કાર્ટૂનકળા

 કાર્ટૂન અને કાર્ટૂનિસ્ટો મારા અત્યંત પ્રિય રસનો વિષય રહ્યાં છે. 2016માં મિત્ર અમરીશ કોન્‍ટ્રાક્ટર દ્વારા કાર્ટૂન અંગે કોઈક પ્રકારના વાર્તાલાપ માટે સૂચન મળ્યું. તેને અનુલક્ષીને 'વ્યંગ્યચિત્રોમાં ગાંધી' નામની એક રજૂઆત (PPT સ્વરૂપે) મેં તૈયાર કરી. 1906થી વર્તમાન સુધીનાં, દેશવિદેશના કાર્ટૂનિસ્ટો દ્વારા ગાંધીજી પર દોરાયેલાં પચાસેક કાર્ટૂનને યોગ્ય રીતે વિભાજીત કર્યાં. ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂનો સંદર્ભ સાથે સમજાવવાની સાથોસાથ તેમાં કાર્ટૂનોને માણવાની ચાવીઓ પણ દર્શાવી. આમંત્રિતોના વયજૂથ અને વર્ગ અનુસાર આ કાર્ટૂનોમાં યોગ્ય પરિવર્તન કરતો રહું છું. શાળા, કૉલેજ જેવી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ કે અન્ય કોઈ પણ સામાજિક સંગઠનોમાં આ કાર્યક્રમ યોજી શકાય. સમયની અવધિમાં  જરૂરિયાત મુજબ વધઘટ થઈ શકે. 

અહીંથી આરંભાયેલી કાર્ટૂનની આ સફરમાં વિવિધ માધ્યમોમાં ખેડાણ થયું, જેમાં આસ્વાદ, અધ્યાપન, લેખન અને ચિત્રણનો સમાવેશ થાય છે. 

અત્યાર સુધીમાં રજૂ કરેલા આ કાર્યક્રમની યાદી: 

વ્યંગ્યચિત્રોમાં ગાંધી

                               1. સત્યેશ્વર મહાત્મા ગાંધી ફાઉન્‍ડેશન દ્વારા વડોદરાના નગરજનો                                                        સમક્ષ (2-10-2016)  

                               2 . રોટરી ક્લબ ઑફ મહેમદાવાદના સભ્યો સમક્ષ (17-6-2017) 

3                             3. શિવાજી પુસ્તકાલય, વ્યારાના નગરજનો સમક્ષ (20-01-2019)     

4                             4.  એમિટી સ્કૂલ, ભરૂચના શિક્ષકો સમક્ષ (2-10-2019)  

                               5. નિશાન હાયર સેકન્‍ડરી સ્કૂલ, અમદાવાદના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ 

                                  (10-10-2019) 

                               6.ગાંધી વિદ્યાપીઠ, વાલોડના બી.એડ્‍.ના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ 

                                  (30-11-2021)  

                               7. સરકારી માધ્યમિક શાળા, ગુતાલના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (27-12-2021) 

                               8. હોલી ચાઈલ્ડ સ્કૂલ, કલોલના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (29-9-2022) 

                              9. વડોદરાની 'કેફે લોકલ'માં ગ્રામ સ્વરાજ કુમાર બક્ષી છાત્રાલય,                                                     જલાલપુરના કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ તેમજ અન્ય નાગરિકો સમક્ષ 

                                (14-11-2022) 

                              10. ગાંધી આશ્રમ, અમદાવાદના કર્મચારીઓ-હોદ્દેદારો સમક્ષ (9-12-2022) 

                         11 . મહેમદાવાદ આર્ટ્સ એન્‍ડ કૉમર્સ કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (7-8-2023) 

1                        12. કસ્તૂરબા અધ્યાપન મંદીર, બોરખડીની (પી.ટી.સી.) વિદ્યાર્થીનીઓ સમક્ષ                                (21-10-2023)  

      આ કાર્યક્રમ કરતાં એવી જરૂરિયાત અનુભવાઈ કે કાર્ટૂનકળાને માણવા માટેનો અલાયદો ઉપક્રમ પણ હોવો જોઈએ. એ અનુસાર કાર્ટૂનકળા અને તેના વિશેની રસપ્રદ વાતોને સમાવતી રજૂઆત (PPT સ્વરૂપે) તૈયાર કરી. આ રજૂઆત પણ આમંત્રિત વયજૂથ અને વર્ગ અનુસાર ફેરફારને આધિન હોય છે, જેથી કાર્ટૂનમાં સૂચવાયેલો સંદેશો બરાબર પહોંચી શકે. 

અત્યાર સુધીમાં રજૂ કરેલા આ કાર્યક્રમની યાદી: 

‍‍

આવો, કાર્ટૂન માણીએ

(કાર્ટૂનને જોવા, માણવાનો ઉપક્રમ)

 

1. સરકારી માધ્યમિક શાળા, ગુતાલના માધ્યમિક વર્ગોના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (5-3-2021) 

2. વનસ્થળી. વાલોડના માધ્યમિક શાળાના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (30-11-2021) 

3. શ્રી સરસ્વતી વિદ્યાલય, ઉશ્કેર- રામકુંડનાં માધ્યમિક શાળાના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (1-12-2021) 

4. યુ.ટી.એસ.મહિલા આર્ટ્સ કૉલેજ, નડીયાદની વિદ્યાર્થીનીઓ સમક્ષ (8-9-2022) 

5. મહેમદાવાદ આર્ટ્સ એન્‍ડ કૉમર્સ કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (5-8-2023 

6. કસ્તૂરબા અધ્યાપન મંદીર, બોરખડીની (પી.ટી.સી.) વિદ્યાર્થીનીઓ સમક્ષ 21-10-2023) 

7. ગુજરાત ઈન્‍સ્ટિટ્યૂટ ઑફ સિવિલ એ‍ન્જિનિયર્સ એન્‍ડ આર્કિટેક્ટ્સ, અમદાવાદના સભ્યો સમક્ષ (10-2-2024) 

શાળા, કૉલેજ જેવી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ કે અન્ય કોઈ પણ સામાજિક સંગઠનોમાં આ કાર્યક્રમ યોજી શકાય. 

પત્રકારત્વની શાળામાં આ વિષયનું અધ્યાપન 

આ ઉપરાંત નડીયાદની 'અમૃત મોદી સ્કૂલ ઑફ જર્નાલિઝમ' તેમજ અમદાવાદના 'નવજીવન ટ્રસ્ટ' ખાતે ચાલતા પત્રકારત્વના અભ્યાસક્રમમાં કાર્ટૂનકળાનું એક વિષય તરીકે અધ્યાપન કરાવ્યું છે. 

લેખમાળા 

'નવનીત સમર્પણ' માસિકમાં ઑગષ્ટ, 2023થી 'કાર્ટૂનકથા' નામની લેખમાળા આરંભાઈ છે, જેમાં કાર્ટૂનકળાનાં વિવિધ પાસાંઓને જાણવામાણવાનો ઉપક્રમ છે. 

વાર્તાવ્યંગ્ય 

'વારેવા' (વાર્તા રે વાર્તા) નામના વાર્તાલક્ષી માસિકનો આરંભ ઑક્ટોબર, 2021થી થયો. તેના પ્રથમ અંકથી સાહિત્યને કેન્‍દ્રમાં રાખીને દોરાયેલાં મારાં કાર્ટૂનો પ્રકાશિત થતાં રહ્યાં છે. 'ઊધઈ ઉવાચ' તેમજ 'વાર્તાવ્યંગ્ય' શીર્ષક હેઠલ બબ્બે એમ કુલ ચાર કાર્ટૂન પ્રકાશિત થાય છે. આરંભિક તેર અંક પછી 'ઊધઈ ઉવાચ' કાર્ટૂન બંધ કર્યાં, અને હવે કેવળ 'વાર્તાવ્યંગ્ય' હેઠળ જ બે કાર્ટૂન પ્રકાશિત થાય છે. 

કહત કાર્ટૂન... 

અમદાવાદના નાટ્યકર્મી- આર્કિટેક્ટ કબીર ઠાકોર અને નેહા શાહના સહયોગ થકી તેમના પ્રયોગાત્મક સ્થાન 'સ્ક્રેપયાર્ડ'માં 'કહત કાર્ટૂન...'નામે એક શ્રેણીનો આરંભ કરવામાં આવ્યો. આ શ્રેણીમાં દર મહિનાના ચોથા શુક્રવારે કાર્ટૂનકળાનાં વિવિધ આયામોનો આસ્વાદ કરાવવામાં આવે છે. ઑક્ટોબર, 2023થી આરંભાયેલી આ શ્રેણીમાં ડિસેમ્બર, 2023 સુધીમાં કુલ ત્રણ કાર્યક્રમો યોજાઈ ચૂક્યા છે.

1. બ્રિટીશ રાજથી સ્વરાજ સુધી (27-10-2023)  

2. Metamorphosis- કાયાપલટની કમાલ (1-12-2023)  

3. Inspirations- કલ ભી, આજ ભી (22-12-2023)  

4. Gandhi: The Omnipresent, yet absent (30-1-24)  

5. Maps: નકશામાં જોયું, જાણે ન કશામાં (23-2-24)  

6. Shadows: આપ કે પીછે ચલેગી આપ કી પરછાઈયાં (22- 3- 24) 

  

સરકારી માધ્યમિક શાળા, ગુતાલના ઉત્સાહી શિક્ષક પારસ દવેના નિમંત્રણથી એ શાળામાં બે કાર્યક્રમ કર્યા પછી તેમણે કાર્ટૂનકળાને શીખવતી શિબિર યોજવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. એ અનુસાર માત્ર એક પ્રયોગ તરીકે અડધા દિવસની એક શિબિરનું આયોજન કર્યું. આ શિબિરનો વિગતે અહેવાલ અહીં વાંચી શકાશે. આ પ્રયોગ અત્યંત સફળ રહ્યો. આ પ્રકારના વધુ કાર્યક્રમ યોજવાની નેમ છે. 

હસતાં શીખીએ, હસાવતાં શીખીએ

(કાર્ટૂન ચીતરવા માટેનું દિશાસૂચન આપતી શિબિર)

1.      સરકારી માધ્યમિક શાળા, ગુતાલના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ (8-4-2022)