Monday, August 28, 2017

...હમ બડે કામ કી ચીજ!

ગયે વરસે આ જ દિવસે લખેલી પોસ્ટ હમ રહે ન હમ, તુમ રહે ન તુમમાં જણાવ્યું હતું એમ આ તારીખ મારા આઈ.પી.સી.એલ.માં જોડાયાની તારીખ છે. આ મહાકાય કંપનીમાં બાવીસ વર્ષ કામ કર્યા પછી તેને છોડ્યે પણ દસ વર્ષ પૂરાં થયાં. તેમાં કામ કર્યાનાં ખાસ સંભારણાં નથી, પણ આ તારીખ મનમાં કોતરાઈ ગઈ છે. તેથી આ દિવસે મારા એ કાર્યકાળનું કોઈ સંભારણું યાદ આવે તો લખવાનો પ્રયત્ન કરું છું.

ભ્રષ્ટાચાર’ જેવો શબ્દ બોલવામાં ‘સદાચાર’, ‘શિષ્ટાચાર’ શબ્દોની નજીક લાગે છે, તેથી ‘લાંચ લીધી’ એમ બોલવા કરતાં ‘ભ્રષ્ટાચાર આચર્યો’ કહેવાથી બોલનારનું વજન પડે છે. સવાલ એ છે કે ભ્રષ્ટાચારની વ્યાખ્યા શી? કોઈ પોતાની મરજી વિરુદ્ધ યા જાણબહાર ભ્રષ્ટાચાર આચરી શકે? કોઈ કાયદેસરનું કામ કરાવવા માટે પણ 'વહેવાર’ કરવાનો થાય તેને સામાન્યપણે ‘ભ્રષ્ટાચાર’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. બીજા શબ્દોમાં તેને ‘લાંચ લીધી’ કહેવાય છે. માત્ર શ્વેતશ્યામ જોઈ શકતા લોકો માનતા હોય છે કે પોતાની જાણબહાર યા મરજી વિરુદ્ધ ભ્રષ્ટાચાર થઈ જ ન શકે. અલબત્ત, દુનિયા રંગબેરંગી હોય છે, અને ભ્રષ્ટાચાર ‘જૂજવે રૂપે અનંત ભાસે’ એવો હોય છે.
આ અનુભવ મારી નોકરીના સાવ શરૂઆતના ગાળામાં થયેલો.
હજી આ નોકરીમાં મારું પહેલું જ વર્ષ હતું. હું ત્યારે ‘હાઈડ્રોકાર્બન એકાઉન્ટીંગ સેલ’માં મૂકાયેલો હતો. આ લખાણના સંદર્ભ પૂરતી પ્લાન્ટલક્ષી તેની કામગીરી જણાવું. અમારા પ્લાન્ટમાં ત્યારે આ વિભાગમાંની પોસ્ટ ફરતી હતી. એટલે કે દર છ-આઠ મહિને આ વિભાગમાં ઓપરેટર બદલાતો રહે. સામાન્યપણે પ્લાન્ટ પર શિફ્ટમાં કામ કરતા ઓપરેટરને આ છ-આઠ મહિના દરમ્યાન ત્રણ શિફ્ટના ચક્કરમાંથી મુક્તિ મળે, કેમ કે અહીં તેણે વારાફરતી જનરલ શિફ્ટ (૮.૩૦ થી ૫.૦૦) અને ફર્સ્ટ શિફ્ટ (સવારના ૬.૦૦ થી ૨.૦૦) માં આવવાનું હોય. ‘ફર્સ્ટ શિફ્ટ’ને બદલે ‘ફસ્સીપ’ કે એથી સંક્ષેપમાં ‘ફસ્સ’ તરીકે તેનો ઉચ્ચાર સામાન્યપણે કર્મચારીનાં કુટુંબીજનો દ્વારા થતો હોય છે.

આ વિભાગમાં કામનું ભારણ સખત રહેતું. સવારના દસ સુધી તો વિશેષ. કેમ કે પ્લાન્ટ આખાની વિવિધ બાબતોનું સ્ટેટસ પ્લાન્ટમાંની લોગબુક તેમજ લોગશીટને આધારે તૈયાર કરવાનું હોય અને પ્લાન્ટ બહારની વિવિધ એજન્સીઓને કાં સામેથી ફોન કરીને, કાં તેમનો ફોન આવે તેના જવાબમાં લખાવવાનું હોય. અમુક એજન્સીને કાચા માલનો સ્ટોક આપવાનો હોય, અમુકને પમ્પીંગનું શેડ્યુલ કહેવાનું હોય, કોઈકને ફીનીશ્ડ પ્રોડક્ટના સ્ટોકની જાણ કરવાની હોય. સતત ફોન રણક્યા કરતો, અને ફોન પર જે હોય તેણે જવાબ આપતા જ રહેવાનું. ટેબલ પર કાગળો ઉપરાંત ફોનનું ડબલું અને એક મોટું કેલ્ક્યુલેટર રહેતું.

(પેપર કોલાજ: બીરેન કોઠારી) 
બન્નેનું કદ સરખું હતું. એ કેલ્ક્યુલેટરની કી પર આંગળીઓ રીતસર પછાડવી પડતી. તેને લઈને એક્યુપ્રેશરની કસરત થતી હોવી જોઈએ, જે સરવાળે મગજને ઠંડું રાખવામાં મદદ કરતી હશે.

આ ક્રમ રોજિંદો થઈ ગયેલો એટલે ધીમે ધીમે તેમાં ફાવટ પણ આવી ગયેલી. મારા અગાઉ મારા સિનીયર ઓપરેટર એમ.બી. રાજપૂત હતા. મારે શરૂઆતમાં તેમની પાસે તાલિમ લેવાની હતી. હું તૈયાર થઈ જાઉં એટલે મને સ્વતંત્ર હવાલો આપવામાં આવે અને એમ.બી.રાજપૂત પાછા પ્લાન્ટમાં મૂકાય એવી ગોઠવણ હતી.
‘હાઈડ્રોકાર્બન એકાઉન્ટીંગ સેલ’માં એક ઓપરેટર ઉપરાંત એક એન્જિનિયરનું પણ પોસ્ટીંગ રહેતું, જેમની મુખ્ય જરૂર સહી કરવા માટે રહેતી. અમારી ઉપર ત્યારે એક મરાઠીભાષી એન્જિનિયર હતા. યુવાન, હસમુખા, અને જૂનાં ફિલ્મી ગીતોના શોખીન. અહીં તેમનો ઉલ્લેખ ‘મરાઠે’ તરીકે કરીશું.

આ વિભાગમાં કામનું ભારણ એટલું રહેતું કે ઓપરેટર અને એન્જિનિયરના ભેદ રાખવા પોષાય જ નહીં. અમસ્તાય આવા ભેદ જાહેર સાહસોમાં હોતા નથી. રાજપૂતે મને બહુ સારી રીતે તાલિમ આપવા માંડી હતી. કયા વિભાગમાં કોણ હોય છે અને તેને શી માહિતી આપવાની એ તેમણે મને સારી રીતે સમજાવેલું. તેમની હાજરીમાં ફોન હું જ લેતો, જેથી મને ખ્યાલ આવતો જતો હતો. હું જે તે વિભાગની સંબંધિત વ્યક્તિનું નામ પૂછતો અને એ નામ યાદ રાખીને ફરી વખત તેને નામથી સંબોધતો, ‘કેમ છો?’, ‘ગુડ મોર્નિંગ’ જેવી ટૂંકી વાતચીત કરતો. આને લઈને સાવ ઔપચારિક અને યંત્રવત થતું કામ કંઈક રસપ્રદ અને આત્મીય બને એમ મારું માનવું હશે.

આઈ.પી.સી.એલ. જેવા વિશાળ સંકુલમાં એકે એક વિભાગમાં ઈન્ટરકોમની સુવિધા હતી. સંકુલની બહાર ફોન કરવો હોય તો એ સુવિધા મર્યાદિત હતી. સંકુલના મુખ્ય દરવાજે પણ ઈન્ટ‍રકોમ સુવિધા હતી, જેથી દરવાજેથી પણ પ્લાન્ટ પર વાત કરી શકાતી.

ઈન્ટરકોમ પર અનેક ફોન આવતા, જેમાં પ્રધાન અટકધારી એક વ્યક્તિનો ફોન અવારનવાર આવતો. આ ભાઈ પોતાના વિભાગનું નામ ન બોલતા. તેઓ પોતાનું નામ જ બોલતા. પ્રધાનનો ફોન આવે ત્યારે તેઓ સૌથી પહેલાં મરાઠેસાહેબ વિષે પૂછપરછ કરતા. મરાઠે નજીકમાં હોય તો અમે તેમને ફોન આપતા. મરાઠે તેમને જરૂરી સ્ટોક આપતા અને તેઓ બન્ને મરાઠીમાં બીજી વાતો પણ કરતા. ક્યારેક એવુંય બનતું કે તેઓ આસપાસમાં ન હોય કે અન્યત્ર વ્યસ્ત હોય. ત્યારે હું કહેતો, “પ્રધાનસા’બ, આપકો ક્યા ચાહિયે વો બતા દિજીયે. હમ યહીં કામ કરતે હૈ. મરાઠેજી નહીં હૈ તો ક્યા હુઆ.” એમ એક ‘એચ.એન.પી.’ (હેવી નોર્મલ પેરાફીન) નામના એક ચોક્કસ કેમિકલનો સ્ટૉક અમે એમને જણાવતા. જવાબમાં પ્રધાન ‘થેન્ક યુ’ કહેતા.

થોડા સમય પછી મરાઠેનો વિભાગ બદલાયો. તેઓ પાછા પ્લાન્ટ પર શિફ્ટની નોકરીમાં ગયા. હું હજી ત્યાં જ હતો. હવે મને બરાબર ખ્યાલ આવી ગયો હતો કે કયા વિભાગમાં કઈ માહિતી આપવી. પ્રધાનનો ફોન આવે એટલે વગર પૂછ્યે હું સ્ટોક આપી દેતો. ક્યારેક પ્રધાન બીજી પૂછપરછ પણ કરતા, જેમ કે- ‘હમણાં શટડાઉન લેવાના છો?’, “પમ્પીંગ કરવાના છો?” વગેરે...હું હોંશે હોંશે તેમને માહિતી આપતો.

આ જ ક્રમમાં એક વાર પ્રધાનનો ફોન આવ્યો. મને કહે, “કોઠારીજી, ગેટ પર આયેંગે? આપકા કામ હૈ.” અમારા પ્લાન્ટથી મુખ્ય દરવાજો સાવ નજીક હતો. લેન્ડમાર્ક તરીકે એ દરવાજાની નિશાની આપી શકાય એવું તેનું સ્થાન હતું. પ્રધાને મને એટલા માટે ત્યાં બોલાવ્યો હશે કે જેથી અમારે એકબીજાને શોધવા ન પડે. પ્રધાને શા માટે મને બોલાવ્યો એ સવાલ મને એટલો થયો નહોતો. કેમ કે, ઘણી વાર એમ બનતું હોય છે કે ફોન પર એકબીજાને નામથી ઓળખતા હોઈએ, પણ કદી મળવાનું ન બન્યું હોય. અને એ તરફ નીકળવાનું બને તો મન થાય કે ચાલો, મળતા જઈએ.

મારું રોજિંદું કામ પૂરું થઈ ગયું હતું. આથી પ્રધાનનો ઈન્ટરકોમ આવ્યો એટલે આવું જ કશું ધારીને હું પાંચેક મિનીટમાં નીકળ્યો. દરવાજે પહોંચ્યો. આસપાસ જોયું, પણ ત્યાં કોઈ ઉભેલું નહોતું. એટલામાં દરવાજાની પેલે પારથી- બહારથી બૂમ પડી, “કોઠારીજી?” મેં એ દિશામાં જોયું. ત્યાં એક માણસ ઉભેલો. મેં સામું પૂછ્યું, “મિ.પ્રધાન?” એણે હકાર ભણ્યો અને મને દરવાજાની બહાર બોલાવ્યો. દરવાજાની બહાર જવા માટે મારે દરવાજે ઉભેલા સિક્યોરિટી જવાનની પરવાનગી લેવી પડે. મને નવાઈ લાગી કે પ્રધાન પોતે કંપનીનો કર્મચારી છે, તો પછી પોતે અંદર આવવાને બદલે મને કેમ બહાર બોલાવે છે? એ કદાચ ક્યાંક બહાર જવા નીકળ્યો હશે અને તેને મને મળવાનું યાદ આવ્યું હશે. એમ ધારીને હું કામચલાઉ પરવાનગી લઈને મુખ્ય દરવાજેથી બહાર ગયો. પ્રધાને મારી સાથે હાથ મિલાવ્યા અને વિવેક કર્યો. પ્રધાનના હાથમાં એક સૂટકેસ હતી. આવી સૂટકેસ લઈને કોઈ નોકરીયાત કંપનીમાં ન આવે. મોટે ભાગે મુલાકાતીઓ જ આવી સૂટકેસ લઈને આવતા હોય. પ્રધાને ભક્ત ધ્રુવની જેમ એક પગ ઊંચો કરીને ઘૂંટણેથી વાળ્યો. બૂટ પહેરેલા હોવાથી બીજા પગના ઘૂંટણ પર એ પગની પાની ટેકવાય એમ નહોતી. આથી એ જ મુદ્રામાં તેણે વાળેલો પગ હવામાં રાખ્યો. સાથળ પર સૂટકેસ મૂકી અને ધીમે રહીને સાચવીને ખોલી. બેગમાંથી તેણે ડાયરી અને પેન કાઢ્યાં. મારા હાથમાં આ બન્ને વસ્તુઓ તેણે મૂકી. મને હજી કશું સમજાયું ન હતું. મેં ભોળેભાવે પૂછ્યું, “યે કિસકે લિયે?” તેણે નમ્રતાથી કહ્યું, “આપકે લિયે, હમારી ઓર સે.” મને એમ કે તેના વિભાગવાળાએ ડાયરીબાયરી મોકલાવી હશે. વસ્તુ બહુ મોટી નહોતી એટલે આનાકાની કરવાનો બહુ સવાલ ન હતો, એટલે ‘થેન્ક્સ’ કહીને એ વસ્તુઓ મેં લીધી. અમે ફરી હાથ મિલાવ્યા અને મુખ્ય દરવાજેથી પાછો અંદર આવી ગયો.

મારા વિભાગમાં આવીને મેં ડાયરી ખોલી. તેની પર કોઈક ફર્મનું નામ વાંચ્યું. એ વાંચીને મારા મનમાં થોડું થોડું અજવાળું થવા લાગ્યું. પશ્ચાતદર્શન થતાં ખ્યાલ આવ્યો કે આ પ્રધાન ખરેખર કોઈ કર્મચારી નહોતો, પણ કેમિકલનો વેપાર કરતો હતો. ગેટ પર આવીને તે ઈન્ટરકોમ દ્વારા એ કેમિકલના સ્ટોકની અને અન્ય જાણકારી મેળવી લેતો હતો. ઈન્ટરકોમ પર તે વાત કરતો હોવાને કારણે અમને એવી છાપ પડી હતી કે તે અમારી કંપનીના કોઈક વિભાગનો કર્મચારી છે. મરાઠેસાહેબે અમને કદી હકીકત જણાવી જ નહોતી. મરાઠેસાહેબ તેને સમજીવિચારીને મદદ કરતા હતા, જ્યારે હું અજાણપણે મદદ કરતો હતો. મને શંકા પણ ક્યાંથી પડે કે આ ભાઈ બહારના માણસ છે. મને તો એમણે મારા વગર માગ્યે ડાયરી અને પેન આપી, પણ મરાઠેસાહેબ કંઈ એટલામાં રાજી થયા હશે ?
 **** **** ****

 થોડા સમય પછી મરાઠેસાહેબે રાજીનામું આપ્યું અને બીજી કંપનીમાં નોકરી લીધી. આઈ.પી.સી.એલ. જેવા સંકુલમાં દેખીતી રીતે પ્લાન્ટના સ્તરે, અને ખાસ તો ઓપરેટીંગ સ્ટાફના સ્તરે ભ્રષ્ટાચાર થઈ શકે એવી સંભાવના જ નહીંવત હોય. એને લઈને ઈમાનદારી જળવાઈ રહ્યાનો પણ આનંદ (કે ગૌરવ) હોય એમ બને. ભલે નાને પાયે, પણ ભ્રષ્ટાચાર આચરવામાં આપણી જાણબહાર આપણે નિમિત્ત બનીએ અને વધારામાં કોઈકને મદદરૂપ બન્યાનો સંતોષ પણ લઈએ ત્યારે સમજાય કે આપણા પ્રાચીન ભક્તકવિઓએ કશું જાણતા હોવા બાબતે ગુમાન ન કરવાનો મહિમા ગાયો છે એ કેટલો યોગ્ય છે!

Monday, August 21, 2017

બસોમી પોસ્ટ: હાંસિયાનું હાસ્ય


'પેલેટ' નામના આ બ્લૉગની આ બસોમી પોસ્ટ છે. 12 જૂન, 2011 ના રોજ પહેલવહેલી પોસ્ટ 'કોંકણ ડાયરી-1 મૂકાઈ હતી. ત્યાર પછી નિયમીતપણે અનિયમીત લખાતા રહેલા આ બ્લૉગમાં રસના અનેક વિષયોનો સ્વૈરવિહાર થતો રહ્યો છે. પચીસ, પચાસ, સો, સવાસો જેવા આંકડા ગુણવત્તાસૂચક બિલકુલ નથી, પણ સંખ્યાત્મક અવશ્ય છે. આંકડાઓના આવા એક મુકામે પહોંચીને પાછળ નજર કરીએ તો એ ખ્યાલ આવે છે કે ભલે અનિયમીત તો અનિયમીત, પણ સાતત્યથી લખાતું રહ્યું છે, અને મઝા પડી રહી છે. આ સફરના મારા અનેક સાથીઓ હશે. ઘણા અહીં કમેન્‍ટરૂપે દેખા દે છે, તો મોટા ભાગના અદૃશ્ય વાચક તરીકે. એ સૌનો આભાર.
લેખન જ્યારે શોખ મટીને વ્યવસાય બને ત્યારે બ્લૉગ પર કેવળ નિજાનંદ ખાતર લખવું મુશ્કેલ બને છે. વૃત્તિની નહીં, સમય ફાળવવાની સમસ્યા મુખ્ય હોય છે. પહેલાં બે વરસોમાં જે નિયમીતતાથી લખાયું, એ પછીનાં વરસોમાં જાળવી ન શકાઈ. આમ છતાં, મનમાં અનેક વિષયો ચાલ્યા કરતા હોય.
સોમી પોસ્ટની ઉજવણી વખતે મને લગાડેલાં કેટલાંક કાજળનાં ટપકાં વીણીને પોસ્ટ તરીકે મૂક્યાં હતાં. બસોમી પોસ્ટમાં એક એવી ચીજ મૂકવાનું વિચાર્યું કે જે મેં પોતે આટલા ધ્યાનથી આ નિમિત્તે જ જોઈ. તેની વાત કરું.
**** **** ****

અમેરિકન હાસ્ય સામયિક મૅડ’/MAD મારું અતિ પ્રિય છે. તેમાં સચિત્ર હાસ્ય નિયમીતપણે પીરસવામાં આવે છે, અને તેના કટાક્ષકારો માટે કોઈ કહેતાં કોઈ પવિત્ર ગાય નથી. આ સામયિકની ગુણવત્તા જળવાઈ રહેવાનું સૌથી મહત્ત્વનું કારણ મારી દૃષ્ટિએ એ છે કે તેમાં હાસ્યલેખક અને વ્યંગ્યચિત્રકાર બન્ને અલગ અલગ હોય છે. અહીં મોર્ટ ડ્રકર/Mort Drucker, જેક ડેવિસ/Jack Davis, અલ જેફી/Al Jaffee, ડૉનમાર્ટિન/Don Martin, સર્જિયો એરેગોનસ/Sergio Aragones, ડેવ બર્ગ/Dave Berg, ડૉન ડક એડવિંગ/Don Duck Edwing, એન્‍જેલો ટોરસ/Angelo Torres, એન્‍તોનિયો પ્રોહીસ/Antonio Prohias સહિત અનેક કલાકારો સ્ટારનો દરજ્જો ભોગવે છે અને આ સામયિકની અનુક્રમણિકામાં તેમનો સાગમટે ઉલ્લેખ ‘The usual gang of idiots’ તરીકે થાય છે. 


દરેક કલાકારની આગવી શૈલી અને ખાસિયત છે, જેને કારણે વ્યંગ્યની ધાર બેવડાઈ જાય છે.
નીચે મૂકેલા આ પાનામાં પહેલી નજરે અનેક ઈલસ્ટ્રેશન દેખાશે, જે મુખ્ય કથાનો ભાગ હોવાથી વાચક અવશ્ય વાંચવાનો છે. પણ એ સિવાય વચ્ચે રાખેલી હાંસિયાની જગ્યાઓ જુઓ. પાનની શરૂઆતમાં, ટોચે, વચ્ચે કે તળીયે આવી જગ્યાઓ (space) કોઈ પણ સામયિકમાં હોય જ. તેમાં દોરાયેલાં ચિત્રો તરફ ભાગ્યે જ ધ્યાન જશે.


આ હાંસિયાઓમાં પણ નાનાં નાનાં વ્યંગ્યચિત્રો બનાવાયાં છે, જે મોટે ભાગે સર્જિયો એરેગોનસ દ્વારા ચીતરાયેલાં છે. નીચેના પૃષ્ઠ પર આવાં ચિત્રો પર લાલ નિશાની કરવામાં આવી છે, જેથી તેમનું મૂળ કદ સમજાશે.


સામયિકની અનુક્રમણિકામાં આ વિભાગનો ઉલ્લેખ ‘Marginal Thinking Department’ તરીકે નિયમીતપણે કરવામાં આવેલો હોય છે. 


આ વ્યંગ્યચિત્રો જોવા માટે બિલોરી કાચ જ જોઈએ. અને દર વખતે તે હાથવગો હોય નહીં. પછી જોઈશું એમ વિચારીને પછી એ રહી જ જાય. આથી વિચાર આવ્યો કે આ હાંસિયાનાં કેટલાંક ચિત્રોને મોટાં કરીને મૂકીએ. પૈસાવસૂલ હાસ્ય આપવું એટલે શું એનો નમૂનો મૅડનું એકાદું પાનું જોઈએ તો સમજાય.

બસોમી પોસ્ટની ઉજવણી નિમિત્તે મને એ વ્યંગ્યચિત્રો જોવા મળે અને તમને પણ માણવા મળે એ આશયે કેટલાંક પસંદગીયુક્ત વ્યંગ્યચિત્રો અહીં મૂક્યાં છે.

હાંસિયાની જગ્યામાં આ ચિત્રોને એ રીતે દોરવામાં આવે છે કે લખાણ પણ તરત શરૂ થઈ જાય. આ કારણે ચિત્રને આખું લેવા જતાં લખાણનો અમુક ભાગ ક્યાંક આવી જાય એમ બન્યું હશે. પણ અહીં કેવળ ચિત્રનું જ મહત્ત્વ છે, એ ધ્યાનમાં રાખવું. વધુમાં વધુ એક આંગળીની પહોળાઈ અને એક વેઢાથી લઈને ત્રણ વેઢા સુધીની લંબાઈમાં આ ચિત્રો ગોઠવાયેલાં હોય છે.

આ ચિત્રો હાથે ચડ્યાં એ મૂકી દેવાને બદલે જે મને વધુ ગમ્યા, અને મારે કશું લખ્યા વિના પણ સમજાઈ જાય એવાં હોય એ રીતે પસંદ કરીને મૂક્યાં છે. આમ છતાંઅમુક ચિત્રો સમજવા માટે વધુ પડતાં નાનાં લાગે તો તેને જતાં કરવાને બદલે ડાઉનલોડ કરીને એન્‍લાર્જ કરીને જોજો. છતાં કશી તકલીફ હોય અને મને પૂછશો તો હું ચોક્કસ જણાવીશ. આશય એટલો જ કે મઝા આવવી જોઈએ.


અકલ્પનીય વિષયો અને પરિસ્થિતિઓ આ વ્યંગ્યકારોની ખાસિયત છે.  











'મૅડ'ના હાસ્યના પ્રેમમાં પડ્યા પછી 'સર્વ જગ થયું ખારું' લાગે એવો એનો પ્રતાપ છે.

(નોંધ: 'મૅડ'નાં તમામ વ્યંગ્યચિત્રો: અંગત સંગ્રહમાંથી) 

Tuesday, August 8, 2017

ટાઈટલ મ્યુઝીક (4) : પ્રેરણા નહીં, સીધેસીધી નકલ


મૌલિકતા એટલે ન પકડાયેલી ચોરી. હળવાશમાં આવું કહેવાય છે, જેમાં તથ્ય પણ છે. ચોરી કરવી, ઉઠાંતરી કરવી, નકલ કરવી જેવા શબ્દો કરતાં 'પ્રેરિત થવું' શબ્દ જરા સન્માનજનક છે. સંગીતનું માધ્યમ સર્જનાત્મક છે, પણ તેની સાથે સંકળાયેલા બધા જ સર્જક હોય એ જરૂરી નથી. એવું જ અન્ય કળાઓ બાબતે કહી શકાય. ફિલ્મસંગીતમાં સર્જનાત્મકતાની સાથે સાથે વ્યાવસાયિકતા પણ ભળેલી હોય છે. ગમે એવી પ્રચંડ કાબેલિયત ધરાવતા સંગીતકાર વ્યાવસાયિક અભિગમ ન રાખે તો તે નિષ્ફળ જાય એવી તમામ સંભાવના છે. અને ઘણા તો એ હદનો વ્યાવસાયિક અભિગમ રાખે છે કે સર્જનાત્મકતાને પણ તેઓ ગૌણ ગણે છે.
હિન્દી ફિલ્મસંગીતમાં આવી 'પ્રેરણા' વરસોથી વહેતી રહી છે. પચાસ કે સાઠના દાયકામાં કેટલાય ગીતોની ધૂન સીધેસીધી અન્ય પ્રદેશની ધૂનોમાંથી લેવામાં આવી હતી. ભાગ્યે જ કોઈ સંગીતકાર આમાંથી બાકાત હશે. હવે તો એવાં પ્રેરીત ગીતો અને મૂળ ગીતો સંભળાવતી આખેઆખી વેબસાઈટ પણ છે. પણ એનો અર્થ એમ નહી કે એમ કરનાર સંગીતકારોમાં કાબેલિયત નહોતી. તેમની બીજી સ્વરરચનાઓ સાંભળતાં આ હકીકતનો અહેસાસ થાય છે.
પચાસના, સાઠના અને સીત્તેરના દશકમાં 'બીનાકા ગીતમાલા'ની લોકપ્રિયતા ટોચ પર હતી. અમીન સયાની દ્વારા રજૂ કરાતા આ કાર્યક્રમમાં ગીતોના ક્રમ માટે વપરાતો 'પાયદાન' શબ્દ આજે પણ ઉદઘોષકો 'બાદાન' તરીકે વાપરે છે. આ કાર્યક્રમમાં અમીન સયાની બિનાકામાં પહેલી વાર વાગતું ગીત, સરતાજ ગીત, અમુક વખત વાગ્યા પછી નિવૃત્ત થતું ગીત, પહેલી જ વાર 'ચોટી'એ પહોંચતું ગીત - એ રીતે ગીતોની રજૂઆત કરતા અને આવી દરેક શ્રેણી માટે અલગ અલગ સિગ્નેચર ટ્યૂન પણ તેમણે નક્કી કરેલી, જે તેઓ વગાડતા. પણ આ બધામાં સૌથી મસ્ત, અને લાંબી સિગ્નેચર ટ્યૂન ખુદ 'બિનાકા ગીતમાલા'ની પોતાની હતી. ચાહકો પોણા આઠથી રેડિયો સિલોન ચાલુ કરી દેતા અને નવ ને પાંચ સુધી એ સ્ટેશન રાખતા, જેથી કાર્યક્રમના આરંભે અને અંતે વાગતી આ ધૂન આખેઆખી સાંભળી શકાય.
ધૂનનો આટલો ટુકડો હકીકતમાં એક લાંબી અને અદભૂત ધૂનનો આકર્ષક હિસ્સો છે. Edmundo Ruso ના 'સ્પેનિશ જિપ્સી ડાન્સ'ની એ ધૂન હવે તો યૂ ટ્યૂબ પર આખેઆખી ઉપલબ્ધ છે અને તેના જુદાજુદા વર્ઝન પણ સાંભળી શકાય છે. એવી એક લીન્ક આ રહી. 

જી.પી.સીપ્પી નિર્મિત, પ્રમોદ ચક્રવર્તી નિર્દેશીત ફિલ્મ 12 ઑ'ક્લોક (1958) ના ટાઈટલ મ્યુઝીકમાં પ્રિય સંગીતકાર ઑ.પી.નય્યરે આ ધૂનને કશા ફેરફાર વિના, એમની એમ લીધી. એ જ ટેમ્પો, અને એ જ વાદ્યો.
'12 ઑ'ક્લોક' ફિલ્મની આ લીન્કમાં ટાઈટલ મ્યુઝીક 2.25 સુધી છે.

આ જ ધૂન સંગીતકાર રોબીન બેનર્જીએ 'રૂસ્તમ કૌન' (1966) ફિલ્મના ટાઈટલ મ્યુઝીકમાં પણ એ જ રીતે વાપરી છે. 'રૂસ્તમ કૌન' ફિલ્મની આ લીન્કમાં ટાઈટલ મ્યુઝીક 2.24 સુધી છે.

**** **** ***** 

આવી બીજી અતિ પ્રચલિત ધૂન છે 'કમ સપ્ટેમ્બર'ની. 1961માં રજૂઆત પામેલી આ અંગ્રેજી ફિલ્મનું થીમ મ્યુઝિક અતિશય લોકપ્રિય બની રહ્યું છે. પહેલાં તેની મૂળ ધૂન સાંભળીએ. 


આ મૂળ ધૂનને સહેજ પણ ફેરફાર વિના 1963 માં રજૂઆત પામેલી મહેમૂદની મુખ્ય ભૂમિકાવાળી ફિલ્મ 'કહીં પ્યાર ન હો જાયે'ના ટાઈટલ મ્યુઝીકમાં વાપરવામાં આવી. આ ફિલ્મનું સંગીત કલ્યાણજી-આણંદજીનું હતું. અહીં આપેલી આ ફિલ્મની લીન્‍કમાં 1.40 સુધી ટાઈટલ મ્યુઝિક છે, જેમાં તે સાંભળી શકાશે. 


અલબત્ત, આટલી જાણીતી ધૂન પર કોઈ શબ્દો ન લખાય એમ બને ખરું? સુમન કલ્યાણપુર દ્વારા ગવાયેલા એક બિનફિલ્મી ગીત 'રિમઝીમ રિમઝીમ રિમઝીમ બરસે યે મોતી કે દાને' સીધું આ જ તર્જ અને સંગીત પર લખાયું. અહીં ટાઈટલ મ્યુઝીકની મુખ્ય વાત કરવાની હોવા છતાં આ ગીત સાંભળી લઈએ. 



પાકિસ્તાની સંગીતકાર પણ તેનાથી પ્રેરિત થયા. 1962માં આવેલી 'દાલ મેં કાલા' નામની પાકિસ્તાની ફિલ્મમાં 'સમઝ ન આયે, દિલ કો કહાં લે જાઉં' ગીત આ તર્જ પર લખાયું. એ ગીત આ રહ્યું. નાહીદ નિયાઝીએ ગાયેલા આ ગીતને મુસ્લેહુદ્દીન દ્વારા સ્વરબદ્ધ કરવામાં આવ્યું. તેના ગીતકારની માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. 

                                           


1995માં આવેલી ફિલ્મ 'બાઝી' માં અનુ મલિકે આ ધૂન પર ગીત રચ્યું, જેના શબ્દો હતા 'ડોલે ડોલે દિલ મેરા ડોલે'.



1995માં જ આવેલી 'રાજા' ફિલ્મમાં ગીતકાર સમીરે 'નઝરેં મિલી, દિલ ધડકા' ગીત આ જ ધૂન પર લખ્યું, જેમાં સંગીત નદીમ-શ્રવણે આપ્યું. આ ફિલ્મના ટાઈટલ મ્યુઝીકમાં ફિલ્મનાં અન્ય ગીતની સાથે સાથે આ ધૂનનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. 'રાજા' ફિલ્મની આ લીન્‍કમાં 2.45 સુધી ટાઈટલ મ્યુઝીક છે, જેમાં 2.04 થી 'કમ સપ્ટેમ્બર'ની એટલે કે 'નઝરેં મિલી'ની ધૂન શરૂ થાય છે.  




કોઈ વિદેશી સંગીત પરથી 'પ્રેરિત' થયા હોય એવા ઉદાહરણો અનેક છે, પણ સીધેસીધી નકલ થઈ હોય એવાં ટાઈટલ મ્યુઝીક આ પોસ્ટમાં કેન્‍દ્રસ્થાને છે.

(નોંધ: તમામ લીન્‍ક યૂ ટ્યૂબના સૌજન્યથી) 

Thursday, August 3, 2017

'સળી'શતાબ્દિ નિમિત્તે.....


બરાબર બે વર્ષ પહેલાં, 'દિવ્ય ભાસ્કર'ના પૃષ્ઠ સંપાદક ઉર્વીશ કોઠારી અને તંત્રી રાજ ગોસ્વામીના નિમંત્રણથી 30-7-15ના દિવસે 'સળી નહીં, સાવરણી' કોલમનો આરંભ થયો હતો. તેને 'કોલમ' કહેવાય કે નહીં, એ હું હજી નક્કી કરી શક્યો નથી, કેમ કે, પહેલી આંગળી અને અંગૂઠો પહોળો કરીએ એટલી તેની લંબાઈ છે. 
30-7-2015ના રોજ પ્રકાશિત પહેલવહેલો લેખ

શરૂઆતમાં 400 શબ્દોની મર્યાદા આકરી લાગતી હતી, કેમ કે, સાદો, સામાન્ય લંબાઈનો હાસ્યલેખ 700-800 શબ્દોનો હોય એમ ગણીને ચાલીએ તો તેનો 'ટેક ઓફ' લેવામાં જ આટલા શબ્દો જોઈએ. ખુદ પૃષ્ઠ સંપાદક હાસ્યલેખક હોવાથી આ હકીકત તેમનાથી બહેતર કોણ સમજી શકે? પણ ત્રીસ-પાંત્રીસ લેખો લખાયા પછી સૂચના મળી કે આને હજી ઘટાડીને 350 શબ્દોમાં લખવું. 
ડાર્વિનનો સિદ્ધાંત ભણતી વખતે ગોખેલો, પણ હવે બરાબર સમજાયો. લોકો ગણે કે ન ગણે, કોલમીસ્ટ, અથવા આ કિસ્સામાં 'મીની કોલમીસ્ટ' પણ એક એવો સજીવ છે કે જે ટકી રહેવા માટે અનુકૂલન સાધવાના તમામ પ્રયત્નો કરે. આ જ દિવસે 'ગુજરાત મિત્ર'માં પ્રકાશિત થનારી કોલમ 'ફિર દેખો યારોં' આનાથી બમણા કદની હોવા છતાં આનાથી અડધા સમયમાં લખાઈ જતી. એ રીતે આઈન્‍સ્ટાઈનનો સાપેક્ષવાદ પણ સમજાયો.
અલબત્ત, આટલા મોટા તંત્રના નખની ટોચ જેટલું કોલમનું કદ હોવાને કારણે મનમાં એમ સતત રહેતું કે ગમે ત્યારે આ અટકી જશે. આ કારણે આ કોલમનો દરેક હપ્તો એવી માનસિકતાથી જ લખતો રહ્યો કે જાણે એ છેલ્લો હપ્તો જ હોય! આ માનસિકતા બહુ કામ આવી.
એક એક રનની કરેલી સફરનો આજે આ સોમો મુકામ છે. નિયમીતપણે ફેસબુુુક પર મૂકાતી આ કોલમ નીચે ઘણી વાર તો એનાથી વધુ લંબાઈ નીચે લખાતી કમેન્‍ટોની થઈ જતી. અને એ કમેન્‍ટો 'વાહ!' , 'ક્યા બાત!' ને બદલે રીતસરની પટાબાજી જ હતી, એટલે મૂળ લખાણથી વધુ હાસ્ય એ વાંચીને નીપજતું. એ પટાબાજીમાં ભાગ લેનારા સૌ મિત્રોનો દિલથી આભાર. એમને એટલું જ કહેવાનું કે કોલમ તો એક માધ્યમ છે. એ આજે છે, કાલે ન પણ હોય. પણ આપણી પટાબાજી કોઈ ને કોઈ રીતે ચાલુ જ રાખવાની છે.
આટલી નાની જગ્યામાં હાસ્ય રેલાવતા, સપ્તાહના અન્ય દિવસોએ લખતા સાથીદારો કિરણ જોશી, ચેતન પગી, આરંભે ઝમકદાર બેટીંગ કરી જનાર જ્વલંત નાયક તેમજ કાર્તિકેય ભટ્ટ, નવી ગોઠવણમાં જોડાનાર અમીત રાડીયા અને દિવ્યેેેશ વ્યાસ તેમજ ડૉ. અશ્વિનકુમારનાં લખાણો આ નવિન સ્વરૂપમાં લખાતાં થયાં એનો આનંદ એટલો જ છે.
આટલા પૂર્વકથન પછી પ્રસ્તુત છે આ કોલમનો સોમો લેખ. 
3-8-2017ના રોજ પ્રકાશિત સોમો લેખ 

ચોમાસામાં હવાયેલાં બારીબારણાં જોઈને

ઘણાં મકાનોનાં બારીબારણાં લાકડાનાં અને તેનાં હેન્ડલ તથા મકાનમાલિક પિત્તળનાં હોય છે. મકાનમાલિક મકાનના વાસ્તુ વેળાએ અને લાકડાનાં બારીબારણાં ચોમાસા વખતે બરાબર ફૂલે છે. ફૂલેલાં બારીબારણાંને સંસ્કૃત સુભાષિતમાં જણાવાયેલા વિદ્યારૂપી ધન સાથે સરખાવી શકાય. મકાનમાલિક તેને ઉઘાડબંધ કરી શકતો નથી, ચોર તેને તોડી શકતો નથી, સુથાર તેને છોલી શકતો નથી કે બિલ્ડર તેને બદલી શકતો નથી. સાદી ભાષામાં તેને જામ થઈ ગયેલાં કહેવાય.
‘નેતા એક, કૌભાંડ અનેક’ની જેમ ‘જામ’ માટે પણ ‘શબ્દ એક, અર્થ અનેક’ની સ્થિતિ છે. ગુલામ માનસિકતા ધરાવતો વર્ગ ‘જામ’ શબ્દ સાંભળતાં અદબભેર ઝૂકી જાય છે. ‘જામનામ સત્ય હૈ’ને ધ્રુવમંત્ર ગણતા ‘બિમાર’ પરવાનાધારકોની નજર સમક્ષ સોડા, પાણી કે અન્ય સંગાથી પીણાં તરવરે છે. સમયના પાબંદ એવા કામચોર કર્મચારીઓને ચોમાસા દરમ્યાન ઓફિસે જતાં-આવતાં ‘જામ’ થઈ જતા ટ્રાફિકની ફિકર હોય છે. બાળકોને તંદુરસ્ત નહીં, પણ જાડીયાપાડીયા બનાવવા માંગતી માતાઓ બ્રેડ પર ચીઝ કે બટર સાથે કયો ‘જામ’ ચોપડવો એની ફિરાકમાં હોય છે, જ્યારે વિશુદ્ધ ગૃહિણી માટે ‘જામ’નો અર્થ છે ફૂલી ગયેલાં બારીબારણાં.
કહેવાય છે કે કાષ્ઠયુગમાં મકાનોનાં બારીબારણાં લાકડાનાં રહેતાં. ચોમાસામાં તે ફૂલી જતાં અને અંદરથી તેની સ્ટોપર વાસી શકાતી નહીં. આથી બાથરૂમમાં જનારે છેક બહાર સંભળાય એટલા ઉંચા અવાજે સતત ગાતા કે ગણગણતા રહેવું પડતું કે જેથી કોઈ ભૂલમાં બારણું ખોલી ન દે. પરિણામે એ યુગમાં બુલંદ સ્વર ધરાવતા અનેક ગાયકો, ઉદ્ઘોષકો તેમજ સંચાલકો પેદા થયા. ફિલ્મી ગીત કે સુગમ સંગીત જેવા ગાયનપ્રકારો આ યુગની દેન હોવાનું મનાય છે. પણ સતત નવો ત્રાસ ઝંખતી નવી પેઢી માટે આ શૈલી અસહ્ય બનવા લાગી. તેને નાબૂદ કરવા માટે તે ટેકનોલોજીને શરણે ગઈ. તેમણે એવી કૃત્રિમ સામગ્રીનાં બારીબારણાં વિકસાવ્યાં કે જે ગમે એવા ભેજવાળા વાતાવરણમાં કદી ફૂલે નહીં અને અંદરથી તેને વાસી શકાય.
એક જમાનામાં લોકો સાંજથી ઘરના બારણાને પણ અંદરથી વાસી દેતા, કેમ કે ડાકુ-લૂંટારાઓ ગામ ભાંગવા ચડી આવતા. રાતવરત બંદૂકના ભડાકાઓ સંભળાતા. આ વર્ગનો વિકાસ થતાં તે દેશ ભાંગવા નીકળ્યો અને હવે લોકપ્રતિનિધિ તરીકે ઓળખાય છે. આથી હવે રાત્રે ઓચિંતો બંદૂકના ભડાકા જેવો અવાજ સંભળાય તો માનવું કે કોઈકને જામ થયેલું બારણું ખોલવા કે બંધ કરવામાં સફળતા મળી છે. જો કે, બુદ્ધિનું બારણું કદી જામ થતું નથી. કેમ કે તે ખૂલતું નથી અને બંધ પણ થતું નથી.