અલવિદા, કિશનભાઈ!

 

મુંબઈના 'દોસ્તી બિલ્ડર્સ'ના સ્થાપક, 'સદ્‍ભાવના સંઘ'ના પ્રણેતા કિશનભાઈ ગોરડીયાના આજે વહેલી સવારે, 88 વર્ષની વયે થયેલા અવસાનના સમાચાર મળ્યા એ સાથે તેમની સાથે છેલ્લા ચાર વરસ દરમિયાન ગાળેલો સમય મનમાં પુનર્જિવીત થઈ ઉઠ્યો.

2016માં તેમની જીવનકથા આલેખવાનું સૂચન વડીલમિત્ર રમેશ ઓઝાએ કર્યું ત્યારે ખુદ કિશનભાઈ પોતાની જીવનકથા લખાવવા બાબતે ખચકાતા હતા. 'એક સર્વોદયવાદી બિલ્ડરની જીવનકથા' જેવું વિરોધાભાસી શિર્ષક મારા મનમાં રમતું થઈ ગયેલું. અમે એક મુલાકાત ગોઠવી. એમાં મેં એમને કન્વિન્સ કરવાનો પ્રયત્ન ન કર્યો, પણ જીવનકથાના આલેખન અંગેની ગેરસમજ દૂર કરી. એ તેમને ગળે ઉતરી, પણ એ પહેલી મુલાકાતમાં તેમના વ્યક્તિત્ત્વની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ ધ્યાનમાં આવી. તેમની વિશ્લેષણ શક્તિ અને મૂલ્યાંકનક્ષમતા એવાં તીવ્ર હતા કે પોતાની જાતનું પણ એ તદ્દન ruthless બનીને વિશ્લેષણ કરતા. તે બોલવાનું શરૂ કરે એટલે અસ્ખલિતપણે બોલતા. હું એકાદ સવાલનું ટ્રીગર દાબું એટલે તે વાત શરૂ કરે. ક્યારેક ફંટાઈ જાય તો જાતે જ કહેતા, 'હું બીજી વાત પર જતો રહ્યો, નહીં?' જે રીતે તેમની એક વાતમાંથી બીજી વાત નીકળતી જતી એ જોતાં મને કવિ હુલ્લડ મુરાદાબાદીની રચના 'પહલી ગલી મેં દૂસરી ગલી હૈ...' યાદ આવી જતી. હું અગાઉથી નક્કી કરીને મુંબઈ બે યા ત્રણ દિવસ માટે જતો. બપોરથી સાંજ સુધી તેમના ઈન્ટરવ્યૂનો કાર્યક્રમ વડાલા ખાતે 'સદ્‍ભાવના સંઘ' ખાતે રહેતો. ખરી મઝા એ પછીની હતી. તેમનું નિવાસસ્થાન નેપિયન સી રોડ પર, જ્યારે હું પેડર રોડ પર મારા કાકાને ત્યાં ઉતરતો. આથી વડાલાથી અમે સાથે જ નીકળતા અને કિશનભાઈ સહેજ ફરીને મને પેડર રોડ પર ઉતારીને આગળ વધતા. આ કલાક-સવા કલાક દરમિયાન અનેક વાતચીત થતી, જેમાં અંગત, પારિવારિક સહિત વિવિધ બાબતો ચર્ચાતી. ચાલીસ વરસ પહેલાં પોતાના મનમાં શો વિચાર આવેલો એ પણ તે મને નિખાલસતાથી કહેતા. આને કારણે એક વિશિષ્ટ આત્મીયતા અમારી વચ્ચે થઈ ગયેલી.

તેમની જીવનકથાનું આલેખન ક્યારનું પૂરું થઈ ગયું હતું. એ પછી ગયા ફેબ્રુઆરીમાં ખાસ ત્રણ દિવસ એમણે ફાળવ્યા. આ ત્રણ દિવસ દરમિયાન મેં એમની જીવનકથાનું વાંચન એમની સમક્ષ કર્યું. સાથે વર્ષાબેન (વિદ્યા વિલાસ) જેવા તેમનાં જૂનાં સાથીદાર પણ ઉપસ્થિત હતાં. એ રીતે જરૂરી સુધારાવધારા પણ કરતા ગયા. એ પછી તેમનાં અંગત કારણોસર તેના પ્રકાશનમાં વિલંબ થતો રહ્યો.

વચ્ચે એક વાર તેમની તબિયત લથડી ત્યારે તેમણે ડૉક્ટરને પૂછેલું કે પોતે કેટલું જીવી શકે એમ છે. એક વાર વાતચીતમાં તેમણે મને કહેલું કે મેં દોઢ વર્ષનું આયોજન કરેલું છે. આ સમજતાં મને અડધી સેકન્ડ થયેલી અને સમજાયું ત્યારે રીતસર એક લખલખું પસાર થઈ ગયેલું. કોઈ માણસ આ હદની હેતુલક્ષિતાથી પોતાના વિશે વાત કરે?

ગયે વરસે કોવિડની સ્થિતિ દરમિયાન ફોન પર વાતચીત થઈ ત્યારે તેમણે એ જ રીતે કહેલું, ‘મારા બિલ્ડીંગમાં એક પછી એક એમ બે જણનાં મૃત્યુ થયાં. હવે સૌથી મોટો હું જ છું એટલે મારો વારો છે.’ મેં હસીને કહેલું, ‘પુસ્તક પ્રકાશિત કર્યા વિના અમે તમને જવા નહીં દઈએ.’

તેમની જીવનકથાનું શિર્ષક પણ વાતવાતમાં સૂઝેલું. એક વાર અમારી વડાલા-પેડર રોડ મુસાફરીમાં એ કહે, 'આજે સવારે મેં પેલી કવિતા વાંચી- ભોમિયા વિના ભમવા'તા મારે ડુંગરા.' એ વાંચીને મને લાગ્યું કે એ કવિતા મને જ લાગુ પડે છે.' મેં કહ્યું, 'તો આપણે એની પરથી જ શિર્ષક વિચારીએ ને!' એ રીતે અમે 'ભોમિયા વિના ભમ્યો હું ડુંગરા' શિર્ષક નક્કી કરેલું.

તેમની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ વિશે લખાતું રહેશે, પણ તેમનો અંગત પરિચય વિશિષ્ટ રીતે સ્મરણ બનીને રહેશે. તેમની જીવનકથા પ્રકાશિત થાય કે ન થાય, પણ મારા જીવનના એક પ્રકરણ તરીકે તે સદાય અંકિત રહેશે.

અહીં તેમનો સંક્ષિપ્ત પરિચય કેવળ જાણકારી માટે મૂકું છું.

કિશનભાઈ ગોરડીયા: ભોમિયા વિનાની જીવનસફર

(6-12-1932થી 6-4-2021)

કેટલાક લોકો એવા હોય છે કે જેઓ કોઈ પણ જાતના માર્ગદર્શકની ખેવના રાખ્યા વિના સફરે નીકળી પડે છે. પછીનો રસ્તો કેવો હશે એની યા સફળતા કે નિષ્ફળતાની ફિકર કર્યા વિના તેઓ આગળ વધતા રહે છે. 88 વર્ષની જીવનસફર ખેડીને વિદાય લેનાર કિશનભાઈની સફર કંઈક આવી રહી હતી.

ચુનીલાલ ધરમશી ગોરડિયા અને ચંદ્રભાગાબહેનનાં કુલ છ સંતાનોમાં કિશનભાઈ ચોથા ક્રમે હતા. ચાવંડ અને મહુવામાં બાળપણનાં આરંભિક વરસો વીતાવ્યાં પછી પોતાની પાંચ-છ વર્ષની ઉંમરે પરિવાર સાથે કિશનભાઈને મુંબઈ આવી જવાનું બન્યું. કિશનભાઈની બાર વર્ષની વયે માતાનું અવસાન થતાં ઘરની જવાબદારીનો અહેસાસ તેમને તીવ્રપણે થયો. પિતાજીની તબિયત પણ અસ્થિર રહેવા લાગી. મેટ્રિક પાસ થયા પછી પારિવારિક સંજોગોને કારણે તેમણે આગળ અભ્યાસ કરવાનો વિચાર માંડી વાળ્યો. પોતાને માર્ગદર્શન આપે એવું કોઈ હતું નહીં. તેમણે જાતે જ એ નિર્ણય લીધો અને નોકરી શોધવા લાગ્યા. એક સર્જિકલ કંપનીમાં નોકરી મળી.

એ પછી તેમનાં નોકરીનાં ક્ષેત્ર બદલાતાં રહ્યાં. તેમણે શિક્ષક તરીકે કામ કર્યું, વળી પાછા સર્જિકલ કંપનીમાં આવ્યા. બિલકુલ આ જ રીતે તે ઈમ્પોર્ટ-એક્સપોર્ટ લાયસન્‍સ ક્ષેત્રે આવ્યા. આ સમયગાળા દરમિયાન તે ગાંધીસાહિત્ય અને સર્વોદયસાહિત્યના સંપર્કમાં આવ્યા અને તેનાથી ખૂબ પ્રભાવિત થયા. તેમનો જીવ આ ક્ષેત્ર તરફ પ્રબળ ખેંચાણ અનુભવતો હતો, પણ પારિવારિક સંજોગો તેમને એ તરફ જતાં રોકતા હતા. ઈમ્પોર્ટ-એક્સપોર્ટ લાયસન્‍સનું કામ તેમણે સ્વતંત્રપણે શરૂ કર્યું ત્યારે એ ક્ષેત્રે રહેલા ફરજિયાત ભ્રષ્ટાચારનો તેમને ખ્યાલ આવ્યો. એવે વખતે કેદારનાથજીએ તેમને સમાધાન સૂચવ્યું.

એ જ રીતે તેમણે સાબુનું એક કારખાનું સંભાળ્યું. જેમ જેમ તે વ્યવસાયના ક્ષેત્રને છોડીને સેવામાર્ગે જવા વિચારતા એમ તે વ્યાવસાયિક બાબતોમાં અનાયાસે ઊંડા ઉતરતા જતા. 1970ના દાયકાના ઉત્તરાર્ધમાં તેમણે વડાલામાં એક જમીન રાખી અને પહેલવહેલું બિલ્ડીંગ તૈયાર કરાવ્યું. આ એક એવો પાયો હતો કે જેના પર આખી ભાવિ ઈમારત તૈયાર થવાની હતી. આગળ જતાં કિશનભાઈના પુત્ર દીપકભાઈએ ‘દોસ્તી બિલ્ડર્સ’નું સુકાન સંભાળ્યું અને પોતાની સૂઝ વડે તે મુંબઈના શ્રેષ્ઠ બિલ્ડરોની હરોળમાં બિરાજ્યા.

કિશનભાઈનું ખેંચાણ સામાજિક કાર્યો પ્રત્યે હતું. તેમણે હવે એ તરફ ધ્યાન કેન્‍દ્રિત કર્યું. જો કે, સામાજિક કાર્યોમાં તેમનું મુખ્ય લક્ષ્ય નાગરિકોના ઉત્થાન પ્રત્યે વિશેષ હતું. એ અંગેનાં વિવિધ કાર્યો તે કરતા રહ્યા. આખરે 2006માં તેમણે ‘સદ્‍ભાવના સંઘ’ની સ્થાપના કરી અને આ કાર્યો માટે નક્કર આયોજન કર્યું. ‘સદ્‍ભાવના’નો અર્થ ઘણો વ્યાપક તેમણે રાખ્યો હતો. એ અનુસાર નાગરિક જાગૃતિના વિવિધ કાર્યક્રમો તે યોજતા હતા. ‘સદ્‍ભાવના સંઘ’ના મૂળમાં વિનોબાજીએ આપેલી આચાર્યકુળની વિભાવના હતી, જેમાં સમાજના વિવિધ ક્ષેત્રના લોકો સંકળાય અને તંદુરસ્ત સમાજનું નિર્માણ કરે એ ખ્યાલ મુખ્ય હતો. કિશનભાઈ પોતે ટ્રસ્ટીશીપના સિદ્ધાંતને અનુસરતા હતા, જેમાં પોતે પોતાની સંપત્તિના માલિક નહીં, પણ ટ્રસ્ટી હોવાની ભાવના હતી. 

પોતાનો પૂર્ણ સમય તે ‘સદ્‍ભાવના સંઘ’માં જ આપતા હતા. છેલ્લે છેલ્લે શારિરીક વિપરીતતા હોવા છતાં તે ‘સદ્‍ભાવના સંઘ’માં લગભગ નિયમિત આવતા.

22 માર્ચે તેમને કોવિડ-19ને કારણે લીલાવતી હોસ્પિટલમાં દાખલ કરાયા હતા. તેમની સારવારમાં સૌ કોઈ ખડેપગે રહ્યા. પોતાનો દેહ સમાજનાં કાર્યો માટે ઊપયોગી બની રહે એ બાબતે સતત સભાન રહેતા કિશનભાઈ અનેક શારિરીક તકલીફોનો સામનો એક યોદ્ધાની જેમ કરતા આવ્યા હતા. પણ આ યુદ્ધ જીવન સાથેનું તેમનું અંતિમ યુદ્ધ બની રહ્યું. આખરે 6 એપ્રિલના રોજ વહેલી સવારે તેમણે દેહ છોડ્યો. 

પોતાની જાત સહિત કોઈ પણ પ્રકારની પરિસ્થિતિનું હેતુલક્ષી મૂલ્યાંકન કરવાની તેમની ક્ષમતા તેમની આગવી વિશેષતા હતી. આ કારણે જ તેમનાં પત્ની રસિકાબેન, પુત્ર દીપકભાઈ, પુત્રવધૂ સેજલબેન, પૌત્ર અનુજ, પૌત્રી શ્રદ્ધા, પુત્રી સાધનાબેન, જમાઈ નૈમિષભાઈ અને દોહિત્રી અમી- જમાઈ અર્થ તેમજ તેમનાં સંતાનો આશા, અહાના, દોહિત્રી બંસી- જમાઈ ચાર્લી તેમજ તેમનો પુત્ર દિલ્લોન–એમ સમસ્ત ગોરડીયા પરિવાર કે ‘સદ્‍ભાવના સંઘ’નાં સભ્યો તો ખરા જ, પણ કિશનભાઈના સંપર્કમાં આવ્યાં હોય એવા સહુ કોઈને એક વડીલ-મિત્ર-શુભચિંતક ગુમાવવાની લાગણી કિશનભાઈની વિદાયથી અનુભવાઈ રહી છે.

એ અનામી સગર્ભા હાથણીને

કેટલાંય ચોપગાં,

અમારાં સગાં

કોક મા, તો કોક માસી,

હવે તો એ પણ ગયા છે ત્રાસી,

પણ તું તો મોટી હસ્તી,

એમ કંઈ તું છો સસ્તી?

તને એટલે જ તોળી ત્રાજવે,

જીવતે લાખ

મૂએ સવા લાખ,

પણ અમે અબુધ,

પડી નહીં સુધ,

કોકે કર્યું તારું મારણ,

ત્યારે મળ્યું એ તારણ,

તારી પર પણ ખેલી શકાય રાજકારણ,

તારી તો માત્ર આડ,

પારખીએ છીએ લોકોની નાડ,

આપીને શ્રદ્ધાંજલિ તને,

મારી મોટી ધાડ,

વરસાવ્યો ફિટકાર,

ને તારી પર કર્યો ઉપકાર,

પણ અમે નથી વદ્યા હજી,

દેહિંગ પતકાઈ*માં પાડેલા સોદાની વાત,

મંજૂરી કોલસાની ખાણની,

હા, જગ્યા તમારા ચરિયાણની,

નૂમાલીગઢ*ને ફાળવી,

જમીન તમારા વિસ્તારની,

જાવ, થાય એ કરી લેજો,

ચાવવાના કે દેખાડવાના,

બધાય પાડી દઈશું,

તને ખબર ન હોય,

પણ અમે જાણીએ ને,

કે એક મૃત્યુ હોય શોક,

પણ જો એનો થાય થોક,

તો એ છે કેવળ આંકડા,

અને માણસના મૃત્યુને અમે ગણીએ અંક,

એની સરખામણીએ તમે સાવ રંક!

તમને કોણ પૂછે?

અમે જાણીએ છીએ,

કે તમને કદી ન પૂછાય,

તમને તો માત્ર પૂજાય.

*દેહિંગ પતકાઈ= આસામમાં આવેલા આ હાથી અભયારણ્યમાં કોલસાનું ખાણકામ કરવાની મંજૂરી લૉકડાઉન દરમિયાન આપવામાં આવી છે.
* નૂમાલીગઢ= અગાઉ આ રિફાઈનરીએ હાથીઓની અવરજવરના માર્ગ પર દિવાલ ચણેલી, જેને સર્વોચ્ચ અદાલતે હટાવવાનો હુકમ કરેલો. હવે લૉકડાઉન દરમિયાન રિફાઈનરીના વિસ્તરણ માટે અનેક ગણો વિસ્તાર સીધેસીધો ફાળવી દેવામાં આવ્યો છે. આ પ્રોજેક્ટના અભ્યાસરિપોર્ટમાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે કે આ વિસ્તારમાં સૌથી વધુ સંખ્યા હાથીઓની છે.

(વિસ્ફોટક ભરેલું અનાનસ ખાવાથી એક સગર્ભા હાથણીનું કેરળમાં મૃત્યુ થયું. તેને પગલે સોશ્યલ નેટવર્કિંગનાં માધ્યમો પર આક્રોશ ફાટી નીકળ્યો. આ મુદ્દે રાબેતા મુજબ હિન્‍દુ-મુસ્લિમનું રાજકારણ પણ પ્રવેશ્યું. હાથણીના અપમૃત્યુની આટલી ફિકરની સાથે અન્ય હાથીઓની 'ખાતીરદારી' કેવી રીતે કરાઈ રહી છે એ સમાચારની ખાસ નોંધ લેવાઈ નથી. એ નિમિત્તે એ મૃત સગર્ભા હાથણીને ઉદ્દેશીને આ કવિતા) 

(તસવીર: નેટ પરથી) 

સલાહ સોનુ સૂદને

હા તો ભઈ, સોનુ સૂદ!
તું લાગી પડ્યો ખુદ?
પડદે વિલનગીરી
ને બહાર હીરોગીરી,
ભારે બેવડાં તારાં ધોરણ,
ઘટાડ્યું તંત્રનું ભારણ,
પણ યાદ રાખજે એટલું,
ના કરે નારાયણ ને,
બને જો તારું બાયોપીક,
તો પડદે ભજવવી અઘરી પડશે
આ ભૂમિકા તને,
અપાશે એને કરમુક્તિ,
જેમ તેં અપાવી શ્રમિકોને મુક્તિ,
આ જ નેતાઓ પાડશે તાળીઓ,
મૂકશે તરતું સૂત્ર,
વ્યાજ નહીં, માંગો સૂદ,
હર ઘર હોગા સોનુ સૂદ,
હા ભઈ, થાય એવું જો,
કેટલી શાંતિ એમને તો!
દેશ સપડાયો છે આફતે ત્યારે,
તેઓ રચ્યાપચ્યા છે,
ઘોડાઓની લે-વેચમાં,
હિન્દુ-મુસ્લિમમાં ને
ઈન્ડિયા-ભારતમાં,
હજી એમની અડફેટે તું ક્યાં ચડ્યો છે?
આથી એટલું યાદ રાખજે, ભઈ!
ભલે કર્યું આ કામ તમામ,
ભૂલી જજે તેં કર્યું આ કામ,
એવું હોય તો ખાજે ઓછી બે બદામ,
કેમ કે, તેં મહામહેનતે મોકલેલા મજૂરો,
સોરી, સોરી શ્રમિકો!
બહુ જલ્દી આવી જશે પાછા,
ચડી જશે કામે પાછા,
એટલે નવેસરથી મરશે,
કાનૂનના સુધારા એ કામ કરશે,
તું કેટકેટલે પહોંચી વળશે?
આના કરતાં પડદે કરી ખા વિલનગીરી,
કે કદાચ નવેસરથી હીરોગીરી.
પણ યાદ રાખજે એટલું તું કે
હીરો ને વીલન કેવળ પડદે જ અલગ હોય છે,
સિનેમાના પડદે જ અલગ હોય છે,
રૂપેરી પડદે જ અલગ હોય છે.

(લૉકડાઉનના કાળમાં ઠેરઠેર ફસાઈ ગયેલા શ્રમિકો હિંમત હારીને હતાશાના માર્યા સેંકડો કિલોમીટર દૂર આવેલા પોતાના વતનમાં જવા માટે પગપાળા નીકળી પડ્યા એ વખતે ફિલ્મ અભિનેતા સોનુ સૂદે તેમને મદદરૂપ થવાની પહેલ કરી અને તેમને વતન મોકલવાની વ્યવસ્થા વિવિધ રાજ્યોના વિવિધ તંત્રો સાથે સંકલન સાધીને કરી. ટૂંકમાં, તંત્રે કરવાનું કામ સોનુએ કર્યું. એ નિમિત્તે સોનુ સૂદને સલાહના 'બે શબ્દો'.) 

(તસવીર: નેટ પરથી) 

લૉકડાઉન કથાઓ

બૂમબરાડા 

બધા બેઠા હોય ત્યારે ગમે એટલા મોટા અવાજે હું મારી વાત કહેવા જાઉં, પણ કોઈ સાંભળતું નહોતું. ઉપરથી મને ધમકાવતા કે વાતેવાતે બરાડા ન પાડ. કોઈ તારું સાંભળવા નવરું નથી. હવે તો નાની શી છીંક આવે તોય બધા પૂછપૂછ કરે છે.

**** **** **** 

આભડછેટ

“મા, તું તો કહેતી હતી કે આપણા નસીબમાં જ છે આ બધું. આપણો જનમ જ એવો છે! આપણને અડતાંય એ લોકો અભડાઈ જાય. પણ જો! ભગવાને આપણી સામું જોયું ને! આપણને એમના જેવા ન બનાવ્યા, પણ એમને આપણા જેવા બનાવી દીધા ને!”

**** **** **** 

ડંડો અને દયા 

“એય! અહીં આવ! આમ, આ તરફ!”
“સાહેબ, મારશો નહીં. ફરવા નથી નીકળ્યો. આ તો ઘેર કશું છે નહીં...”
“લે, આ લઈ જા. ખાજો બધા.”
“સાહેબ! પણ પૈસા નથી મારી પાસે.”
“પૈસા કોણે માંગ્યા તારી પાસે? લઈ જા, જા. ખવડાવજે બધાને.”
“પણ સાહેબ! પછીયે નહીં અપાય મારાથી...”
“લઈ જા ને છાનીમાની! કે આપું પ્રસાદી?”

**** **** **** 

ઘરવાપસી 

“હેલો, બેટુ, ટી.વી.ના સમાચાર જોઈને તું અમારી ચિંતા ન કરતો. એ તો બધા સાલા અભણ, ગમાર નીકળી પડ્યા છે રસ્તે. ના, ના. આપણો એરિયા તો એમનાથી બહુ દૂર છે. પણ બેટા, અમને તારી ચિંતા રહે છે ત્યાંનું સાંભળીને.”
“ડૅડ, યુ નીડ નૉટ વરી એટ ઑલ. આયેમ સેફ હીયર.”
“તું ભલે કહે, બેટા! ગમે એટલું તોય માબાપ છીએ. એમ તારા કહેવાથી ચિંતા ઓછી થઈ જતી હોત તો જોઈતું’તું જ શું? એમ થાય છે કે તું અહીં આવી ગયો હોત તો કેવું સારું?”

**** **** **** 

ફીલિંગ

 “મમ્મા, આપણી પાસે પત્તાની બે કૅટ છે ને?”
“હા, ડિયર. બે નહીં, ત્રણ છે.”
“તો એમાંથી એક આપણી મેઈડને આપી દઉં?”
“આર યુ ક્રેઝી? વી આર ઓલરેડી પેઈંગ હર ઈવન ઈફ શી ડઝન્‍ટ કમ એન્‍ડ વર્ક.”
“મમ્મા, એનો ટાઈમ પાસ થાય ને! એવું હોય તો એટલી અમાઉન્ટ ડિડક્ટ કરી લેજે.”
“લવ યુ, માય બૉય! તને પૂઅર માટે કેટલી બધી ફીલિંગ છે! આયેમ પ્રાઉડ ઑફ યુ!” 

જેનો આદિ ન અંત હોય ‘હનીફ’, એ પ્રલંબિત સફર કબૂલ મને

હનીફ સાહિલ 

ગઈ કાલે ઉર્વીશે પઠાણસાહેબની ચીરવિદાયના સમાચાર આપ્યા. એ સાથે તેમની સાથેના ચારેક દાયકાના પરિચયની ફિલ્મ રિવાઈન્‍ડ થઈ ગઈ. 

અગિયારમા ધોરણમાં મેં વિજ્ઞાનના વિષયો લીધેલા. એ અગાઉ એસ.એસ.સી. સુધી ટકાવારી ઠીકઠીક જળવાઈ રહેલી, એટલે ‘હોંશિયાર વિદ્યાર્થી’ તરીકે મનમાં એવું પણ ખરું કે ફર્સ્ટ ક્લાસ તો આવી જ જાય. જો કે, ત્યારે સમગ્ર વિષયોમાં આવેલા ટકા ગણાતા, અને કયો વિષય વધુ ફાવે છે એ સમજ ખાસ ઉગી નહોતી. ન ફાવતા વિષયમાં મહેનત વધુ કરી લેવી એવું વલણ રહેતું. 

દરમિયાન મારાં દાદીમા (કપિલાબેન કોઠારી)નું અવસાન (5 ડિસેમ્બર, 1979) થયેલું. એ જ અરસામાં શાળાની પરીક્ષા હતી. થોડા સમયમાં પરિણામ આવ્યું ત્યારે જીવવિજ્ઞાનમાં હું નાપાસ થયેલો. છેક પહેલા ધોરણથી લઈને એસ.એસ.સી. સુધીમાં નાપાસ થવાનો આ પહેલવહેલો અનુભવ હતો! જો કે, મને લાગેલા આઘાત કરતાં ઘેર સૌને શી રીતે આ જણાવવું એની ફિકર વધુ હતી. ખાસ તો કનુકાકા, જેમને અમારા અભ્યાસની સૌથી વધુ ફિકર રહેતી. મેં ડરતે ડરતે ઘેર જણાવ્યું તો ખરું, પણ નાપાસ થવાના દેખીતા કારણ સાથે બાના અવસાનની ઘટના જોડી દીધી. એ રીતે આંચકો થોડો હળવો થઈ શક્યો, પણ આનો ઉપાય તો કરવો જ રહ્યો! ત્યાં સુધી હું એક માત્ર ગણિતના ટ્યુશનમાં જતો હતો. રાબેતા મુજબ પાઉલભાઈ સાથે પપ્પા અને કનુકાકાએ સલાહમશવરો કર્યો. જેમ પ્રત્યેક કુટુંબના ‘ફેમીલી ડૉક્ટર’ હોય છે, એમ પાઉલભાઈને અમારા ‘ફેમીલી ટિચર’ કહી શકાય. (તેમના વિશેનો લેખ અહીં વાંચી શકાશે.) પાઉલભાઈની ખાસિયત એ હતી કે વડીલોને તેઓ જેમ પોતાના લાગતા, એટલા જ અમને પણ તેઓ પોતાના લાગતા. તેમનો પોતાનો વિષય ગુજરાતી અને સમાજ નવરચના હોવા છતાં તેઓ અન્ય વિષય મને ભણાવતા, અને એ અગાઉ પોતે તેની પૂરતી તૈયારી કરી લેતા. તેઓ કહેતા પણ ખરા, ‘અમે બન્ને સાથે શીખીએ છીએ.’ (આ ચેષ્ટા કેવી દુર્લભ હતી, એ તો આજે સમજાય છે!) પાઉલભાઈને બરાબર ખ્યાલ હતો કે અગિયારમા ધોરણના જીવવિજ્ઞાનના વિષયનો પ્યાલો પોતે મોંએ માંડી શકે એમ નથી. આથી તેમણે સૂચવ્યું, ‘હનીફને કહીએ. એ ભણાવશે.’

હનીફ એટલે એચ.એમ.પઠાણ, જેમને અમે ‘પઠાણસાહેબ’ તરીકે ઓળખતા. સાહિત્યજગતમાં ‘હનીફ સાહિલ’ તરીકેની તેમની ઓળખ વિશે અમને ખાસ ખ્યાલ નહોતો. હા, શાળામાં પ્રાર્થના પછી બે એક વખત તેમણે પોતાની રચનાઓનું પઠન કરેલું. એટલે તેઓ કવિતા લખતા, અને બહાર જાણીતા હતા એટલી ખબર. આ રીતે તેમણે રજૂ કરેલું ગીત ‘થૂઈથપ્પા’ના આ શબ્દો શાળાના ઘણા છોકરાઓને મોઢે ચડી ગયેલા.એમની સાથેનો વાર્તાલાપ રેડિયો પરથી પ્રસારિત થવાનો હતો એવું એક વાર શાળામાં જાહેર કરાયેલું, અને અમે રેડિયો પર એ સાંભળવા પ્રયત્ન કરેલો, પણ સ્ટેશન બરાબર પકડાયેલું નહીં. એવું આછું યાદ આવે છે કે પાઉલભાઈને ત્યાં અમે ભણવા જતા ત્યારે કદીક તેઓ ત્યાં આવતા. એ રીતે આછોપાતળો પરિચય ખરો, પણ ખરેખરો દ્વિપક્ષી પરિચય અગિયારમા ધોરણમાં તેઓ જીવવિજ્ઞાન લેતા થયા ત્યારથી શરૂ થયો.

પાઉલભાઈએ વ્યવસ્થા એવી ગોઠવેલી કે પઠાણસાહેબ મારે ઘેર ભણાવવા આવે. ધીમે ધીમે એ વ્યવસ્થા અમને ફાવી ગઈ. તેઓ આવતા, શીખવતા. વચ્ચે મમ્મી ચા આપવા આવે ત્યારે સહેજ બ્રેક પડતો. ભણવાનું પૂરું થાય એટલે થોડી વાતો સાહિત્યની પણ થતી. પઠાણસાહેબના ટ્યુશનને કારણે હું જીવવિજ્ઞાનમાં પાસ તો થઈ ગયો, પણ તેમની સાથે પરિચય થયો, અને એ પરિચય આગળ જતાં ગાઢ બનતો ગયો.

એકાદ વાર મેં તેમણે લખેલી કવિતાઓ વિશે પૂછપરછ કરી. એક-બે દિવસમાં તેઓ એક નોટબુક લઈને આવ્યા અને મારા હાથમાં મૂકી. મેં જોયું તો અંદર સુઘડ અક્ષરે પોતાના હસ્તાક્ષરમાં તેમણે ગઝલો ઉતારી હતી. એક પાન પર એક ગઝલ. અને એ જ પાન પર નીચે એ ગઝલ જ્યાં છપાઈ હોય એનું કટિંગ. આ ઉપરાંત પેન વડે દોરેલાં ચિત્રો. એ ચિત્રોની શૈલી ‘નવનીત સમર્પણ’ના કાવ્યવિભાગમાં આવે છે એ પ્રકારની. એ નોટબુક ઘણા દિવસ મારે ઘેર પડી રહેલી. મેં તેમાંની કવિતાઓ વાંચવા પ્રયત્ન કર્યો. કેટલુંક સમજાયું, કેટલુંક ન સમજાયું. પણ એ બરાબર સમજાયું કે તેમની કવિતાઓ અન્ય મેગેઝીનોમાં પ્રકાશિત થાય છે.

અગિયાર અને બાર બન્નેમાં તેઓ અમને જીવવિજ્ઞાન ભણાવતા. તેમના વર્ગમાં સામાન્યપણે હળવું વાતાવરણ રહેતું. પ્રેક્ટિકલમાં વિશેષ. મોટી ઉંમરના કોઈ મિત્ર હોય એવું અમને વધારે લાગતું. તેમની સરખામણીએ કેમિસ્ટ્રીના મગનભાઈ સાહેબની રીતસર ધાક હતી. એકાદ વખત શાળામાંથી અમારે વિજ્ઞાનમેળામાં (લગભગ) બોરસદ જવાનું ગોઠવાયેલું, અને બસની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવેલી, એવું યાદ છે. એ વખતે પઠાણસાહેબ પણ સાથે આવેલા. તેમને જોઈને બધા ખુશ થઈ ગયેલા. સાથે તેમનો દીકરો શકીલ પણ હતો, જે ત્યારે ઘણો નાનો હતો. તેને અમે કેટલાક છોકરાઓએ અમારી સાથે રાખેલો, અને ‘શકીલ બદાયૂંની’ કહેતા.

પઠાણસાહેબના ચહેરાની આકૃતિ એવી હતી કે એ ગંભીર પ્રકૃતિના જણાય. ભણાવતી વખતે તેઓ એ રીતે જ બોલતા રહે. અમારા વર્ગમાં છોકરીઓની સંખ્યા ત્રણ કે ચાર હતી. એમાંની એક સિમ્મી (સમીતા કે સ્મિતા) દિલ્હીથી આવેલી. અન્ય છોકરીઓની સરખામણીએ તે થોડી (ત્યારની વ્યાખ્યા પ્રમાણે) ‘આઝાદ’ મિજાજની હતી. તેને શી મસ્તી સૂઝી કે શિક્ષકનું ટેબલ અને ખુરશી ભેગાંભેગાં ગોઠવી દીધાં, જેથી શિક્ષકે બેસવું હોય તો ખુરશીને ખેંચીને ખસેડવી પડે. યોગાનુયોગ એવો કે રિસેસ પઠાણસાહેબનો પિરીયડ હતો. તેઓ આવ્યા, અને તેમણે આ જોયું. તેઓ મોટે ભાગે ઉભા ઉભા જ ભણાવતા હતા. પણ આવું ઈરાદાપૂર્વકનું તોફાન તેમને ન ગમ્યું. તેમણે અતિ ગંભીર ચહેરે પૂછ્યું, ‘કોણે કર્યું છે આ?’ ક્લાસમાં સોપો પડી ગયો. સામાન્ય રીતે હળવું રહેતું તેમના પિરીયડનું વાતાવરણ સહેજ ગંભીર બની ગયું. જવાબ તો સૌને ખબર હતી, પણ સાહેબને શું કામ એ કહેવો? એ દિવસે પઠાણસાહેબે નક્કી કર્યું હશે કે આ સાંખી ન લેવાય. એટલે તેમણે ફરી એવા જ ટોનમાં સવાલ દોહરાવ્યો. સૌને લાગ્યું કે એક જણના તોફાનને કારણે આખા ક્લાસે કદાચ શિક્ષા સહન કરવી પડશે. છેવટે નરેન્‍દ્ર કોન્‍‍ટ્રાક્ટર ધીમા અવાજે બોલ્યો, ‘સાહેબ, છોકરાઓમાંથી કોઈએ આ કર્યું નથી.’ પત્યું. હવે તો આરોપીઓ ઘટીને સાવ ત્રણ કે ચાર જ રહ્યા. આખરે સીમ્મી ઊભી થઈ. તેણે નીચા મોંએ કબૂલાત કરી અને ‘સૉરી’ પણ કહ્યું. પઠાણસાહેબે તેને વર્ગની બહાર નીકળી જવા જણાવ્યું. એ ચૂપચાપ નીકળી ગઈ.

એ ગઈ કે પઠાણસાહેબે હાથમાં ચૉક લઈને ભણાવવાનું શરૂ કર્યું. વાતાવરણ એકદમ ગંભીર બની ગયેલું. અચાનક તેઓ કહે, ‘કેમ? શું થયું? તમે બધા આટલા ગંભીર કેમ થઈ ગયા?’ એ સાથે જ ક્લાસમાં ખડખડાટ હાસ્ય ફરી વળ્યું.

જીવવિજ્ઞાનના પ્રેક્ટિકલ આમ તો અભ્યાસ દરમિયાન જ કરવાના હોય. એ વખતે દેડકાંનું ડિસેક્શન આવતું. પણ ક્યારેક રજા હોય અને દેડકાં વધુ હોય ત્યારે પઠાણસાહેબ ‘એકસ્ટ્રા’ પ્રેકટિકલ ગોઠવતા. પ્રેકટિકલ પૂરા થઈ જાય પછી અધમૂઆ કે ચિરાઈ ગયેલા દેડકાંઓના મૃતદેહના નિકાલનું કામ કરવું મુકેશ પટેલ (મૂકા) ને બહુ ગમતું. અમને એમ કે આ પ્રેક્ટિકલ છેક માર્ચ સુધી કેમના યાદ રહેશે? આથી એકાદ વાર અમે વિચાર્યું કે એનો અખતરો ઘેર કરી જોવો. દેડકો તો પકડી લાવીએ, પણ પછી એને બેભાન કેમનો કરવો? તરત પઠાણસાહેબ યાદ આવ્યા. તેમને વાત કરી. તેમણે ક્લોરોફોર્મ આપવાની તૈયારી બતાવી, એટલું જ નહીં, એક પ્લાસ્ટિકની શીશીમાં તે ભરી આપ્યું. અમે જાસૂસી નવલકથાઓ વાંચેલી હોવાથી ક્લોરોફોર્મના દુરુપયોગ વિશે બરાબર ખબર હતી. કદાચ તે લાયસન્‍સ હેઠળ શાળાને જ મળતું. પણ પઠાણસાહેબે અમારા પર વિશ્વાસ મૂકીને, અને એવા કોઈ શબ્દો વાપર્યા વિના અમને એ આપેલું.

બારમા ધોરણનું પરિણામ આવ્યું, એ પછી વધુ અભ્યાસ અને તરત મળેલી નોકરીને કારણે વચ્ચે સાત-આઠ વરસનો અરસો એવો આવ્યો કે તેમની સાથેનો સંપર્ક ઘટી ગયો.

**** **** ****

નોકરીમાં સ્થિર થયા સુધીના ગાળામાં સાહિત્ય પ્રત્યેનો ઝોક વધ્યો હતો. મનમાં અનેક સવાલો થતા હતા. ટૂંકી વાર્તા ગમવા લાગેલી, હાસ્યવ્યંગ્યમાં રસ વધતો હતો, સાથેસાથે ગઝલ વિશે પણ જિજ્ઞાસા થતી રહેતી હતી. આની સમાંતરે જૂના ફિલ્મસંગીતમાં પણ રુચિ પોષાતી ગઈ હતી. એવે વખતે અમને પઠાણસાહેબ યાદ આવ્યા. અલબત્ત, મારા ભણી રહ્યા પછી ઉર્વીશને પણ તેઓ ભણાવતા હતા.

લગભગ 1989-90 ના અરસામાં એ સંપર્ક પુનર્જીવિત થયો. ઉર્વીશે પોતાના બ્લૉગ પર આ સમયગાળાની વાત વિગતે લખી છે, જે અહીં વાંચી શકાશે.

તેમની સાથેના પરિચયનો આ બીજો અધ્યાય વધુ રસપ્રદ અને સઘન બની રહ્યો. મહેમદાવાદમાં અમુક અનૌપચારિકતાઓ રિવાજ જેવી હોય. તેઓ ઘણી વાર અમારે ત્યાં આવતા, એમ અમે પણ તેમને ત્યાં પહોંચી જતા. સામેવાળી વ્યક્તિ ઘેર હોય એટલે એને ફુરસદ જ હોય એ માની લેવાનું. તેમને ત્યાં કદી કોઈ મિત્ર બહારથી આવેલા હોય અને ગોષ્ઠિ ચાલી રહી હોય એમ બનતું. આમ છતાં, તેઓ અમને પ્રેમથી આવકારતા, અને પોતાના ‘વિદ્યાર્થીઓ’ તરીકે નહીં, પણ ‘સાહિત્યના ભાવકો’ તરીકે અમારો પરિચય સામેની વ્યક્તિને કરાવતા. તેમનાં ઘરનાં સભ્યો પણ બહુ પ્રેમથી આવકારે. એક વાર એમને ત્યાં ચતુર પટેલને મળ્યા હોવાનું બરાબર યાદ છે. એ વખતે તેમનો ‘કંદીલ’ સંગ્રહ બહાર પડી ચૂક્યો હતો. પઠાણસાહેબ પાસેથી મળેલી ગઝલને લગતી સમજણને કારણે ઉર્વીશ અને હું એક સમયે ગઝલ લખતા થયેલા. પણ એ સમજણ એવી પાકી મળેલી કે બહુ ઝડપથી અમે એ છોડી દીધું.

આ અરસામાં જ અમને નુસરત ફતેહ અલી ખાનની કવ્વાલીઓનો પરિચય મિત્ર મયુર પટેલના લંડન રહેતા જગદીશમામા દ્વારા થયેલો. એ અરસામાં એક વાર પઠાણસાહેબ બજારમાં ભેગા થઈ ગયા. તેમની સાથે એક મિત્ર હતા, જે મુંબઈથી આવેલા. તેમનું નામ ભૂલી ગયો છું, પણ તેઓ ‘મુંબઈ સમાચાર’માં હતા. તેમને એક ‘અદ્‍ભુત ચીજ’ આવી હોવાની જાણ કરી, અને પૂછ્યું કે ઘેર આવવું ફાવે એમ છે? તેઓ તરત કહે, ‘ચાલો. હમણાં જ.’ અમે ઘેર આવ્યા અને નુસરતની કેસેટ ચડાવી. કલાક-દોઢ કલાક લગી રમઝટ બોલી. તેઓ પણ આફરીન થઈ ગયા. અમુક શબ્દોના અર્થ સમજાવ્યા, તેને લઈને એ કવ્વાલીની મઝા બેવડાઈ ગઈ.

1997થી હું વડોદરા આવીને સ્થાયી થયો એ પછી અમારા સંબંધમાં એક નવું પરિમાણ ઉમેરાયું.

તેમનો દીકરો શકીલ પણ વડોદરાની શાળામાં શિક્ષક તરીકે જોડાયેલો. (હવે તે આચાર્યપદ સંભાળે છે.) તે આજવા રોડ રહેતો, અને હું સુભાનપુરા, એટલે કે સાવ સામા છેડે. તેઓ વડોદરા આવે એટલે વડોદરાના શાયર મિત્રોને મળે. મને ફોન દ્વારા જણાવે કે પોતે આટલા દિવસ રહેવાના છે. અમે એક દિવસ નક્કી કરીએ કે સવારે હું એમને લેવા જાઉં અને તેઓ મારે ઘેર આવે. આખી બપોર અમે ભેગા બેસીને જૂનાં ગીતો સાંભળતા રહીએ. એ વખતે સી.ડી. હતી, પણ ઈન્ટરનેટ નહોતું. સાંજ પડે એટલે તેમને હું મૂકવા જાઉં ત્યારે આખે રસ્તે વાતો ચાલતી રહે. ડાયાબિટીસ હોવાથી તેઓ કાયમ શર્ટના ઉપલા ખિસ્સામાં ચોકલેટ રાખતા. મારે ઘેર આવે એટલે શચિને તરત જ એ ચોકલેટ આપે. મને નવાઈ લાગે કે આખે રસ્તે તેમણે ક્યાંયથી ચોકલેટ ખરીદી નથી, તો શર્ટમાં આવી ક્યાંથી? પૂછતાં તેમણે જ ડાયાબિટીસવાળું કારણ જણાવેલું. અમે સાંજે પાછા વળીએ ત્યારે તેઓ વચ્ચે ક્યાંકથી ક્યારેક ચોકલેટનો (પોતાનો) સ્ટૉક ભરી દેતા.

**** **** ****

લેખનના ક્ષેત્રમાં મારે આવવાનું બન્યું, એ અરસામાં રજનીકુમાર પંડ્યા સાથે રુસ્વા મઝલૂમીની જીવનકથા પર કામ ચાલતું હતું. અમારી પાસે રુસ્વાસાહેબની ઉર્દૂમાં છપાયેલી ગઝલ હતી. આ જ ગઝલ રુસ્વાસાહેબે ગુજરાતી લિપિમાં લખેલી હતી. અમને થયું કે પુસ્તકમાં તેને લેતાં અગાઉ કોઈની પાસે તપાસી લેવડાવીએ. રજનીભાઈ હજી વિચારે એ પહેલાં મેં કહ્યું, ‘એ હું કરાવી લઈશ.’ મારા મનમાં તરત પઠાણસાહેબ જ ઝબકેલા. કેમ કે, મને ખ્યાલ હતો કે તેઓ ઉર્દૂ જાણે છે, એટલું જ નહીં, ઉર્દૂમાં લખી પણ શકે છે. અગાઉ અમારી મુંબઈ મુલાકાત વખતે નૌશાદ અને મજરૂહ સુલતાનપુરીએ અમારી ડાયરીમાં ઉર્દૂમાં જ સંદેશ અને હસ્તાક્ષર આપેલા, જે અમે મહેમદાવાદ આવીને પઠાણસાહેબ પાસે જ ઉકલાવેલા. હું બેય ગઝલ લઈને પઠાણસાહેબ પાસે ગયો, અને તેમણે એ ચકાસી આપી. રુસ્વાસાહેબ વિશે બે વાત પણ કરી. પુસ્તક થયા પછી તેની નકલ તેમને આપવા ગયેલો.

મહેમદાવાદ અમે રહેવા જઈએ ત્યારે મોટે ભાગે તો તેઓ રસ્તામાં જ મળી જાય. એ વખતે અમે ખૂણો શોધીને પા-અડધો કલાક વાતો કરી લેતા. હમણાં હમણાં મળ્યે ઠીક ઠીક વખત વીતેલો. વચમાં કોઈક કામસર તેમનો ફોન આવેલો, પણ પેલી બેઠક કર્યે અરસો વીતી ગયેલો. આ વખતના મહેમદાવાદના રોકાણ દરમિયાન કામિનીએ યાદ પણ કર્યું કે સાહેબને મળ્યે ઘણો સમય થઈ ગયો. જો કે, મળવા જવાનો યોગ ન જ ગોઠવાયો.

મારા આવા શિક્ષકના પરિચયમાં મારી પત્ની અને સંતાનો પણ આવ્યાં એની ખુશી છે. વર્ગખંડની દિવાલોની બહાર નીકળીને અમારો સંબંધ પાંગર્યો, અને આજે શબ્દના ક્ષેત્રે કારકિર્દી અપનાવી એના પાયામાં ઈંટ મૂકનારાઓમાંના એક એવા પઠાણસાહેબનું સ્થાન જીવનમાં અને મનમાં આગવું છે, રહેશે.  

(તસવીર: ઉર્વીશ કોઠારી)

મેરે સંગ સંગ આયા તેરી યાદોં કા મેલા.....

- પરેશ પ્રજાપતિ

(મિત્ર પરેશ અને તેના પરિવાર સાથે અમે આઠ-નવ પ્રવાસ ખેડ્યા છે. 2017માં અમે આવા જ એક પ્રવાસ દરમિયાન હિમાચલ પ્રદેશના ગ્રહણ નામના ગામે ચારેક દિવસ રોકાયા હતા. માંડ 70-80 ઘરોની વસતિવાળા આ ગામમાં અમારા રોકાણ દરમિયાન થયેલા કેટલાક સારા અનુભવો તેમ જ અન્ય પ્રવાસના અનુભવોને કેન્‍દ્રમાં રાખીને એક લેખ મેં 'જલસો'ના 11મા અંકમાં લખ્યો હતો.  અમારી મુલાકાતના બેએક વરસ પછી પરેશને ફરી ગ્રહણની મુલાકાત લેવાનો યોગ થયો. તેની આ બીજી વારની મુલાકાતનાં સંભારણાં એટલે આ લેખ.) 

૨૦૧૧માં હું સારપાસ ટ્રેકિંગમાં ગયો હતો. રસ્તામાં સાવ નાનકડું અને છેલ્લું ગામ ગ્રહણ આવેલું. ત્યાર પછી આગળના રસ્તે કોઈ ગામ નહોતું. એટલે 70-80 ઘરોનાં ગામ એવા ગ્રહણ માટે મનમાં બહુ કૌતુક હતું. અહીંના લોકોની જીવનશૈલી કેવી હશે? ગામની અર્થવ્યવસ્થા શેની પર નિર્ભર હશે? સામાજિક વહેવાર કેવા હશે? કેટકેટલાય તર્કવિતર્ક મનમાં જાગતા, શમતા અને ફરી નવા જાગતા. તેના અનુસંધાને ૨૦૧૭ના મે મહિનામાં બીરેન પરિવાર સાથે ગ્રહણના પ્રવાસનું આયોજન થયું. (આ પ્રવાસના થોડા અનુભવો વિષે બીરેને ‘જલસો’ના 11મા અંકમાં ‘ઈન હવાઓં કા મોલ ક્યા દોગે’ શિર્ષકથી લેખ લખ્યો છે.)  તપાસ કરતાં ત્યાં હોમ-સ્ટે શક્ય હોવાનું જાણ્યું હતું.

'જલસો'નો લેખ,
જેમાં ગ્રહણનો અનુભવ વિગતે લખ્યો છે 

કસૌલથી ગ્રહણના દસેક કિ.મી.ના ટ્રેક પછી બિસ્તરાં-પોટલાં સાથે અમારી સવારી ગ્રહણ પહોંચી એ યાદ કરતાં આજે પણ રોમાંચિત થઈ જવાય છે. વચ્ચે રસ્તામાં એક સ્થળે અમે તંબૂમાં રાતવાસો કરેલો. એ તંબૂવાળા બે ભાઈઓ સુરેશ અને દુનીચંદ તથા વળતી સફરમાં તેમના પિતાએ પોતાના વર્તનવ્યવહારથી અમારાં દિલ જીતી લીધાં હતાં. તો ગ્રહણમાં જે હોટેલમાં અમે ચાર દિવસ રોકાયા એ હોટેલની શરુઆતમાં ભારોભાર માલિકણ જણાતી રેશ્મા સાથે પણ એક અજબ લાગણીનો તંતુ બંધાયો. પાછા વળતાં મેં ભારપૂર્વક કહ્યું હતું કે હું સારપાસ ટ્રેકિંગમાં ફરીથી આવવાનો છું ત્યારે ફરી જરુરથી મળીશું.
એ સૌને ફરી મળવાનો સમય આટલો જલદી ગોઠવાશે એવી કલ્પના નહોતી. કારણ કે છેલ્લા ત્રણેક વર્ષથી મારા કુટુંબમાંથી કોઈને સારપાસ આવવું હોય તો હું પૂછતો. પણ કોઈની ‘હા’ થાય તે પહેલાં YHAI નો પોગ્રામ ફુલ થઈ જતો. પણ આ વખતે બધા પાસા સવળા પડ્યા. મારા ભાઈ-ભાભી, ભત્રીજી શચિ, મારી ભાણેજ ક્રિશ્ના તથા જમાઈ ચિરાગકુમાર અને વિશેષમાં મારા મિત્રની દિકરી યેશાએ જોડાવા માટે ભારપૂર્વક જણાવ્યું. એટલું જ નહિ, તારીખ પણ મને જાતે જ નક્કી કરી લેવા કહ્યું. (મારી ભાણેજ તથા જમાઈ આ પહેલાં પણ ચંદ્રખાની ટ્રેકિંગમાં મારી સાથે હતા.) બધું મારે નક્કી કરવાનું હોવાથી પોગ્રામ ઝડપથી ગોઠવાઈ ગયો. આવવા-જવાની ટિકિટોનું બુકિંગ પણ સફળતાપૂર્વક થઈ ગયું. હવે ઈંતેજાર હતો મે મહિનાની ૮મી તારીખનો.
પણ બુકિંગ કરાવ્યા પછી સફરનો દિવસ આવતાં સુધી મને સતત ગ્રહણના વિચારો આવતા રહેતા. ક્યારેક મન રેશ્મા સાથે સંવાદ કરતું, તો ક્યારેક દુનિચંદ સાથે. દુનિચંદના પિતાજીએ તો અમારી વળતી સફરમાં પ્રેમથી અમને સૌને એક એક કપ ચા પીવડાવી હતી. પણ મેં મનોમાન કોણ જાણે કેટલાય કપ ચા પી લીધી હશે! રેશ્મા તથા તેના સાસુ પુષ્પાબહેન તરફથી પ્રેમપૂર્વક ભેટમાં મળેલા રાજમા અમે જેટલી વાર રાંધીને ખાધા એ તમામ વાર બહુ જ પ્રેમથી તેમને યાદ કરતાં. ગ્રહણના વિચારમાત્રથી તેનો રસ્તો આંખ સામે ‘ગુગલ મેપ’ની જેમ તાદૃશ થઈ જતો. તારીખ નજીક આવતી જતી હતી. હવે બે જ દિવસ બાકી રહ્યા. ટ્રેકિંગમાં જવાનું હોવાથી વજન જાતે જ ઊપાડવાનું હતું, આથી સામાન મર્યાદિત રાખવાનો હતો. છતાં બંને કુટુંબો સથેની આત્મીયતાને લઈને વડોદરાની ‘ભાખરવડી’ લઈ જવાનું વિચાર્યું. સાથે ૨૦૧૮ના ‘જલસો’ના બે દિવાળી અંક તો ખરા જ, જેમાં ગ્રહણના આ મિત્રો વિશે લખાયું હતું.
મેં ફોનથી સંપર્ક કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. રેશ્માના જેઠ પુરનભાઈ કુલ્લુમાં હોવાથી તેમનો સંપર્ક થઈ શક્યો. તેમને મારા અને બીરેનના કુટુંબનો એક ફોટો પણ ફોન દ્વારા મોકલી આપ્યો. હું કસૌલ પહોંચું ત્યારે તેમણે કસોલ મળવા આવવાની તૈયારી બતાવી. મેં પ્રેમપૂર્વક એટલું કષ્ટ લેવાની ‘મના’  કરી. અને ગ્રહણમાં રુબરુ મળીશું જ એવું ભારપૂર્વક કહ્યું. આખરે અમારો પ્રવાસ આરંભાયો.

**** **** ****

કસૌલ પહોંચતાંની સાથે જ પરિચિતતાની હવા ઘેરી વળી. બે દિવસ કસૌલમાં માંડ માંડ વિત્યા. ત્રીજા દિવસે હાયર કેમ્પ તરફની અમારી સફર શરુ થઈ. તેનો પહેલો પડાવ હતો ગ્રહણ, જેની હું કાગડોળે રાહ જોતો હતો. કસૌલમાં વહેતા એક નાળાની બાજુમાંથી જ ગ્રહણ તરફનો રસ્તો ફંટાતો હતો. બધું જ જાણીતું લાગતું હતું. મન અંદરથી ખૂબ પ્રફુલ્લિત હતુ. ગ્રહણના બધા ચહેરા નજર સામે તરવરતા હતા. યાદોએ રીતસરનો ઘેરાવ કર્યો હતો. તેમાંથી બહાર નીકળી શકાય તેમ નહોતું. સાચું કહું તો એવી ઈચ્છા પણ નહોતી. ‘અહીં અગાઉ આવી ગયો છું’ની લાગણી કરતાંય વધુ તો મારા કેટલાક પરિચિતો અહીં રહે છે એ આનંદ વિશેષ હતો. અમારી સાથે ત્રણ ગાઈડ હતા. મણીચંદ્ર, રાજેશ અને ત્રીજો કેશુઆ. બધા ત્રીજાને આ નામથી જ બોલાવતા. તેની સાથે વાત કરવાનો મેં પ્રયત્ન કર્યો. તે ખૂબ જ ધીમેથી બોલતો. મણીચંદ્ર અને રાજેશની સાથે તે તૈયાર થઈ રહ્યો હતો. એક પછી એક વાત નીકળતી ગઈ. તેઓ ગ્રહણના જ રહેવાસી હતા. આ જાણીને મનમાં કોઈ અજબ ટાઢક થઈ. કેમ જાણે મારા વતનના જ તેઓ ન હોય! મેં સુરેશ, દુની તથા રેશ્માને મળવાની ઈચ્છા તેની આગળ વ્યક્ત કરી. ગ્રહણમાં મારા પરિચિતોની સંખ્યા હવે વધી ગઈ હતી. હું તેમનો પણ પરિચિત ચહેરો બની ગયો. કશુઆએ જણાવ્યું કે રેશમા તેની પિતરાઈ બહેન થાય. હવે તેને બીજું સંતાન પણ હતું. અમે ગયા ત્યારે તેને એક દીકરો હતો. આ બધું સાંભળીને મારા પરિચીત કુટુંબીઓના સમાચાર મળતા હોવાનો આનંદ થતો હતો.
ગ્રહણ તરફનો રસ્તો કપાતો જતો હતો. અમે અગાઉ આવ્યાં ત્યારે પાકો રોડ બનાવવાની શરુઆત થઈ ગઈ હતી. હાલમાં આ ગતિવિધી પૂરજોશમાં ચાલી રહી હોવાનું જણાયુ. ગામના પ્રવેશદ્વાર જેવો કમાન દરવાજો પણ તૈયાર થઈ ગયો હતો. જો કે, ફિનિશીંગ બાકી હતું. હજી દોઢેક વર્ષ પહેલાં જ્યાં કેડીએ કેડીએ જવાનું હતું ત્યાં લગભગ દસેક ફૂટ પહોળો રસ્તો બનાવવા માટે જમીન સમતલ કરવાનું કામ ચાલુ હતું. આ દૃશ્ય જોઈને રીતસરનો ધ્રાસકો પડ્યો. કપાયેલા વિશાળ ઝાડના કેટલાક અવશેષ જોતાં રડી લેવાનું મન થઈ ગયું. મન ખિન્ન થઈ ગયું. બે ત્રણ ફોટા લીધા. શૂન્યમનસ્ક થઈને ચાલતો રહ્યો. એમ ને એમ ક્યારે ફરીથી કેડી શરુ થઈ ગઈ તેની ખબર પણ ન પડી.

આટલી ઊંચાઈએ પણ વિકાસ પહોંચવાના એંધાણ

ગ્રહણના લોકોને સાજેમાંદે અત્યારે કેવી તકલીફો પડતી હશે, અને રોડ તૈયાર થવાથી તેમને કેવી સરળતા થશે- એવા વિચારોથી મનને મનાવવા લાગ્યો. ચંદ્રમણીને મેં ભવિષ્યનું ફુલગુલાબી ચિત્ર બતાવતાં કહ્યું કે આવતા બેએક વર્ષમાં  YHAI તેનો બેઝ કેમ્પ ગ્રહણ ખાતે બનાવશે. ગ્રહણને એટલા મહિના દોઢ મહિના પૂરતું કમાવાની તક ઊભી થશે. પણ મનમાં તરત જ શૂળ જેવું ભોંકાયુ. પર્યટકોના મહેરામણમાં ગ્રહણના લોકો પોતાની આગવી ઓળખ - સારપ ટકાવી શકશે ખરા? કસૌલની હાલત અમે જોઈ ચૂક્યા છીએ. ઈઝરાયેલી લોકોની અવરજવર તથા તેમની સંસ્કૃતિનું અતિક્રમણ અંતરિયાળ ગામો પુલ્ગા અને ચુલ્ગામાં પણ અનુભવાયું હતું. કેટલાંક અનિષ્ટો પણ તેમની સાથે જોડાયેલાં છે. આવા વિચારોમાં ને વિચારોમાં અમે એ સ્થળે પહોંચ્યા, જ્યાં અગાઉના પ્રવાસમાં સુરેશ અને દુનીચંદે હસતા ચહેરે અમારા રોકાણને આનંદદાયક બનાવ્યું હતું. (એ શી રીતે આનંદદાયક બન્યું તેની વિગત ‘જલસો’ના અગિયારમા અંકમાં છે.) પણ આ વખતે સુરેશ કે દુની- બેમાંથી કોઈ નહોતા. તેમણે આ વખતથી ચા-નાસ્તાનો પોઈન્ટ નહોતો કર્યો. તેના સ્થાને બીજા કોઈએ કર્યો હતો.

'ગ્રહણ'ના રસ્તે આવેલો ટી-પૉ‍ઈન્‍ટ: બદલાયેલું દૃશ્ય 

થોડી ગોઠવણ બદલાઈ હતી. થોડો મોડર્ન ટચ અપાયો હતો. પ્લાસ્ટિકનાં ખુરશી-ટેબલ ગોઠવાઈ ગયા હતા. ઠંડા પીણાં મળતાં હતા. વધુ કશું જોવાનું મન ન થયું. દસ વર્ષ પહેલાં આવ્યો ત્યારથી અહીં બેસવા માટે પાઈનના બે આખેઆખા થડીયાનો ઉપયોગ થતો હતો. તે હજીય ત્યાં જેમના તેમ હતા. મેં સીધું તેના પર લંબાવ્યું. અડધા કલાકે બધા ઊભા થયા. સફર આગળ વધતી રહી. અમારા ટ્રેક ગાઈડ ચંદ્રમણીને મેં ગ્રહણ પહોંચ્યા પછી દુનીનું ઘર બતાવવા કહી રાખેલું.
એકાદ કલાક જેટલું ચડાણ કર્યું એટલે ફરી એક પરિચિત ચહેરો જણાયો. એ રીમા હતી. તેની દિકરી ડોલમા પણ સાથે હતી. એ શરબત વેચવા ત્યાં બેસતી હતી. આગલા પ્રવાસની યાદો તરત જ રણકાર કરતી કાન ગજવવા માંડી. અગાઉના પ્રવાસમાં અમે અહીં બેસીને શરબત પીધેલું, ફોટા પાડેલા, વાતો કરેલી અને પછી વાદળાંનો ગડગડાટ સંભળાતાં ઝડપભેર આગળ વધેલા. એ જ રીતે આ વખતે પણ શરબત પીધું. મનમાં આનંદ આનંદ થઈ ગયો. થોડી રાહ જોઈ કે તે ઓળખી શકે છે? જો કે, અમારા આગલા, સાવ ઓછા પરિચયે તે ઓળખી લે એ અપેક્ષા જરા વધુ પડતી કહેવાય. એટલે મેં આછેરી ઓળખાણ આપવાની શરુઆત કરી: ‘પિછલે સાલ મૈં ફેમીલી કે સાથ યહાં આયા થા...યહાં બૈઠે થે..’   આટલું યાદ કરાવતાં તેણે તરત કહ્યું:  ‘હાં હાં, આપ હી થે ના! યાદ આ ગયા. આપ કે સાથ દુસરા ફેમીલી ભી થા ન?’ હજી આગળ કશું કહીએ તે પહેલાં તેને યાદ આવી ગયું. મારું મન પણ ખીલી ઉઠ્યુ. મારી સાથે આવેલા બધા આ જોઈને હોંશે હોંશે તેની સાથે વાતોએ વળગ્યા. એ વખતે એમ જ લાગ્યું કે જાણે વતન મહેમદાવાદના કોઈ ઓળખીતા અહીં મળી ગયા! એ સમયે થોડો વરસાદ પણ વરસી રહ્યો. અમે અંદરથી તેમ જ બહારથી ભિંજાઈ રહ્યા.

**** **** **** 

મને ખબર હતી કે હવે ગ્રહણ બહુ દૂર નથી. સહેજ સીધા રસ્તા પછી ચઢાણ આવશે એટલે ગ્રહણનું પાદર આવ્યું સમજો. અને એ પાદરના એક પથ્થર પર પુષ્પાબેન ગુલાબી રંગના, બ્રુશના શરબતની શીશી લઈને પ્રવાસીઓના ઈંતજારમાં હશે. ગ્રહણમાં પોતાની હોટેલ ધરાવતાં પુષ્પાબેન જે પ્રેમથી આવનારને શરબતનો પ્યાલો ધરે એ જોઈને પ્રવાસી પીગળી જાય. તેઓ કહે, ‘આરામથી પીઓ, સહેજ પોરો ખાવ. (અને પછી મારી જ હોટેલમાં ઊતરો.)’ આ વખતે પણ પુષ્પાબેનને મેં એ જ મુદ્રામાં બેઠેલાં જોયાં. મને સહેજે નવાઈ ન લાગી. મને ગમ્મત સૂઝી. મારા ભાઈને મેં કાનમાં કહ્યું, ‘આ બહેનનું નામ પુષ્પાબેન છે. તું એમને નામથી બોલાવ અને જો. એ એમ જ કહેશે કે તમને ઓળખું છું.’ હકીકતમાં મારો ભાઈ અહીં પહેલી જ વાર આવી રહ્યો હતો. નજીક આવતાં જ મારા ભાઈએ તેમને કહ્યું, ‘કૈસે હો, પુષ્પાબેન? પહચાના?’ તરત જ પુષ્પાબેન બોલી ઉઠ્યાં, ‘હાં, હાં ક્યું નહિં પહચાનૂંગી? પહલે ભી આપ આયે થે ના? પહેચાના. પહેચાના.’ આમ કહીને તેમણે અમારા હાથમાં સરબતનો ગ્લાસ પકડાવી દીધો. શરબત પીતાં પીતાં મેં રેશ્મા વિષે પૂછપરછ કરી. તેમણે કહ્યું, ‘આપ (કેમ્પસાઈટ પર) રીપોર્ટીંગ કરને કે બાદ ફેમિલિ કે સાથ આ જાવ.’ ‘આના હી હૈ’ કહી અમે આગળ વધ્યા અને ગામમાં દાખલ થયા.
સાંજના લગભગ પાંચ થવા આવ્યા હતા. ગામમાં દાખલ થતાં બધાએ હાશકારો કાઢ્યો. કેટલાક હજી પાછળ હતા, એટલે જ્યાં મળે ત્યાં બધા બેસવાની જગ્યા શોધવા લાગ્યા. મારી નજર દુની-સુરેશને શોધતી હતી. મને એ જાણ થઈ હતી કે ગામમાં પ્રવેશતાં જ તેમનું ઘર આવે છે. એટલામાં ચંદ્રમણીએ મને બૂમ પાડી. “સર, યે હી દુની કા ઘર હૈ.” આ સાંભળતાં જ મારા પગ આપોઆપ એ તરફ વળ્યા. દુનીનું નામ સાંભળી ઘરમાંની એક વ્યક્તિના કાન પણ સરવા થયા હોય એમ લાગ્યું. તે દુનીનાં માતા હતાં. હું ઝડપથી ઘર તરફ ગયો. ત્યાં એક પરિચિત ચહેરો જોઈને હું રાજી થઈ ગયો. એ દુનીના પિતા હતા- આર.એલ. ઠાકુર. (રામપ્રસાદ?) ‘હમ પિછલે સાલ મિલ ચૂકે હૈ. કુછ યાદ આતા હૈ?’ તેમને અમારી મુલાકાત યાદ અપાવવાના હેતુથી હું બોલ્યો. એમ એકદમ તેમને ક્યાંથી ખ્યાલ આવે? પણ તેમણે જોયું કે ખભે વજન ઊંચકીને હું આવું છું. એટલે પહેલાં તો સૌજન્યપૂર્વક મને આવકાર આપ્યો. બેસવા માટે જલદી ખુરશી આપી. પછી મારા ચહેરા સામે જોયું. કદાચ આછીપાતળી ઓળખ થઈ રહી હતી. મેં કહ્યું, ‘અપને ફેમિલિ કે સાથ પિછલે સાલ હમ આપકે ટી પોઈન્ટ પર રાત કો ઠહરે.....’
આટલું બોલતાંમાં જ તેઓ બોલી ઉઠ્યા, ‘યાદ આ ગયા, સર. બરાબર યાદ આ ગયા. મૈં આપકે લિયે કોફી લાતા હું.” આમ કહીને તેઓ ઝડપથી કિચન તરફ લગભગ દોડવાની ઝડપે ગયા. દરમિયાન કેમ્પના બીજા જોડીદારો આવવા લાગ્યા હતા અને મારે એ સૌની સાથે કેમ્પ સાઈટ પર જવાનું હતું. મને અવઢવમાં જોઈને તેઓ કહે, “મૈં ઉનકો બોલ દેતા હૂં. આપ આરામ સે બૈઠો.” મેં બીરેનની ઓળખ આપવા ધાર્યું. પણ તેમણે તરત જ કહ્યું, “હમેં સબ ચહેરે યાદ આ ગયે. વો તો કુછ લિખતે ભી થે ના? આપકો હમ સચમેં બહુત યાદ કરતે થે. બાત કરને કા ભી મન કરતા થા. મુઝે ઉન્હોંને કાર્ડ ભી દિયા થા. પર કહીં રખ દિયા તો હાથ નહિ આયા.” આમ કહીને તેમણે તેમનાં પત્નિને બોલાવ્યા. મારી ઓળખાણ કરાવી. તે થોડા બિમાર હતાં. મેં તેમને નમસ્કાર કર્યા. સુરેશ ટ્રેકિંગમાં ગયો હતો. દુની પણ કોઈ એવા જ કામસર કસૌલ ગયો હતો. તેમણે પૂછ્યું, “આપકો મિલા નહિ રાસ્તે મેં?” મને રસ્તામાં કેશુઆએ પણ કહ્યું કે દુની હમણાં જ અહીંથી ગયો. પણ અમારી નજરે એ નહોતો ચડ્યો. હું મારી બૅગ ખાલી કરવા માંડ્યો. એટલે ઠાકુરસાહેબ આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યા. મેં ભાખરવડીનું પેકેટ અને ‘જલસો’નો અંક તેમની તરફ લંબાવ્યા. “યે આપકે લિયે હૈ” તેમણે લગભગ દયનીય નજરે મારી તરફ જોયું. “અરે આપને બહુત તકલીફ ઉઠાઈ.” એમ કહી બહુજ પ્રેમથી બે હાથે તે સ્વીકારી.

'અરે! યે તો દુની ઔર સુરેશ હૈ!'  'જલસો'ના અંક દ્વારા
મુલાકાતની યાદ તાજી કરતા આર.એલ.ઠાકુર અનેે તેમનાંં પત્ની

વજન ઊંચકીને આવવામાં આપણને કેવી તકલીફ પડે એની તેમને સારી રીતે ખબર હતી. કેટલાય લોકો વજન ઉંચકીને ચાલી ન શકતાં રોજના પાંચસો-સાતસો જેટલી રકમ આપવા પણ તૈયાર થઈ જાય છે. આથી એ પેકેટનું મૂલ્ય તેઓ બરાબર જાણતા હતા. મેં ‘જલસો’ના અંકમાંથી સુરેશ અને દુનીચંદના ફોટાવાળું પાનું કાઢ્યું અને અંક તેમના હાથમાં મૂક્યો. “અરે! યે તો દુની ઔર યે સુરેશ હૈ.” કહીને તેઓ તેમનાં પત્નિને ફોટો બતાવવા માંડ્યા. “અરે! પુષ્પા ઔર રેશ્મા ભી હૈ.” કોફી પીતાં પીતાં મેં તેમને એ લખાણનો સારાંશ સમજાવ્યો. ઘણો સમય થઈ ગયો હતો. મેં રજા માંગી. તેઓ ગદગદિત થઈ ગયા. મારી સાથે હું ફેમિલિ લઈને આવ્યો છું, એ જાણીને સાંજે બધાને લઈને આવવા આમંત્રણ આપ્યું. મારી આનાકાની જોઈને કહે, ‘તો હું ત્યાં મળવા આવીશ.’ આખરે ફરીથી ચોક્કસ આવવાનું કહી મેં વિદાય લીધી અને ગામ વટાવતો કેમ્પસાઈટ તરફ આગળ વધ્યો.

**** **** **** 

મારા પગ એટલી ઝડપ અને મક્કમતાથી પડતા હતા કે જાણે હું મારા ગામ મહેમદાવાદમાં ફરતો હોઉં.  ગ્રહણના રસ્તાઓ, શેરીઓ જાણીતાં લાગતાં હતાં. એટલામાં કોઈ મને બૂમ પાડતું હોવાનો અહેસાસ થયો. પાછા વળી મેં ફાંફા માર્યા તો “ઉપર, ઉપર” અવાજ આવ્યો. મેં ઉપર જોયું તો ડોલમા, તેની મમ્મી રીમા અને તેના સાસુ ઉપર બેઠા હતા. “આપ યહાં રહતે હૈ?” મેં પૂછ્યું. “હાં” મેં તેમની સાસુને પ્રણામ કર્યા, અને સહેજ યાદ અપાવ્યું કે આગલી વખતે તેમનો ફોટો લીધો હતો. એટલે તેઓ હસ્યાં અને કહે, “ફોટો લાયે કે નહિ?” મેં કહ્યું, “મુઝે પતા નહિ થા કિ આપ સે ભી હમ મિલેંગે...” આ સાંભળીને તેઓ તરત બોલ્યાં,”મૈં મર ગઈ હોગી, એસા લગા થા?” આમ કહીને બોખા મોંએ ખડખડાટ હસ્યાં. મેં કહ્યું, ” નહિ, નહિ, ઈશ્વર આપકો સો સાલ કી આયુ દે. આપ ઈસ તરહ રાસ્તે મેં દુબારા મિલેંગે ઐસા સોચા નહિં થા.” મારી સો સાલની વાત સાંભળી ડોલમાએ તો બુઢ્ઢીની એક્શન પણ કરી. અમે બધા જ ખડખડાટ હસવા લાગ્યા. હાથ હલાવી મેં ઝડપથી પગ ઉપાડ્યા.

'ફોટો લાયે કિ નહીં?' પરિચીત શેરીઓમાં પરિચીત ચહેરા

હું અમારી કેમ્પ સાઈટ પર આવી પહોંચ્યો. ત્યાંની વિધિઓ પૂરી કરી. પાછો ગામમાં જવા નીકળી પડ્યો. મારી સાથે આવવાના કોઈના હોશકોશ રહ્યા નહોતા. પણ યેશા અને શચી તૈયાર થઈ ગયાં. હું સીધો પહોંચ્યો ‘હોટેલ માઉન્ટ વ્યુ’ પર. અહીં જ અમે ગયે વખતે ચાર દિવસ રોકાયાં હતાં. પુષ્પાબહેન બહાર જ હતાં. તેમની સાથે થોડી વાતો કરી. રેશ્મા વિષે પૂછ્યું. તે ગામમાં તેના ઘેર હતી. પુષ્પાબહેન જઈને તેને બોલાવી આવ્યાં. રેશ્માને જોતાં જ મારો ચહેરો ખીલી ગયો. હું હસતાં હસતાં જ બોલ્યો, “પહચાના કે નહિ?” રેશમા એકદમ સહજતાથી બોલી, “અરે, આપ કો વહીં સે દેખતે હી પહચાન ગઈ. કૈસે હો આપ?” આમ કહી બધાની ખબર પૂછી. તેનો દિકરો બિમાર હોવાનું મેં જાણેલું. એટલે એવી બધી વાતો થઈ.

બીજા દીકરા સાથે રેશમા 

મેં આગલા વખતનો ફોટો બતાવવાના હેતુથી મોબાઈલ હાથમાં લીધો. કહ્યું, ‘મૈં આપકો હમારા ફેમિલિ ફોટો દિખાતા હૂં.’  “જરુરત નહિ. મુઝે સબ કે સબ બરાબર યાદ હૈ” એમ કહીને બધાની યાદ તેણે અપાવી અને મને તસલ્લી કરાવી કે તેને ખરેખર બધાના ચહેરા યાદ હતા. મેં ભાખરવડીનું પેકેટ અને ‘જલસો’નો અંક તેના હાથમાં મૂક્યો. ‘જલસો’માં તેના ઉલ્લેખવાળું પાનું બતાવ્યું. હું તેને લખાણ સમજાવતો ગયો એમ ભૂતકાળની ઘટનાઓ યાદ આવતાં તેના ચહેરા પર વારંવાર હાસ્ય રેલાઈ જતું હતું. રેશ્મા કહે, “આપકી લિખાઈ હિંદી જૈસી લગતી હૈ. અક્ષર કુછ કુછ માલુમ પડતે હૈં. મૈં પઢને કી કોશીશ કરુંગી.” આ સાંભળી મને ખૂબ જ આનંદ થયો. તેણે ચા-કોફીનો વિવેક કર્યો.

'મૈં પઢને કી કોશિશ કરુંગી': પોતાની તસવીર
વાળું પાન જોતી રેશમા 

પણ અમે પ્રેમથી ના પાડી. તો કહે, ‘નહિ કુછ તો લેના પડેગા. પછી કહે, “અચ્છા, મૈં પૅન કેક બના દેતી હું.” અગાઉ અમે આવ્યાં ત્યારે પણ રેશ્માએ અમને ખાસ પોતાના તરફથી પૅન કેક બનાવી આપી હતી. તેણે તેના નાનકડા દિકરાને સાસુને સોંપ્યો. તે રસોડામાં જઈને કામે લાગી ગઈ.
હવે પુષ્પાબેને વાતચીતનો દોર હાથમાં લીધો. થોડી વાત કર્યા પછી મારી સાથે આવેલી યેશા અને શચીને તેમણે પોતાનું ગેસ્ટહાઉસ બતાવ્યું, સગવડો શું છે અને ભાવ શું છે તે પણ જણાવ્યું. હું રેશ્મા સથે વાતોએ વળગ્યો. રેશ્માના ઘેર આગલા દિવસે કોઈ નાનો પ્રસંગ હતો તેથી સગાંવહાલાં આવ્યાં હતાં. જે એક એક કરીને વિદાય થઈ ગયા હતા. મને રસ્તામાં તેના જેઠ પુરનભાઈ તેમના કુટુંબ સાથે મળ્યા હતા, એ મેં જણાવ્યું. દરમિયાન પૅન કેક તૈયાર થતાં અમે ગરમ ગરમ આરોગી. પછી મેં તેમના કેટલાક ફોટો લીધા. મારી સાથે હું એક ચિઠ્ઠી લાવેલો. મારી નાની દિકરી મલકે રેશ્માને ઉદ્દેશીને તે લખી હતી. મેં તેના હાથમાં આપી. મલકનો ચહેરો તેને બરાબર યાદ હતો. ચિઠ્ઠી વાંચતા હું તેના ચહેરાના ભાવ અવલોકી રહ્યો હતો. વાંચીને તે મલકાઈ. વચમાં પુષ્પાબહેન બોલતાં રહેતાં, ‘આજ આપ યહીં ઠહર જાઓ, સુબહમેં ચલે જાના. અચ્છા લગેગા.’ પછી જાતે જ કહે, ‘લેકિન આપ કો તો પરમિશન નહિ દેગા ના. વહાં રહના પડેગા, નહિ તો આ જાઓ આપ યહાં.’ મેં હસતા હસતા કહ્યું, “ઈસકી કોઈ જરુરત નહિં હૈ. બસ, આપ લોગોં કો મિલના થા. બહુત મજા આયા, આપસે મિલકર.” નમસ્કાર કરી અમે સાથે સાથે જ ચાલવા લાગ્યા. રેશ્મા તેના ઘર તરફ વળી ગઈ, હું ફરીથી સુરેશના ઘર તરફ.

'આપ યહીં ઠહર જાઓ..' : પુષ્પાબેન 

પાછા વળતાં ઘણું મોડું થયું હતું. યેશાના બુટમાં ગ્રીપ થોડી ઓછી હતી, એટલે તે અવઢવમાં હતી. ગામમાં વચ્ચોવચ એક દુકાન હતી. ખરું પૂછો તો ગામની એ એક માત્ર દુકાન હતી. ત્યાંથી અમારે જોઈતા બૂટ મળી ગયા. પણ ખિસ્સામાં હાથ નાંખતાં યાદ આવ્યુ કે પૈસા તો લીધા જ નથી. હવે શું? પણ દુકાનમાં હાજર નીન્નાબહેન વરસોથી ઓળખતાં હોય એમ બોલ્યાં, “કોઈ બાત નહિં, લે જાઓ.” હું ખરેખર દિગ્મૂઢ થઈ ગયો. કોઈ ઓળખાણ-પિછાણ વગર કેટલી સાહજિકતાથી તેઓ અજાણ્યાનો ભરોસો કરતા હતા? સાથે એ પણ વિચાર આવ્યો કે ગ્રહણને વિકાસનું ‘ગ્રહણ’ લાગશે ત્યાર પછી આ બધું ટકશે? અમે અમારી સાથે એક ત્યાંના નાનકડા છોકરાને સાથે લીધો, જેથી તેની સાથે પૈસા મોકલાવી શકાય.

**** **** ***** 

બીજા દિવસે સવારમાં આગળ વધવાનું હોવાથી નાસ્તો, પેકલંચ વગેરે આટોપાઈ રહ્યું હતું. અચાનક મેં જોયું તો અમારા કેમ્પ લીડર સાથે કોઈ વાત કરતું હતું. ચહેરો જોતાં જ હું ઝડપથી હાથ ઊંચો કરીને તે તરફ ધસી ગયો. “કેસે હો, સુરેશ?” અમે ભેટ્યા. સુરેશ ખાસ અમને મળવા આવ્યો હતો. કેટલીય વાર સુધી અમે વાતો કરતા રહ્યા, અને થોડી થોડી વારે એકબીજાને ભેટતા રહ્યા. તેના હાથમાં કંઈક હતું. થોડી વારમાં તેણે એ વસ્તુ મારા હાથમાં પકડાવી. મારા માટે તે નાનકડી ભેટ લઈને આવ્યો હતો. મેં આનાકાની કરી, પણ તે મારા હાથમાં એ પકડાવીને જ જંપ્યો. દરમિયાન વરસાદ ધીમો વરસવાનું શરુ થઈ ગયું હતું. સુરેશે જણાવ્યું કે તેને ગુજરાતમાં આવવાનું થવાનું છે. મેં તેને બેઝિઝક અમારે ત્યાં જ આવવાનું અને રોકાવાનું કહ્યું. ફોન નંબરની આપ-લે કરી. છેલ્લી વખત ભેટીને તેણે વિદાય લીધી. ઝરમર ઝરમર વરસાદમાં હું તેને જતો જોઈ રહ્યો. મારા માટે ગ્રહણની આ બીજી મુલાકાત એક યાદગાર સંભારણું બની રહ્યું. વરસાદની જાણે કોઈ ફિકર-ચિંતા નહોતી. અચાનક મારા ભાઈએ બૂમ પાડી મને બોલાવ્યો અને તંદ્રાવસ્થા જેવી આ અવસ્થામાંથી હું બહાર આવ્યો. સુરેશે આપેલી ગીફ્ટને હૈયાસરસી ચાંપીને હું આગળની કાર્યવાહીમાં પરોવાઈ ગયો. હવે હું એકલો નહોતો.
મારી પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં ગ્રહણની ઘટનાઓ, પાત્રો અને સ્મૃતિનું એક આવરણ હતું. તેને લઈને હું આગળ વધ્યો.

'સોનાવાલા'ના સહાધ્યાયીઓનું મિલન: પૂર્ણ ભૂતકાળ બન્યો ચાલુ ભૂતકાળ

રવિવાર 12મે, 2019 ની સાંજ. મળનારા સહાધ્યાયીઓના શરીર પર ચચ્ચાર સમયગાળાનાં પડ ચડ્યા હતા, પણ એ મિલન દરમિયાન સતત સ્મૃતિઓનાં પડ ઉખેડાતાં રહ્યાં.
શેઠ જે.એચ.સોનાવાલા હાઈસ્કૂલ, મહેમદાવાદમાં 1975 થી 1979-1981 દરમિયાન એક ધોરણમાં ભણેલા સહાધ્યાયીઓ મળી રહ્યા હતા. અમુક એક જ વર્ગમાં હતા, તો અમુકના વર્ગ અલગ, પણ ધોરણ સરખાં હતાં. ઝાઝી સંખ્યા નહોતી, અથવા તો થવા નહોતી દીધી, કેમ કે, સહાધ્યાયીઓનાં રિયુનિયન બાબતે કેટલાંક ભયસ્થાન મનમાં પહેલેથી હોય છે, જે મોટે ભાગે સાચાં પડતાં હોય છે. આથી એક બાબત એ નક્કી રાખેલી કે બને ત્યાં સુધી સૌએ એકલા જ, જીવનસાથી વિના આવવું. 1979માં એસ.એસ.સી. અથવા 1981માં બારમું પાસ કર્યા પછી અત્યાર સુધી શું કર્યું તેનો બાયોડેટાના સ્વરૂપે પરિચય આપવો. ત્યાર પછી જે વાતો કરવામાં આવે એ પોતાની, પોતાની પત્ની/પતિ કે સંતાનોની સિદ્ધિઓની નહીં, પણ માત્ર ને માત્ર 1975થી 1981 વચ્ચેના એ સમયગાળાની જ કરવામાં આવે.
આ ઉપક્રમની ચિનગારી ક્યાંથી પ્રગટી? થયેલું એવું કે મૂળ મહેમદાવાદનો, પણ હવે વડોદરામાં સ્થાયી થયેલો મિત્ર મિનેશ પરીખ ગઈ દિવાળી પછી મારે ત્યાં મળવા આવ્યો. અલકમલકની વાતો નીકળી. મિનેશની બહેન કાજલ અમારી સાથે ભણતી હતી. આથી મેં સહજ તેના વિશે પૂછ્યું. મિનેશે માહિતી આપી. ત્યાર પછી મેં મિનેશને અમારો શાળાકાળનો ફોટો મોકલ્યો, જે તેણે મારા ફોન નંબર સાથે કાજલને મોકલ્યો હશે. એક સાંજે મારા પર અજાણ્યા નંબર પરથી ફોન આવ્યો: ‘હું કાજલ......’ શાળાના પાંચ વરસ દરમિયાન ભાગ્યે એક બે શબ્દોની આપ-લે કરી હોય તો કરી હોય, પણ ચાલીસ વરસ પછી ફોન પર અમે ઘણી વાતો કરી. એ સાંજે તેની સાથે બીજી પણ બે સખીઓ હતી. એ સૌને પેલા ફોટામાંના ઘણાની ઓળખાણ પડી ન હતી. એ સૌની ઓળખાણ અમે ફોન પર તાજી કરી. ત્યાર પછી સમયાંતરે ફોન પર થતા સંપર્કમાં મળવાનું ગોઠવવાની વાત દોહરાતી રહી. આખરે 12 મેની સાંજે અમદાવાદ મળવાનું ગોઠવાયું.

(1975નો ધો.5 અ નો વર્ગ, શેઠ જે.એચ.સોનાવાલા હાઈસ્કૂલ, મહેમદાવાદ) 

**** **** **** 

સાંજના સાડા પાંચની આસપાસ સહુ એકઠા થવા લાગ્યાં, અને છ-સવા છ સુધી આવનારાં સહુ આવી ગયાં. ‘બોલ, આ કોણ છે?’, ‘તું ફલાણો કે ફલાણી?’, ‘ના હોં! મને ખ્યાલ ન આવ્યો!’ જેવા ઉદ્‍ગારોથી પરિચયવિધિની શરૂઆત અનાયાસે થઈ ગઈ. સાથે ભણતા હતા ત્યારે જેની સાથે વાત કરવાનો તો ઠીક, આંખ ઉંચી કરીને જોવાનો પણ વિચાર ન આવે એવા એ વખતના છોકરા-છોકરીઓએ એ સમયને બહુ આનંદપૂર્વક યાદ કર્યો. શિક્ષકો, તેમની ભણાવવાની પદ્ધતિ, તેમની ખાસિયતો, તેમના હાથનો પડેલો માર, આચાર્ય દેસાઈસાહેબ, દરેક ક્લાસના અવળચંડા નમૂનાઓ, વચગાળામાં સદ્‍ગત થયેલા શિક્ષકો અને અમારા સહાધ્યાયીઓ- આ બધું જ યાદ કર્યું.
મઝા આવે એવી વાત એ હતી કે જેમ અમે દસેક મિત્રો શાળાકાળથી છેક હજી સુધી સંપર્કમાં છીએ, એમ છોકરીઓનું એક જૂથ પણ પરસ્પર સંપર્કમાં હતું. તેને કારણે ઘણાનો સંપર્ક થઈ શક્યો.

(ચાલીસ વરસ પછી...) 

વર્તમાનકાળમાં કોણ કયા હોદ્દે છે, અને શું કરે છે એનું કશું મહત્ત્વ નહોતું, કેમ કે, ત્યારે સૌ ચાલીસ વરસ પહેલાંના એ સહાધ્યાયીને મળી રહ્યા હતા, જેની ત્યારની ઓળખ માત્ર ‘સહાધ્યાયી’ તરીકેની જ હતી. આથી પરસ્પર ‘તું’નું સંબોધન સ્વાભાવિક બની રહ્યું. વચ્ચે વચ્ચે સ્ટાર્ટર, સૂપ વગેરે પીરસીને હોટેલવાળા સહુને વર્તમાનકાળમાં પાછા લાવવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા, પણ બસનો ફસાયેલો ગિયર આપોઆપ પાછો ન્યૂટ્રલમાં આવી જાય એમ સહુ પાછા ભૂતકાળમાં આવી જતા. અમારી શાળાકાળની એક માત્ર સ્મૃતિ જેવો એક ગૃપફોટો, જે પાંચમા ધોરણમાં હતા ત્યારે લેવાયો હતો, તેના સંદર્ભે પણ સહુની ઓળખ થતી રહી. આપણા સામાજિક પરિવેશ મુજબ, છોકરીઓની પાછળનું નામ, અટક અને અમુક કિસ્સામાં તો છોકરીનું નામ પણ પરણ્યા પછી બદલાઈ જતું હોય છે. પણ એ સાંજે સહુની ઓળખ જૂના નામ થકી જ હતી. કાજલ પરીખ (બટેરીવાલા), કાશ્મીરા ઠક્કર(પૂજારા), નીતા માણેક (વૈદ્ય), શોભના શાહ, નયના ત્રિવેદી (મહેતા), હીના શાહ (પરીખ)-  આમાંથી પહેલાં બે એક જ વર્ગમાં હતાં, જ્યારે બાકીનાંનું ધોરણ એક, પણ વર્ગ અલગ હતાં. એ રીતે નીલેશ રાવલ, અજય પરીખ, વિપુલ રાવલ, મનીષ શાહ (મંટુ) અને બીરેન કોઠારી – સહુ એક જ વર્ગમાં હતા. આમાંના છેલ્લા ચાર પરસ્પર નિયમીત સંપર્કમાં છીએ.
સંપર્કોની આપ-લે થયા પછી હાજર રહેલા સૌની તીવ્ર લાગણી હવે પછી અમારી શાળાની મુલાકાતની હતી. આ ઉપરાંત અમુક શિક્ષકોને મળવાની પણ હતી. જોઈએ, એ ક્યારે શક્ય બને છે.