ, ખાખરાની છાલ, ચિલરની છાલ વગેરે ઉમેરવામાં આવે છે. જરૂર પડે તો નશીલા પાવડરનો પણ ઉપયોગ થાય છે. આ બધા કારણોસર પીનારમાં લીવરની બીમારીનું પ્રમાણ ખૂબ વધુ જોવા મળે છે. અમારા વિસ્તારના નશો કરતા પુરૂષોને આંતરડામાં સોજા ચઢવાની બીમારી પણ ઘણી જોવા મળે છે.

મહુડાનાં ફળો  (*)

આદિવાસી સમાજમાં વ્યસનનું પ્રમાણ પુરૂષોમાં વધુ અને સ્ત્રીઓમાં સૌથી ઓછું જોવા મળે છે. સ્ત્રીઓમાં બીડી કે તપકીરનું પ્રમાણ પહેલા કરતા ઓછું જોવા મળે છે. ગરીબી અને દારૂ એકબીજા સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલા છે. સામાન્યતઃ ગરીબ આદિવાસીઓ આખો દિવસ કઠોર પરિશ્રમ કરીને સાંજ પડતાંં ઘેર આવે ત્યારે ખૂબ થાક અનુભવતા હોય છે. તેમની માન્યતા એવી છે કે આખા દિવસનો થાક દૂર કરવા સાંજે દારૂ પીવો જ પડે. દારૂ પીધા પછી નશીલી અવસ્થામાં તેઓ થાક અનુભવતા નથી અને નિરાંતે ઉંઘી શકે છે. કેટલાક દારૂના વ્યસનીઓને પૂછતાં એમ જાણવા મળ્યું કે તેઓ રોજ દારૂ ન પીવે તો તેમને શરીરમાં ધ્રુજારી અનુભવાય છે, દારૂ પીધા વિના તેઓને કોઇ જ કામ કરવાની ઇચ્છા થતી નથી. એ લોકોને સતત દારૂ પીવાની તલપ લાગી હોય છે.
દારૂનું સેવન કરવાથી સોનગઢ વિસ્તારમાં ફક્ત ૪૦ વર્ષના ઘણા પુરૂષોની હાલત એવી ગંભીર બની ગઇ છે કે કોઇ પણ કાર્ય કરતાંં તેના હાથ ધ્રુજવા લાગે છે. તેઓ શરીરનું બેલેન્સ પણ જાળવી શકતા નથી. આદિવાસી વિસ્તારોમાં દારૂનું વ્યસન ગંભીર સમસ્યા બની ગઇ છે. ઘણા યુવાનો દારૂ પીને ડ્રાઇવિંગ કરતાં અકસ્માત કરીને મોતને ભેટ્યા છે, અપંગ બન્યા છે. ઘણાં કુટુંબોએ પિતા, પુત્ર, ભાઇ કે પતિ ગુમાવ્યો છે. ક્યારેક નશાની હાલતમાં સુરત, ઉધના જેવા શહેરમાં કામ પર જતી વખતે ચાલુ ટ્રેનમાં ચઢતાંં, ઉતરતાંં અથવા દરવાજા પર લટકીને જતી વખતે યોગ્ય બેલેન્સ ન જાળવી શકતાંં મોતને ભેટતા હોય છે. તો ક્યારેક ગંભીર શારીરિક ઇજા થતા સમગ્ર પરિવાર મુશ્કેલીમાં મુકાય છે.
ઘરમાં પિતા વ્યસન કરીને ઘરમાં, પાડોશી સાથે કે અજાણી વ્યક્તિઓ સાથે ઝગડો કરે છે ત્યારે સૌથી વધુ શરમ તેમના બાળકો અનુભવે છે. દારૂડિયાઓનાંં બાળકોને શાળામાં તેમજ ગામમાં તેમના પિતાના વ્યસન અંગે વારેવારે અહેસાસ કરાવવામાં આવે છે જેને કારણે તે બાળકો એકલતા અનુભવે છે અને અંદરોઅંદર મુંઝાય છે. આ પરિસ્થિતિને કારણે આવા બાળકો પર લાંબા ગાળા સુધી માનસિક અસર રહે છે.

પહેલી ધારનો.... (**)

દારૂની બદી ફેલાઇ છે તેનું એક કારણ ખોટું મિત્રવર્તુળ પણ છે. એવું જોવા મળ્યું છે કે કુટુંબમાં કોઇ વ્યસન ન કરતું હોય, પરંતુ મિત્રવર્તુળને કારણે દારૂ પીવાનો વારંવાર આગ્રહ કરવામાં આવે. આ રીતે ઘરની બહાર મિત્રો સાથે છુપી રીતે શોખ ખાતર દારૂ પીવાની ટેવ ધીમે ધીમે કાયમી વ્યસનમાં પરિવર્તિત થાય છે.
આદિવાસી વિસ્તારોના ગામોમાં ચારથી પાંચ દારૂની ભઠ્ઠીઓ જોવા મળે છે. તે ઉપરાંત ત્રણથી ચાર સ્થળોએ વિદેશી દારૂનું વેચાણ થતું જોવા મળે છે. વિદેશી દારૂના ફેલાવાનું મોટું કારણ એ છે કે સોનગઢને અડીને જ મહારાષ્ટ્ર બોર્ડર આવેલી હોવાથી પરમીટવાળી દુકાનોમાંથી છાપેલા ભાવે આસાનીથી જોઇતી બ્રાન્ડ મળી રહે છે. કેટલાક કુટુંબોમાં તો સવારથી જ ચાને બદલે દારૂ પીવાનો શરૂ થઇ જાય છે. સવારથી જ નશો કરીને કેટલાક લોકો ખેતીકામ કરવાને બદલે ઘરની બહાર કે ખેતરે જઇને આરામ કરતા હોય કે રસ્તાની બાજુમાં ખુલ્લેઆમ પડી રહેતા હોય છે. આદિવાસી વિસ્તારોમાં દારૂની બદી એટલી બધી ફેલાઇ છે કે દારૂ ખરીદવા માટે જરૂર પડે તો ઘેરથી રુપિયા ચોરી કરે, રુપિયા માટે પત્ની સાથે ઝગડો કરીને તેને માનસિક-શારીરિક ત્રાસ આપે અથવા તો ઘરનાની જાણ બહાર પત્નીના ઘરેણાં પણ વેચી નાખે. ઉધારમાં સતત દારૂ પીવામાં દેવુ વધી જાય તો ઘરનાને જાણ કર્યા સિવાય પોતાની જમીન પણ વેચી નાખે. આ બધી વાતનો ફાયદો ગામમાં રહેલા શાહુકારો ઉઠાવે છે અને સાવ ઓછા ભાવે આદિવાસીની જમીનો પડાવી લે છે. મોટા ભાગના આદિવાસીઓ પાસે પોતાની જમીન હોવા છતાં તેમાં વૈજ્ઞાનિક ઢબે વધુ પાક લેવાના પ્રયત્નો કરવાને બદલે દારૂ પાછળ રુપિયા ખર્ચે છે.

એ જાણીને નવાઇ લાગશે કે ખેતરમાં કામ કરવા માટે મજૂરની જરૂરિયાત હોય તો દારૂની ભઠ્ઠીવાળાને કહેવડાવવું પડે છે કે ફલાણા ભાઇને ત્યાં ખેતમજૂરીનું કામ છે તે માટે આટલા-તેટલા મજૂરો જોઇએ છે. કહેવાનો મતલબ એ છે કે મજૂરભાઇઓને સવાર સવારમાં દારૂની ભઠ્ઠી પર શોધવા જાવ તો તેઓ ત્યાં જ  મળી જાય, ઘેર નહીં.

આખા દિવસની તનતોડ મજૂરી કર્યા પછી ફક્ત રૂ.100 થી 120 મળે. તેમાંથી સવાર-સાંજના રૂ.20-20 દારૂની પોટલી પાછળ વેડફવામાં આવે એટલે તેઓ ક્યારેય બચત કરી શકે નહિ અને ઘરની આર્થિક પરિસ્થિતિ પણ ક્યારેય બદલાય નહિ.

ઘેર ઘેર ફેલાયેલી દારૂની બદીથી કંટાળીને ગામની મહિલાઓએ દારૂના વ્યસન વિરોધી ઝુંબેશ ઉઠાવી હતી પરંતુ ગામના પુરૂષો તેમ જ શિક્ષિત યુવાનોએ તેમાં કોઇ જ સાથ ન આપ્યો એટલે કશો ફેર ન પડ્યો. મારા જાણવા મુજબ સતત દારૂ પીવાને કારણે દર વર્ષે ગામમાં 4 થી 6 પુરૂષો મૃત્યુ પામે છે. અમારા આદિવાસી સમાજમાં છૂટાછેડા, ત્યક્તા અને વિધવાઓનું પ્રમાણ ઓછું જોવા મળે છે, કારણ કે આદિવાસી સમાજમાં વિધવાવિવાહ પહેલેથી જ માન્ય છે. તેથી સ્ત્રી પતિની હયાતીમાં કે મૃત્યુ પછી બીજા લગ્ન પોતાની મરજી મુજબ કરી શકે છે.
આજે સોનગઢ વિસ્તારના મોટાભાગના યુવાનો આ વ્યસનને રવાડે ચઢી ગયા છે. શિક્ષણ લેવાની ઉંમરે વ્યસન કરતા થઇ ગયા છે. ધાર્મિક તહેવારો ઉપરાંત લગ્નપ્રસંગે પણ આજના યુવાનો દારૂને 'ફેશન' તરીકે અનિવાર્ય ગણે છે. લગ્ન પ્રસંગોમાં તો દારૂની રેલમછેલ હોય છે. વર્ષગાંઠ જેવી પાર્ટીઓમાં પણ દારૂ પીવાનું મહત્વ ખૂબ વધી ગયું છે. ઘરમાં કે કુટુંબમાં કોઇ કારણે બોલાચાલી થાય તો યુવાનો એ ઘટનાને ભૂલવા માટે દારૂનો સહારો લેતા થઈ જાય છે, જે બહુ ઝડપથી વ્યસનમાં પરિણમે છે. દારૂની સાથે સાથે જ સિગરેટ અને ગુટખાએ પણ યુવાનો પર કબજો કર્યો છે. ચૂંટણી વખતે તો દરેક ગામોમાં દારૂની રેલમછેલ જોવા મળે છે જેને કોઇ જ અટકાવી શકતું નથી.
આદિવાસી વિસ્તારોમાં જે લોકો શિક્ષિત બન્યા છે તેમનામાં સામાન્યપણે દારૂ પીવાની બદી જોવા મળતી નથી. પરંતુ હજુ એવા ઘણા આદિવાસી વિસ્તારો છે કે જ્યાં બાળકોને શિક્ષણ માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં નથી આવતા. તેઓ મુશ્કેલીથી પ્રાથમિક શિક્ષણ પુરૂં કરી શકે છે. ત્યારબાદ આ બાળકોને મા-બાપ સાથે મજૂરીકામમાં જોડવામાં આવે છે. ઘરમાં મા-બાપ દ્વારા જ દારૂ, સિગરેટ, બીડી, ગુટખા, તમાકુનું સેવન થતું જોઇને બાળકો પણ ચોરીછુપીથી એના રવાડે ચઢે છે અને ધીમે ધીમે તેની આદત પડી જાય છે.
આદિવાસી સમાજમાં વધતા જતા વ્યસનના પ્રમાણમાં ઘટાડો થવો જરૂરી છે. કારણ કે યુવાપેઢી જો આવા ખોટા રવાડે ચઢી જશે તો કુટુંબ, સમાજ કે ગામની પરિસ્થિતિમાં પરિવર્તન લાવી શકાય નહિ. તંદુરસ્ત આદિવાસી કુટુંબ કે સમાજનું સપનું સાકાર કરી શકાય નહિ. દારૂના વ્યસનને કારણે આદિવાસી સમાજમાં બે પ્રકારની અસરો જોવા મળે છે.

લાંબા ગાળાની અસરોની વાત કરીએ તો વારંવાર દારૂનું સેવન કરવાથી લીવરની બીમારી શરૂ થાય છે. રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઘટતી જાય છે એટલે અન્ય રોગના આક્રમણની શક્યતા વધતી જાય છે. ગુટખા, બીડી, સિગરેટના સેવનથી કેન્સર તથા હૃદયરોગની બીમારીઓ જોવા મળે છે. ઉપરાંત ક્ષયરોગ પણ જોવા મળે છે જેનો ચેપ ઘરના બીજા સભ્યોને લાગે છે. દારૂને કારણે પીનારના આરોગ્ય પર ગંભીર અસરો પડે છે જેને કારણે આયુષ્ય ટૂંકાય છે.
ટૂંકા ગાળાની અસરોની વાત કરીએ તો દારૂ પીનાર વ્યક્તિ સભાનતા ગુમાવે છે. ખાસ કરીને તેના સ્વભાવમાં ચીડિયાપણું જોવા મળે છે. રોજના નિયત સમયે દારૂ ન મળે તો તેના શરીરમાં નબળાઇ આવી જાય છે. દારૂ ન મળે ત્યારે વ્યક્તિને કામમાં રૂચિ ન લાગે, તેનું શરીર દુઃખે, માથું દુઃખે તેવી ફરિયાદો કરે છે.

મહેનતની કમાણી, દારૂમાં સમાણી (***) 

સમાજમાં પરિવારો વિખરાવાનું કારણ પણ દારૂ જ છે. પુરૂષો દારૂ પીને વારંવાર ઘરમાં ઝગડા કરે છે, વગર કારણે ઘરના જ બાળકોને ગાળો આપે છે જેને કારણે કુટુંબના બીજા સભ્યો અને પાડોશીઓ હેરાન થાય છે. કેટલાક પરિવારમાં આવા વાતાવરણથી કંટાળીને બાળકો નાની વયે જ ઘરેથી ભાગીને શહેરમાં મજૂરી કરવા નીકળી જતા હોય છે અને ભણતર છોડી દેતા હોય છે. ક્યારેક તો એવું બને છે કે મજૂરી કરીને કમાયેલા રુપિયા વ્યસનોમાં જ ઉડાવી દેવામાં આવે છે એને કારણે ઘરની આર્થિક પરિસ્થિતિ હંમેશા નબળી જ રહે છે. દારૂની કુટેવને કારણે બાળકોને ભણાવી શકતા નથી તેમ જ આખું જીવન દેવામાં જ ગુજરે છે. અમુક કિસ્સાઓમાં તો વ્યક્તિ મૃત્યુ પામે ત્યાં સુધી દેવુંં ચૂકવી શકાતું નથી. પતિના મૃત્યુ પછી તેની વિધવા અને બાળકો દેવાનો ભોગ બને છે. આ બધાને કારણે કુટુંબો વિખરાતા જાય છે.
વિધિની વક્રતા એ છે કે દર વર્ષે ફેબ્રુઆરીથી શરૂ કરીને વરસાદ ન આવે ત્યાં સુધી પાણીની ભયંકર તંગી સર્જાય છે. પરંતુ દારૂની નદીઓ બારે માસ વહે છે!
મારા મતે દારૂની બદી દૂર કરવાની નૈતિક જવાબદારી ગામલોકોની જ છે. હાલમાં ફેલાયેલી દારૂની બદી દૂર કરવા માટે સહુએ સાથે મળીને લાંબા ગાળાની વ્યસનમુક્તિ ઝુંબેશ ચલાવવી પડે. આ માટે તમામ સંગઠનોએ એક બનીને ગામડાઓમાં આવીને વ્યસનમુક્તિ ઝુંબેશ ચલાવવી અનિવાર્ય છે.
શહેરી અને ગ્રામીણ વચ્ચેનો ભેદ દારૂ પીવાની બાબતે પણ જોવા મળે છે. શહેરી સમાજના સુધરેલા લોકો વિદેશી દારૂ પીવે તેને 'ડ્રિંક્સ લીધું' એમ કહીને ફેશનમાં ખપાવાય, જ્યારે ગામડાના લોકો કઠોર પરિશ્રમ પછી ગરીબીનો કાયમી થાક ભૂલવા દેશી દારૂ પીવે તો 'પોટલી પીધી' કે 'દારૂડિયા' કહીને તેઓને ઉતારી પાડવામાં આવે. દારૂ પીનાર દરેક વ્યક્તિ --  ભલે ને પછી તે શહેરી હોય કે ગ્રામીણ -- દારૂડિયો જ છે. નવો તંદુરસ્ત સમાજ રચવા દારૂની બદીમાંથી કોઇ પણ હિસાબે બહાર નીકળવું જ પડે. વ્યસનમુક્તિની ઝુંબેશ સામુહિક રીતે શરૂ કરવી પડે અને અટક્યા વિના લાંબા સમય સુધી ચલાવવી પડે.
આ લેખ લખતી વખતે એવો પણ પ્રશ્ન થાય છે કે આ બદી દૂર કરવાનો ઉકેલ શો? એક સમાજશાસ્ત્રી તરીકે મને લાગે છે કે દારુના દૂષણમાંથી સમાજને બહાર કાઢવો હોય તો ગામડાઓની મહિલાઓએ સાથે મળીને પહેલ કરવી પડે. સૌએ પહેલ પોતાના ઘેરથી જ કરવી પડે. તેમાં એકલદોકલ પહોંચી ન વળાય એવી શક્યતા ખરી. એ સંજોગોમાં સંગઠન મદદરૂપ થઈ શકે. હિંમતભેર પુરુષોની સામે પડીને ઝુંબેશ ચલાવવી પડે અને તેમને સમજાવવું પડે કે આ તેમના જ હિતમાં છે. આ માટે ગામેગામ ફેલાયેલાં સખીમંડળોની બહેનો પોતાના સંગઠનનો સુપેરે ઉપયોગ કરી શકે, ગામની અને આસપાસનાંં ગામોની બીજી મહિલાઓને સમજાવી શકે, જાગૃતિ ફેલાવી શકે. હું પોતે આદિવાસી હોવાના નાતે મહિલા સંગઠનોમાં દારુના વ્યસનને દૂર કરવા અંગે જાગરૂકતા ફેલાવવાની કોશિશ કરતી રહું છું અને આદિવાસી વિસ્તારોમાંથી આ દૂષણને દૂર કરવા સૌનો સાથ લેવા માટે કટિબધ્ધ છું.

(તસવીર: * સુનિતા ગામીત । **ઈશાન કોઠારી । *** નેટ પરથી)

ભંડારદરા: સહ્યાદ્રિમાં આવેલો ખીણનો ભંડાર

- શચિ કોઠારી 

(જાન્યુઆરી, 2018ના મધ્યમાં અમે મહારાષ્ટ્રના ભંડારદરા હીલસ્ટેશને ગયાં હતાં. પરેશ પ્રજાપતિના પરિવાર સાથેનો આ અમારો આઠમો સફળ પ્રવાસ હતો. નાશિક-ઈગતપુરીની વચ્ચે આવેલા સહ્યાદ્રિની ગિરિમાળામાં આવેલા આ અદ્‍ભુત સ્થળનું આગવું સૌંદર્ય છે. અહીં તેનો તસવીરી અહેવાલ મારી દીકરી શચિએ તૈયાર કર્યો છે.) 

સવારે વહેલા નીકળેલા અમે સાપુતારા-નાશિક વટાવીને સાંજે ભંડારદરા પહોંચ્યા. આ સ્થળના નામ અને ઈન્ટરનેટ પર વાંચેલી માહિતીથી વધુ કંઈ જ અમને ખબર નહોતી. સાંજે પહોંચ્યા પછી બીજા દિવસે અમે નજીક નજીકમાં ચાલતા ફરવાનું નક્કી કર્યું. સવારથી સાંજ અમે ટહેલતા રહ્યા. આટલી ઊંચાઈએ અહીં બનાવાયેલો વીલ્સન ડેમ જોયો. તેની પાછળ બનેલું જળાશય એટલે આર્થર લેક. તેમાં અમે બોટિંગ કર્યું. 
આ વિસ્તારમાં પુષ્કળ ખીણ (દરા) હોવાથી તેનું નામ 'ભંડારદરા' (ખીણનો ભંડાર) પડ્યું હોવાનું અમને જાણવા મળ્યું. 

વીલ્સન ડેમ 

વીલ્સન ડેમની આગળ આવેલો બગીચો 

આર્થર લેક પર સાંજ 

આર્થર લેકમાં બોટિંગ 

એ દિવસે અમને ત્યાં રહેતા એક ગાઈડ દયારામ મળી ગયા. તેઓ પોતાને ત્યાં ભોજનની વ્યવસ્થા પણ કરી આપતા હતા. અસલ મરાઠી ભોજનની ગોઠવણ થઈ એટલે બહુ મઝા આવી. પછીના દિવસે દયારામ અમારી સાથે આવવાના હતા. આ પર્વતમાળામાં કુલ 55 કિ.મી.નો આખો રુટ છે. અમારે સવારથી સાંજ સુધી ત્યાં ફરવાનું હતું. મોટા ભાગના રસ્તે આર્થર લેક ફેલાયેલું દેખાતું હતું. 

આર્થર લેક 

ટેબલટોપ નામની સપાટ જગ્યા 

લોઅર લેક 

સંધાન વેલી 

સંધાન વેલી, એટલે એવી ખીણ જ્યાં આગળ જતાં સામસામી
દેખાતી બેે ખીણોનું 'સંંધાન' થાય છે. 

રતનગઢ પાસે આવેલું પૌરાણિક અમૃતેશ્વર મંદિર   

અમૃતેશ્વર મંદિરની બહાર આવેલો વિષ્ણુકુંડ 

અમૃતેશ્વર મંદિરની કળા

ત્રીજા દિવસે અમે ટ્રેકિંગ કરવાનું નક્કી કર્યું હતું. અહીં ઘણા પર્વતો છે. અમે રતનગઢ પર જવાનું નક્કી કર્યું કેમ કે, ત્યાં ટોચ પર કિલ્લો આવેલો છે. આ ટ્રેકના રસ્તે આવેલાં દૃશ્યો.  

ભંડારદરાનો સૂર્યોદય

વીલ્સન ડેમની સમાંતરે રસ્તા પર 

 ઢોળાવવાળા રસ્તે

રતનગઢના રસ્તે

ઉંચાઈ પરથી દેખાતું દૃશ્ય

રતનગઢ પરથી દેખાતા અન્ય પહાડો 

રતનગઢના કિલ્લાનો એક ભાગ 

રતનગઢ પરથી દેખાતું દૃશ્ય 

રતનગઢ

સ્થાનિકોએ અમને કહ્યું કે ભંડારદરાની ખરી મઝા ચોમાસામાં હોય છે, જ્યારે અહીં અનેક ઝરણાં અને ધોધ વહે છે. હવે આ સ્થળે શનિ-રવિ દરમિયાન ઘણા પ્રવાસીઓ આવે છે. અમે અહીં ત્રણ દિવસ આખા ગાળ્યા અને રખડપટ્ટીની પૂરી મઝા લીધી.