રજનીકુમાર પંડ્યા (20): પાત્ર આલેખકથી દોરવાયું

 શબ્દચિત્રો, જીવનચરિત્રોની જેમ રજનીભાઈએ 'ડોક્યુનોવેલ' પણ લખી હતી 'પુષ્પદાહ' અને એથી પહેલાં 'પરભવના પિતરાઈ'. 'ડોક્યુનોવેલ'માં સ્વરૂપ અને શૈલી નવલકથાનાં, પણ વિગતો વાસ્તવિક. 'પુષ્પદાહ'ના મૂળ પ્રણેતા ઈશ્વરભાઈ તેની સિક્વલ લખાવવા ધારતા હતા. રજનીભાઈને તેમણે એ વિશે જણાવ્યું, પણ રજનીભાઈ અતિ વ્યસ્ત હોવાથી તેમણે એ માટે ના પાડી. તેમણે અન્ય એક બે નામ પણ ચીંધ્યાં. (અગાઉ એક પોસ્ટમાં જણાવેલી 'સબ ફૂટ ગયે યહાં સે'...પંક્તિમાં મેં જે ખાલી જગ્યા રાખી છે એમાંનાં એ નામ) આ વાત ચાલતી હતી એ વિશે તેમણે મને જણાવેલું. નવલકથા કે વાર્તા લખવાની મારી ફાવટ નહીં, છતાં મેં પૂછ્યું, 'તમે ના પાડો છો તો હું એ કરું?' મારા મનમાં રજનીભાઈની જરૂરિયાત સ્પષ્ટ હતી, એટલે મને એમ કે હું એમને જરૂરી માળખું કરી આપું તો બાકીનું કામ કરવામાં તેમને સરળતા રહે. તેમણે મને કહ્યું, 'તને 'એચ.એ.એચ.' (એમની એક વાર્તાનો સંદર્ભ, જેમાં એક પાત્રને થાય છે કે 'હું આમાંય હાલું') તો નથી ને?' મેં કહ્યું, 'ગુરુ, તમારી જેમ મનેય ખબર છે કે આ મારી 'લેન' નહીં. પણ મને એમ છે કે હું આટલું કરી દઉં તો પછી તમને બહુ સરળતા રહે.' એ કહે, 'ના. રહેવા દે ને! મેં ઈશ્વરભાઈને બીજાં નામ આપેલાં છે.' ઈશ્વરભાઈએ એ મુજબ સંપર્ક કર્યો હશે, પણ ફાવ્યું નહીં. એટલે હરીફરીને વાત આવી પાછી રજનીભાઈ પાસે. આ વખતે તેમણે જ ઈશ્વરભાઈને મારું નામ સૂચવ્યું. અમે ત્રણે મળ્યા. રજનીભાઈએ એ શરતે તૈયારી બતાવી કે આ કામ હું કરું. એટલે કે માળખાકીય કામ મારે કરવાનું અને પછી એના આધારે તેઓ સિક્વલ લખે. ઈશ્વરભાઈનો મેં ઈન્‍ટરવ્યૂ કર્યો. એમાં જ રજનીભાઈને અને મને ખ્યાલ આવી ગયો કે સિક્વલમાં બહુ મજા નહીં આવે. રજનીભાઈએ એ મુજબ જણાવ્યું પણ ખરું, છતાં ઈશ્વરભાઈ આગ્રહી રહ્યા. છેવટે થોડા સમય પછી તેમણે આ કામ પડતું મૂકવા કહ્યું અને અમે બન્નેએ હાશકારો અનુભવ્યો.

'પરભવના પિતરાઈ'નો એક કિસ્સો નમૂનેદાર છે, જે એમાં ઉલ્લેખાયેલો છે. સાબરકાંઠા વિસ્તારના આદિવાસીઓ માટે જીવન સમર્પી દેનારા નરસિંહભાઈ ભાવસારના જીવનકાર્ય પર આધારિત આ દસ્તાવેજી નવલકથાના આલેખન માટે રજનીભાઈ એ વિસ્તારમાં ગયેલા અને નરસિંહભાઈની સાથે ફરેલા. આજીવન અપરિણીત રહેનારા નરસિંહભાઈએ વાસ્તવમાં તો પોતાની મરતી માને વચન આપેલું કે પોતે લગ્ન કરશે. એમ વિચારીને કે એ બહાને માને આશ્વાસન મળે અને એનો જીવ ભરાયેલો ન રહે. એટલે આમ જોઈએ તો એમણે મા સાથે વચનભંગ કર્યો ગણાય. આ ઘટના પુસ્તકમાં આલેખતી વખતે રજનીભાઈમાં રહેલો વાર્તાકાર ખીલી ઊઠ્યો. માણસ મરતી મા સાથે વચનભંગ કરે અને એના દિલમાં કશો ખટકો ન હોય એ શી રીતે બને? એટલે એમણે એ 'વચનભંગ'ને ન્યાયી ઠેરવવા એક કાલ્પનિક કિસ્સો ઊમેર્યો. એ મુજબ, નરસિંહભાઈ ખુલ્લા આકાશ નીચે ખાટલો નાખીને સૂતેલા. આકાશમાં દેખાતા અસંખ્ય તારાઓમાંના એકમાં એમણે પોતાની માનો ચહેરો કલ્પ્યો. એની સાથે સંવાદ કર્યો અને પોતે એને આપેલા વચનમાંથી મુક્તિ માગી. આ કાલ્પનિક કિસ્સો લખીને તેમણે નરસિંહભાઈને વંચાવ્યો, જે એમની સંમતિથી પુસ્તકમાં આલેખાયો. પછી?

એ રાતે નરસિંહભાઈએ ખાટલો ખેંચ્યો અને કહ્યું, 'આજે રાતે હું ખુલ્લા આકાશ નીચે સૂઈશ અને મારી મા સાથે સંવાદ કરીશ.' કોઈક ઘટનાનાં પાત્રો વાર્તાકારને દોરે એવું અનેક વાર બન્યું છે, પણ આ કિસ્સે વાર્તાકારે પોતાના પાત્રને દોરવ્યું હતું. ખરેખર! એ રાતે નરસિંહભાઈ ખુલ્લા આકાશ નીચે સૂતા અને પોતાની મૃત મા સાથે સંવાદ સાધવા પ્રયત્ન કર્યો.

રજનીકુમાર પંડ્યા (19): ભીનું પોતું

'ચિત્રલેખા'માં દર સપ્તાહે તારકભાઈ 'દુનિયાને ઉંધાં ચશ્મા' લખતા ત્યારે એમાં ઘણી વાર વાસ્તવિક પાત્રોને પણ આલેખતા. એક વાર તેમણે એવી એક કથા લખેલી, જેમાં રજનીકુમાર પંડ્યાની ચીઠ્ઠી લઈને ગુણવંત પરબાળા નામનો એક યુવક તારકભાઈ પાસે આવે છે. ચીઠ્ઠીમાં તારકભાઈએ રજનીભાઈની શૈલી બરાબર પકડેલી. કામ અંગેની વિગત પછી લખેલું, 'કશો ભાર રાખતા નહીં.' મતલબ કે કામ ન થાય તો ભાર ન રાખતા. આ વાંચીને અમે રજનીભાઈને પૂછેલું કે તમે આવી કોઈ વ્યક્તિને ખરેખર મોકલેલી? રજનીભાઈએ હસીને કહેલું, 'ના, આ ચોક્કસ વ્યક્તિને નથી મોકલી. પણ તારકભાઈએ મારી શૈલી બરાબર પકડી છે.' રજનીભાઈ માટે તારકભાઈને એટલો ભાવ હતો કે તેમણે આત્મકથામાં લખેલું, '(મુંબઈથી) અમદાવાદ આવવા માટેનાં કારણોમાંનું એક મહત્ત્વનું કારણ એટલે રજનીકુમાર પંડ્યા.' (શબ્દો સહેજસાજ જુદા હોઈ શકે)

રજનીભાઈએ 'આપ કી પરછાંઈયાં'ની પ્રસ્તાવનામાં બિનીત મોદી માટે લખેલું, 'એ મારો મહાદેવ દેસાઈ છે. અલબત્ત, હું ગીતગાંધી નથી.' તારકભાઈને આ યાદ રહી ગયેલું. એટલે અમદાવાદ સ્થાયી થવા આવ્યા એ સાથે જ તેમણે રજનીભાઈ પાસે 'પેલા મહાદેવ દેસાઈ'ની માગણી કરી. એ રીતે બિનીત તારકભાઈ સાથે સંકળાયો અને છેક સુધી એ પરિવારનો આત્મીયજન બની રહ્યો. 'ઉંધા ચશ્મા'ના એ હપતામાં તારકભાઈએ રજનીભાઈના પરિચયમાં લખેલું, 'લાગણીના ઊંડા પાણીમાં તરવું હોય તો રજનીકુમાર પંડ્યા (નાં લખાણો) ટાયરનું કામ આપે છે.' આ એક જ વાક્યમાં તારકભાઈએ રજનીભાઈની શૈલીનો પરિચય કરાવી દીધેલો.

સંવેદનાત્મક લખાણ જરાય નરમનરમ કે પોચકાં મૂક્યા વિના લખવું રજનીભાઈની વિશેષતા હતી. જીવનકથા લખવાના અમારા સંયુક્ત પ્રોજેક્ટમાં અમારા ભાગે જે શ્રમવિભાજન થતું એમાં કથાનાયકની માતા કે જીવનસાથી વિશે લખવાનું રજનીભાઈ જ કરતા. અન્ય આનુષંગિક વિગતોની પૂર્તિ હું કરતો. એકાદ બે વખત એવું બનેલું કે સાવ ટૂંકી સમયમર્યાદામાં અમારે કામ પૂરું કરવાનું હતું. એટલે રજનીભાઈએ મને કહ્યું, 'તું વિગતોથી લેખનું માળખું બનાવી દે. વચ્ચે ખાલી જગ્યા છોડજે. એમાં હું (લાગણીનું) 'ભીનું પોતું' મારી દઈશ. એ પછી આ 'ભીનું પોતું' શબ્દ અમારી વચ્ચે ઠીક ઠીક ચલણી બન્યો. મેં એનુંય એક નામ આપ્યું.

થયેલું એવું કે મારું મકાન બનાવડાવવાનું કામ બે એક વરસ ચાલ્યું એમાં અનેક એજન્સીઓ સાથે કામ પાર પાડવાનું બન્યું. તેઓ 'ડૂઘો' શબ્દ વાપરતા. પ્લાસ્ટર કરવાનું હોય કે ટાઈલ્સ લગાવવાની હોય ત્યારે તેઓ કહેતા, 'પહેલા ડૂઘો મારી દો. પછી કામ શરૂ કરજો એટલે તિરાડો ન પડે.' પૂછતાં સમજાયું કે 'ડૂઘો' એટલે સિમેન્ટના પાણીમાં બોળેલું પોતું. ઘણા 'ડૂઘો ફેરવી દો' એમ પણ કહેતા.

એટલે હું આવા કોઈ પ્રકરણનું માળખું બનાવું પછી રજનીભાઈને કહું, 'લો, હવે તમે ડૂઘો મારી દેજો એટલે પ્રકરણ તૈયાર.' રજનીભાઈ એનો 'ડૂંઘો' ઉચ્ચાર કરતા. કહેતા, 'આ જોઈ લે. મેં ડૂંઘો મારી દીધો છે.' એમનો 'ડૂઘો' ફરતો એ એવો અદ્‍ભુત હતો કે એ વાંચીને લોકોની આંખ છલકાઈ ઉઠતી. અમે આ શબ્દનું મૂળ શોધવા પ્રયત્ન કરેલો, પણ સફળતા મળી નહોતી. એક જીવનકથાના આલેખન દરમિયાન એને લખાવનારા રજનીભાઈને કામ જલ્દી કરવા ઉતાવળ કરાવતા, લગભગ ધમકીના સ્વરે કહેતા કે પોતે બીજા કોઈકને એ સોંપી દેશે...વગેરે. પણ રજનીભાઈનું લખેલું પ્રકરણ વાંચે ત્યારે આંસુ માંડ ખાળી રાખતા. એકબીજાને કહેતા, 'આ રજનીભાઈ સિવાય કોઈનું કામ નહીં.' અમને આ અભિપ્રાયની જાણ થતી જ, પણ સીધેસીધી નહીં. એટલે અમે હસતા. ક્યારેક એવી મજાક પણ કરતા, જે બાંધકામની પરિભાષામાં રહેતી, 'હવેથી ડૂંઘો બહુ 'તર' નહીં કરીએ. નકામું પાણી દદડે અને ડાઘ પડે.'

રજનીકુમાર પંડ્યા (18): વરાળે ઢોકળાં

રાજકોટના સ્વ. રતિભાઈ ગોંંધિયાની જીવનકથા આલેખવાનું કામ રજનીભાઈને સોંપાયું એ અગાઉ અમે બન્નેએ અમારા જોડાણ થકી એક પ્રોજેક્ટ સફળતાથી પૂરો કર્યો હતો. આથી આ પ્રોજેક્ટમાં પણ મને તેમણે સાથે લીધેલો. તેઓ રાજકોટ પહોંચી ગયેલા અને ત્યાં જ મહિનોમાસ રોકાયા હશે. મારી નોકરી ચાલુ હોવાથી હું એક અઠવાડિયાની રજા લઈને ગયેલો. હું ત્યાં હતો એ દરમિયાન રતિભાઈ જે સ્થળો કે વ્યક્તિઓ સાથે સંકળાયેલા એ સૌની મુલાકાતનું આયોજન ગોઠવાયેલું. રજનીભાઈની ઈચ્છા એવી કે એ બહાને હું તળ કાઠિયાવાડ ફરું, અને એ પણ એમની સાથે. અમારો ઉતારો પણ (ત્યારની) ગોંધિયા હોસ્પિટલ'માં હતો. અમારા માટે એક એમ્બેસેડરની વ્યવસ્થા હતી. અમારી સાથે રાજકોટના શ્રી ધનસુખભાઈ, ડ્રાઈવર મુકેશ હતા. (રજનીભાઈનાં પત્ની) તરુબહેન પણ સાથે હતાં. અમે ત્રણે પાછલી સીટમાં બેસતાં. વચ્ચે રજનીભાઈ, એમની એક તરફ તરુબહેન અને બીજી તરફ હું. ધનસુખભાઈ આગળ બેસતા. ડ્રાઈવિંગ ન કરવાનું હોવાથી બહુ નિરાંત રહેતી. આખે રસ્તે અનેક પ્રકારની વાતો, રમૂજ સતત ચાલ્યા કરતાં. ધનસુખભાઈ ત્યારે સીત્તેરેકના હશે, પણ એટલા ચપળ કે કાર ઊભી રહે અને અમે હજી બહાર નીકળીએ એ પહેલાં તો તેઓ ઊતરીને આગળ જઈને સામેની વ્યક્તિ સાથે વાત કરી રહ્યા હોય. રજનીભાઈએ એમને કહ્યું, 'તમે ચકલી જેવા ચપળ છો. ફર્રર્ર કરતાંકને પહોંચી જાવ છો.'

અનેક સ્થળોએ અમે ફર્યા. અમે બન્ને હોવાથી કામ વહેંચાઈ જતું. ઈન્‍ટરવ્યૂ લેવા માટે પણ અમે માણસોને વહેંચી લેતા. અમુકની સાથે તેઓ વાત કરે, અને અમુકની સાથે હું. મારું કામ પતે પછી હું એ સ્થળ અને વ્યક્તિઓના ફોટા પણ લઈ લેતો.

રજનીભાઈ ત્યાં હતા એ જ સમયે તેમને રાજકોટની 'રાજબૅન્ક'ના દસ્તાવેજીકરણનું કામ પણ સોંપાયું. મારું જવાનું એ પછીના અરસામાં ગોઠવાયેલું. એટલે હું રહ્યો એ દરમિયાન અમે 'રાજબૅન્ક'ને લગતા ઈન્ટરવ્યૂ પણ કરતા. સમયનું વ્યવસ્થાપન એ રીતે કરાતું કે બધું સરસ રીતે ગોઠવાઈ જાય. રતિભાઈના કામ માટે હું ત્યાં ગયેલો, અને સાથે 'રાજબૅન્ક'નું કામ પણ થતું એટલે રજનીભાઈ કહેતા, 'તારે તો વરાળે ઢોકળાં બફાય છે.' આ શબ્દપ્રયોગ મને એવો ગમી ગયો કે પછી હું એનો ઘણી વાર ઉપયોગ કરતો. એક વાર મારે એક પુસ્તક વિશે બોલવા જવાનું હતું. હું સહેજ વહેલો પહોંચવાનો હતો એ જાણીને ત્યાંની એક સંસ્થાના પરિચીત સંચાલકે મને પોતાની સંસ્થામાં મુલાકાતે આવવા વિનંતી કરી. મેં હા પાડી અને મનમાં કહ્યું, 'તમે વરાળે ઢોકળા બાફી લીધા.' પછી તો આ શબ્દપ્રયોગના જુદા જુદા ઊપયોગ અહીં ફેસબુકની કમેન્‍ટોમાં પણ કરાતા. 'કોકની વરાળ અને આપણાં ઢોકળાં' એમાંનો સૌથી પ્રચલિત.

રજનીકુમાર પંડ્યા (17): મુંબઈના મિત્રો

રજનીભાઈ સાથે બહાર જવાનું બને ત્યારે જાતભાતની વાતો થાય, વિવિધ લોકોને મળવાનું બને, એમ લોકોના અને એમની પ્રકૃતિનાં વિવિધ પાસાં પણ જોવા મળે. મુંબઈમાં પછીના ગાળામાં તેમના મિત્ર બનેલા એડવોકેટ ગિરીશભાઈ દવે પોતાની કાર અને ડ્રાઈવરને મોકલી આપતા. એ જ રીતે તેમનો ઉતારો મિત્ર બદરૂદ્દીન બોઘાણીને ત્યાં રહેતો. બોઘાણીસાહેબ એકલા જ હતા. તેમનાં સંતાનો વિદેશમાં તેમજ મુંબઈમાં અન્યત્ર રહેતા. એક વખત રજનીભાઈ સાથે હું પણ બોઘાણીસાહેબને ત્યાં ઊતર્યો. સામાન્ય રીતે મુંબઈમાં મારો ઊતારો મારા કાકા શૈલેષ પરીખને ત્યાં રહેતો.

બોઘાણીસાહેબના પિતાજી હબીબ ખાંભાવાળાના નામે પ્રસંગકથાઓ લખતા, જે વાર્તાત્મક રહેતી. બોઘાણીસાહેબ પણ જબરા વાતરસિયા. દિવસે તો રજનીભાઈ અને હું કામ માટે ફરતા રહ્યા. રાત્રે ઘેર આવીને તેમણે બોઘાણીસાહેબને કહ્યું, 'બીરેનને તમે પેલી એક બે વાત કહો.' એ પછી બોઘાણીસાહેબે વાત માંડી. એમનું કથન અને વાર્તારસ એટલો પ્રબળ હતો કે આપણે જાણે કે એ આખી ઘટનાનું પાત્ર હોઈએ એમ લાગે. યાદશક્તિના આધારે પછી એ આખી વાત મેં મારા બ્લૉગ પર લખેલી. એમણે બીજી ત્રણ-ચાર વાતો કરેલી. મને થયું કે એમની વાતો રેકોર્ડ કરી લેવી જોઈએ અને પછી એનું આલેખન કરવું જોઈએ. એ જો કે, થઈ શક્યું નહીં, પણ બોઘાણીસાહેબને મારા માટે એક પ્રકારનો ભાવ થઈ ગયેલો. એ પછી તેઓ મને ફોન કરતા અને ફોનમાં એ ઘટનાઓના ડાયલોગ જણાવતા. એમનો ફોન આવે એટલે મોટે ભાગે હું ઊપાડતો જ, કેમ કે, બોઘાણીસાહેબે કહેલું એક વાક્ય રજનીભાઈના અને મારા હૃદયની આરપાર નીકળી ગયું હતું. એકલતા કેવી અઘરી ચીજ છે એનો ખ્યાલ આવેલો. એમણે કહેલું, 'રોજ સાંજે વૉક માટે ઘરની બહાર નીકળું છું. પાછો આવીને તાળું ખોલું છું. ક્યારેક એમ થશે કે તાળું ન પણ ખોલી શકું.' થોડા વરસ પછી તેમનું અવસાન થયેલું ત્યારે રજનીભાઈએ અને મેં ફોન પર એમની ઘણી વાતો કરેલી.

મુંબઈની એ મુલાકાતમાં એક ભાઈને કંઈક કામ અંગે રજનીભાઈને મળવું હતું. એમણે મુંબઈની રીતરસમ અનુસાર 'ગરવારે ક્લબ'માં અમને નિમંત્ર્યા. ગિરીશભાઈના વાહનમાં અમે બન્ને ત્યાં પહોંચ્યા. અંદર પ્રવેશ્યા તો ઘોંઘાટ, ધુમાડો અને આછા અંધારાનો માહોલ. એક ટેબલ પર અમે ગોઠવાયા. વાનગીઓ મંગાવી અને વાત શરૂ થઈ. પણ અમારી સામેના એક મોટા ટેબલ પર આઠ દસ મહિલાઓ બેઠેલી. તેઓ એટલી મોટેથી વાતો કરી રહી હતી કે અમને વાત કરવામાં બહુ મુશ્કેલી પડતી હતી. થોડી વાર તો અમે એ સહન કર્યું, પણ પછી અમને એકબીજાનો અવાજ સંભળાય નહીં એ હદે તેમની વાતોનું વોલ્યુમ વધ્યું. રજનીભાઈ ઊભા થયા અને કહે, 'હું એમને કહું છું.' આ જોઈને અમારા યજમાન ગભરાયા. એમણે રજનીભાઈને વારવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ રજનીભાઈ કહે, 'તમે ચિંતા ન કરો. કશું નહીં થાય.' પેલા ભાઈ રીતસર ગભરાયા અને કહે, 'તમે રહેવા દો. નકામો ઝઘડો થશે.' પણ રજનીભાઈ પેલા ટેબલ સુધી પહોંચી ગયેલા. અમારા યજમાન ઊંચા શ્વાસે એ તરફ જોઈ રહ્યા હતા. મેં એમને કહ્યું, 'ચિંતા ન કરો. કશું નહીં થાય.' પણ એમને વિશ્વાસ નહોતો બેસતો. રજનીભાઈ કશીક વાત કરતા હતા એ અમને દેખાતું હતું, પણ સંભળાતું નહોતું. પેલી બહેનો પણ હસીને તેમની સાથે વાત કરી રહી હતી. થોડી વારમાં તેઓ પાછા આવ્યા. પેલા ટેબલ પરથી અવાજ સાવ તો બંધ ન થયો, પણ ઓછો અવશ્ય થયો. અમે શાંતિથી પછીની વાત કરી શક્યા. આ જોઈને પેલા યજમાનભાઈને રજનીભાઈ માટે 'એન.ઓ.બી.' થઈ ગયું. એકદમ અહોભાવથી કહે, 'સાહેબ, તમે એવું તો શું કહ્યું? મને તો એમ કે આજે ઝઘડો જ થઈ જશે.' રજનીભાઈ હસીને કહે, 'મેં કહ્યું કે જુઓ બહેનો, હું તમારા પિતાની ઉંમરનો છું. અને તમને એક વિનંતી કરું છું.' બસ, એમના આ વાક્યે ધારી અસર નીપજાવી. અલબત્ત, પેલી બહેનોએ હસીને કહ્યું, 'અંકલ, અમે પ્રયત્ન કરીશું, પણ લેડીઝ છીએ એટલે વાતો તો થવાની જ.' રજનીભાઈએ કહેલું, 'તમે વાતો કરજો, કેમ કે, તમે એના માટે જ આવ્યા છો, એમ અમનેય કરવા દેજો, કેમ કે, અમેય એના માટે આવ્યા છીએ.' શબ્દો કદાચ આ નહીં તોય ભાવ આવો. એ પછી અમે મુખ્ય વાત કરી અને છેવટે જવા નીકળ્યા. એ વખતે રજનીભાઈ ફરી એક વાર પેલા ટેબલ પાસે જઈને બહેનોને 'થેન્ક યુ' કહી આવ્યા. પેલી બહેનોએ પણ એમને 'આવજો, અંકલ' કહીને વિદાય આપી. આ જોઈને અમારા યજમાનને રજનીભાઈ માટે નવેસરથી 'એન.ઓ.બી.' થયું.

(એન.ઓ.બી. એટલે 'ન ઓળખ્યા ભગવંતને'નું રજનીભાઈએ બનાવેલું ટૂંકું રૂપ)

રજનીકુમાર પંડ્યા (16): તું કહે છે તો એમ જ હશે

રજનીભાઈ સાથે 2002માં પહેલવહેલી વાર હું ચરિત્રલેખનના કામ અંગે સંકળાયો એ પછીના એમને મળેલા દરેક કામમાં મારી ભૂમિકા નિશ્ચિત બની રહેલી. એમાં સહેજ વધારો થયો મુંબઈના ઉદ્યોગપતિ નવનીતરાય આર. ત્રિવેદીની જીવનકથાના લેખનથી. ત્રિવેદીસાહેબ મુંબઈ રહેતા, રજનીભાઈ અમદાવાદ અને હું વડોદરા. ત્રિવેદીસાહેબ સાથે પ્રાથમિક ઈન્ટરવ્યૂ કર્યા પછી નક્કી એવું થયું કે ત્રિવેદીસાહેબ જાતે જ સ્વકથન બોલતા જાય અને કેસેટમાં રેકોર્ડ કરતા જાય. રજનીભાઈએ લીધેલા- રેકોર્ડ કરેલા તમામ ઈન્ટરવ્યૂનું લિપ્યાંતર/Transcription કરવાનું મારા ભાગે હતું. આથી ત્રિવેદીસાહેબ એક એક કેસેટ રેકોર્ડ કરીને મને વડોદરા મોકલતા જાય. હું એમના કથનને કાગળ પર ઊતારું, એને વિષયવાર શિર્ષક આપું, કોઈ સવાલ ઊભો થાય તો એ એમને મોકલું, જેથી તેઓ પછીની કેસેટમાં એનો જવાબ રેકોર્ડ કરીને મને મોકલે. કેસેટવાર તૈયાર થયેલી આ સ્ક્રીપ્ટ હું રજનીભાઈને મોકલું અને એ સામગ્રી પરથી તેઓ જીવનકથાનાં પ્રકરણ લખે. એકલા એકલા બોલવામાં સહેજ આરંભિક મુશ્કેલી પછી ત્રિવેદીસાહેબને પદ્ધતિ ફાવી ગઈ. રજનીભાઈએ એમ રાખેલું કે એક વાર થોડી સામગ્રી એમની પાસે એકઠી થઈ જાય એ પછી જ તેઓ એ વાંચશે અને લેખનનું કામ શરૂ કરશે. આથી એક ચોક્કસ સમયગાળામાં ત્રિવેદીસાહેબના જીવનની, એમણે જણાવેલી તમામ વિગત મને લગભગ મોઢે થઈ ગયેલી. એમની જીવનકથા પણ બહુ ઊતારચડાવવાળી હતી.

એવામાં એક તબક્કે ત્રિવેદીસાહેબનું અમદાવાદ આવવાનું ગોઠવાયું. હજી રજનીભાઈ તેમની સામગ્રીમાંથી પસાર થયા ન હતા. આથી મારે પણ એ મુલાકાત દરમિયાન હાજર રહેવું એમ ઠરાવાયું. ત્રિવેદીસાહેબ રજનીભાઈને ત્યાં આવે એ અગાઉ અમે થોડી પ્રાથમિક ચર્ચા કરી લીધી. એ પછી ત્રિવેદીસાહેબ આવ્યા. જીવનકથાની વાત ગૌણ હતી, કેમ કે, એ કામ હજી ચાલી રહ્યું હતું, છતાં એના વિશે વાત તો કરવી પડે ને! એટલે અમારા પૂર્વઆયોજન મુજબ રજનીભાઈએ વાત શરૂ કરી. એ પછી વાતમાં હું દાખલ થયો અને મેં સવિસ્તર અહેવાલ આપ્યો. ત્રિવેદીસાહેબ એકદમ સ્તબ્ધ! પોતે જે સ્વકથન રેકોર્ડ કરીને મોકલ્યું છે એને અમે લોકોએ આ હદે હૃદયસ્થ કરી લીધું છે એ એમના માટે પરમ આશ્ચર્ય હતું. રજનીભાઈ તો બરાબર, પણ મનેય એ બરાબર યાદ છે એ જાણીને એમને નવાઈ લાગી. એ કહે, 'તમારી કામની પદ્ધતિ શી છે? મને બહુ નવાઈ લાગે છે!'

એ પછી અમારે નજીકની એક હોટેલમાં ભોજન માટે જવાનું હતું. અમે ત્રણે ત્યાં જવા નીકળ્યા. હોટેલની લિફ્ટમાં ચડીને અમે બહાર નીકળતા હતા ત્યારે ત્રિવેદીસાહેબ મારી નજીક આવ્યા અને પૂછ્યું, 'બીરેન, મને પહેલો હાર્ટ એટેક ક્યારે આવેલો?' મેં કહ્યું, '1994માં.' એ કહે, '1993માં નહીં?' મેં કહ્યું, 'ના. 1993માં તો તમે ભારત આવ્યાની રજતજયંતિ ઊજવેલી. એ પછીના વરસે તમે પ્રવાસે ગયા અને એ દરમિયાન તમને એટેક આવેલો.' ત્રિવેદીસાહેબે રીતસર પોતાનો કાન પકડ્યો અને કહે, 'યુ આર રાઈટ. આઈ મે બી રોન્ગ, બટ યુ નો એવરિથિંગ અબાઉટ મી.' આ વાતચીત દરમિયાન રજનીભાઈ આગળ નીકળી ગયેલા.

જમીને ત્રિવેદીસાહેબે વિદાય લીધી એ પછી મેં રજનીભાઈને આ બાબત જણાવી. અમે બન્ને આખી ઘટના યાદ કરી કરીને બહુ હસ્યા. રજનીભાઈએ કહ્યું, 'કાલે ઉઠીને ત્રિવેદીસાહેબને કશું થાય અને ડૉક્ટર આવીને તેમનું નિદાન કરે તો તેઓ કહેશે- પેલા બીરેનને બોલાવો. એ કહે કે હું જીવતો છું તો હું જીવતો હોઈશ.' એ પછીની અમારી અનેક વાતચીતમાં આ ઘટના એક સંદર્ભબિંદુ બની રહી. એના સંવાદ જુદા જુદા રહેતા. જેમ કે, (ત્રિવેદીસાહેબ કહે છે‌) 'ભાઈ બીરેન, જરા જો ને. મારી નાડી આમ તો ધબકે છે, પણ તું કહે એ ફાઈનલ.' ક્યારેક એવો સંવાદ થાય, '(બીરેન કહે), 'માફ કરજો, ત્રિવેદીસાહેબ, આપની નાડી ધબકતી છે, પણ આપ જીવતા નથી.' અને ત્રિવેદીસાહેબ સ્વીકારના ભાવ સાથે કહે, 'સારું, ભાઈ. તું કહે છે તો એમ જ હશે.' હવે ત્રિવેદીસાહેબ નથી રહ્યા, પણ એક વાર અમારી આ મજાક અમે એમનેય કહેલી.

વખતોવખત અમે આ વાત યાદ કરતા અને જુદી જુદી પરિસ્થિતિઓમાં એને સાંકળીને હસતા. એ હદે કે આગળ જતાં આ ઘટનાબીજને કેન્દ્રમાં રાખીને તેમણે 'મેમરી ટ્રેઝર' નામની વાર્તા લખી. 'સાર્થક જલસો'ના અંક નં. 13માં 'વ્યાવસાયિક ચરિત્રલેખન વિશેના મારા લેખ પછી અમે ખાસ એ વાર્તા છાપી, સાથે રજનીભાઈને વિનંતી કરી કે એની સર્જનપ્રક્રિયા તેઓ લખે. તેમણે બહુ ઊલટથી એ લખી આપી, એટલું જ નહીં, એ વાર્તાનું મૂલ્યાંકન કરીને એ 'પરફેક્ટ વાર્તા' નથી એમ પણ લખ્યું.

રજનીકુમાર પંડ્યા (15): સંગીતપ્રેમીઓની ત્રણ શ્રેણીઓ

 જાણક, માણક અને મારક. અગાઉ ઉર્વીશે લખ્યું છે એમ સંગીતપ્રેમીઓના આ ત્રણ પ્રકાર રજનીભાઈએ પાડેલા. 'આપ કી પરછાઈયાં'ની પ્રસ્તાવનામાં એનો ઉલ્લેખ છે. તેમણે એમ પણ લખ્યું છે કે કોઈ એક જ વ્યક્તિમાં આ ત્રણે વારાફરતી થઈ શકે. મતલબ કે એવું જરૂરી નથી કે આ ત્રણે શ્રેણીની વ્યક્તિ અલગ અલગ હોય.

આ પ્રકાર વિશે અમે પહેલી વાર જાણ્યું ત્યારે હજી સંગીતપ્રેમીઓના વિશ્વમાં અમારો પ્રવેશ થયેલો. એમના પ્રકાર-પેટાપ્રકાર વિશે ખાસ જાણ નહોતી, જે ધીમે ધીમે થતી ગઈ. આ પેટાપ્રકારભેદ કોઈ સંપ્રદાયની વાડાબંધીથી જરાય ઉતરતો નહીં. ચાહકો ઉગ્ર અવાજે પોતાના પ્રિય કલાકાર વિશે દલીલો કરે અને અન્ય કલાકારને નીચે દેખાડવા જાય. રજનીભાઈની હાજરી હોય ત્યારે આવા પેટાસંપ્રદાયો નિયંત્રણમાં રહેતા. એક વખત પ્રભાકર વ્યાસ 'તાલિબાને' રજનીભાઈની અને મારી હાજરીમાં કાનપુરના હરમંદિરસીંઘ 'હમરાઝ' વિશે સહેજ ઘસાતું બોલવાનો પ્રયત્ન કર્યો. આથી અમે બન્ને ઊકળી ઉઠ્યા, અને 'તાલીબાન'ને બરાબર ધમકાવ્યા. કેમ કે, 'હમરાઝે' જે કક્ષાનું કામ કર્યું છે એ બાબતે સૌ કોઈ એકમત છે. અમે બન્ને એમને બહુ જ આદરથી જોતા. આથી અમારો આક્રોશ જોઈને 'તાલિબાન' ઠંડા થઈ ગયા અને એ બાબતે વધુ દલિલ કરવાનું માંડી વાળ્યું.

મિત્ર ચંદ્રશેખરભાઈ વૈદ્યે કે.જે.શુક્લસાહેબનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. ચંદ્રશેખરભાઈ વૈદ્ય સાથેનો અમારો પરિચય 'ગ્રામોફોન ક્લબ' થકી થયો હતો. તેમનું આટલું લાંબું નામ અને પાછળ 'ભાઈ' લગાવવાનું. આથી રજનીભાઈએ ટૂંકાવીને એમની મંજૂરીથી જ 'શેખરભાઈ' કરી દીધું. એ જ રીતે 'ગ્રામોફોન ક્લબ'ના તત્કાલીન પ્રમુખ હતા અરવિંદ દેસાઈ. 'ગ્રેસ' અને 'પ્રભાવ'નું આબેહૂબ મિશ્રણ. જાણકાર પણ એટલા જ. કોઈ પણ બાબતે મતભેદ હોય ત્યાં અરવિંદભાઈ પોતાનો નિર્ણય જણાવે એટલે પછી એનો વિરોધ ન હોય. બસ, વાત પૂરી. એમનો આવો પ્રભાવ જોઈને રજનીભાઈએ એમનું નામ રાખ્યું 'મહાબલિ'. આ નામ એટલું સર્વસ્વીકૃત થઈ ગયું કે ખુદ અરવિંદભાઈએ પણ એ સ્વીકારી લીધેલું. અરવિંદભાઈ પ્રેમ વરસાવવામાં પણ એટલા જ ઉદાર. ઉર્વીશની દીકરી આસ્થાના જન્મદિન 1 જાન્યુઆરીએ સવારમાં પહેલો જ ફોન એમનો હોય. એક વખત એ ફોન મારા પપ્પાએ ઊપાડ્યો. સામેથી કહેવાયું હશે, 'હું અરવિંદ દેસાઈ.' પપ્પાએ બહુ સહજતાથી કહ્યું, 'હા, બોલો મહાબલિ.' પછી તરત પપ્પાને ખ્યાલ આવ્યો હશે એટલે તેમણે કદાચ 'સોરી' કહેવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ મહાબલિ કોને કહ્યા! એ દિલ ખોલીને હસી પડ્યા.

કે.જે.શુક્લસાહેબ સંગીતના એવા ઘાયલ કે અમુક ગીત વાગે કે વિલંબીત ગતિએ બોલે, 'ચીરે છે....રજનીભા...આ....ઈ, ચીરે છે.' મતલબ કે આ ગીત દિલને ચીરી નાખે એવું છે. આથી રજનીભાઈએ એમનું નામ રાખી દીધું 'ચીરે છે.' વાતચીત આવી કંઈક થાય, 'આજે 'ચીરે છે'નો ફોન હતો.'

અરવિંદભાઈના અકાળ અવસાન પછી મહેશભાઈ પ્રમુખ બન્યા. મહેશભાઈ અને ગીતાબહેન રજનીભાઈને બહુ આદર આપતા. ગ્રામોફોન ક્લબના સૌ સભ્યો રજનીભાઈ માટે બહુ પ્રેમ રાખતા. છેક સુધી એ પ્રેમસંબંધ જળવાયેલો રહ્યો.

ફિલ્મસંગીતના પ્રેમીઓમાં એક પેટાપ્રકાર સંગ્રાહકોનો પણ ખરો. રજનીભાઈ સંગ્રાહક ખરા, પણ તેઓ પહેલા તો માણક હતા. અને બીજું, પોતાનો ખજાનો તેઓ વહેંચવામાં માનતા, નહીં કે એની પર સાપ બનીને બેસી જવામાં, જે મોટા ભાગના સંગ્રાહકોનું લક્ષણ હોય છે.

રજનીકુમાર પંડ્યા (14): રીક્ષા કરવાની, પણ બેસવાનું નહીં

રજનીભાઈ પાસે શરૂઆતમાં ફિયાટ કાર હતી. એના હેન્‍ડ ગિયર હતા. સૌરાષ્ટ્રના એક પ્રવાસ દરમિયાન મેં ઈચ્છા વ્યક્ત કરી કે મને આ ચલાવવા દો. એ વખતે મારી પાસે કાર આવી ગયેલી અને મને ડ્રાઈવિંગ ફાવતું હતું. રજનીભાઈએ મને હેન્ડ ગિયર શી રીતે પાડવા એ સમજાવ્યું અને કાર ચલાવવા આપી. મેં થોડે સુધી ચલાવી લીધી. કાર ચલાવતાં એમની પર અનેક ફોન કોલ્સ આવતા રહે. રજનીભાઈ એકે એક ફોનના જવાબ આપે. ક્યારેક કાર બાજુમાં ઊભી રાખીને ટેક્સ્ટ મેસેજ કરે. આ બધું ચાલતું રહેતું.

એ પછી થોડા સમયે તેમણે ફિયાટ કાઢીને ઝેન કાર લીધી. મારી પાસે પણ ઝેન જ હતી. આથી આવા એક પ્રવાસ દરમિયાન મેં કહ્યું કે તમે બાજુએ બેસો અને મને કાર ચલાવવા દો. તેઓ સૌને કહેતા એમ મને પણ કહ્યું, 'મને કાર ચલાવવી ગમે છે.' પછી કહે, 'મોટી ઉંમરે કાર મળી છે ને..એટલે..' મેં કહ્યું કે ભલે તમને ડ્રાઈવિંગ ગમતું હોય, પણ આપણે સાથે હોઈએ ત્યારે કાર હું જ ચલાવીશ. આખરે તેમણે નમતું જોખ્યું અને મને કાર આપી. તે બાજુની સીટમાં ગોઠવાયા. હવે એમના બન્ને હાથ ખુલ્લા હતા. આગળ ધ્યાન રાખવાનું ન હતું. તેમને મજા આવી ગઈ. એ કહે, 'આ તો મજા આવે છે. સરસ ફાવે છે.' મેં કહ્યું, 'એટલે તો હું તમને કહેતો હતો.' આ સુવિધા એમને એટલી ફાવી કે વારેવારે એ બાબતે આનંદ વ્યક્ત કરે. એથીય આગળ એમણે એક ગીત આ પરિસ્થિતિને અનુરૂપ યાદ કર્યું. 'બહોત શુક્રિયા, બડી મહેરબાની...' પછી કહે, 'મેરી કાર મેં હુજુર આપ આયે...' એ ગીતને આગળ વધારતાં ગણગણ્યા, 'કદમ ચૂમ લું યા આંખે બિછા દૂં' તેઓ આવું બોલ્યા એટલે મેં એમની સામે જોયું. એ અર્થમાં કે 'કદમ ચૂમ લું' શી રીતે આવે? એટલે તેઓ કહે, 'કદમ ચૂમ લું' એટલે 'મેરે કદમ'.' પોતાના કદમ શી રીતે ચૂમાય એવી ચેષ્ટા એમણે કરી બતાવી એટલે અમે બેય બરાબર હસ્યા.

બહાર જઈએ ત્યારે અજાણ્યા સરનામે જવાનું હોય એ વખતે એમની આદત એવી કે એક રિક્ષાવાળાને રોકી લેવાનો. એને પૂછી લેવાનું કે સરનામું જોયું છે? એ હા પાડે એટલે એને આગળ કરવાનો અને પાછળ પોતે કાર ચલાવતા આવે. એક વાર અમે સુરત ગયેલા. કાર હું ચલાવતો અને તેઓ બાજુમાં બેઠેલા. અમારે ક્યાંક જવાનું હતું. એક જગ્યાએ રીક્ષાઓ ઊભેલી જોઈ એટલે મેં કાર ઊભી રાખી. રજનીભાઈએ કાચ ઊતારીને સરનામું પૂછ્યું અને એક રીક્ષાવાળાને આવવા કહ્યું. રજનીભાઈ અતિશય ઝડપથી બોલતા એ પેલાને સમજાતું નહીં અને રીક્ષાવાળો દક્ષિણ ગુજરાતી બોલે એ રજનીભાઈને સમજતાં વાર લાગતી. રીક્ષાવાળો કહે, 'ટમે આમ ઠઈને આમ વરી જજો એટલે એમ બાવલું આવસે...' આમ કહીને એ બન્ને હાથ અદબમાં વાળતો. એક તો એ રીક્ષાવાળો ઊંચો અને એણે વાત કરવા નીચું નમવું પડતું. એમાં એ આવી એક્શન કરી દેખાડે. મને એક બાજુ બરાબર હસવું આવે. છેવટે અમે નક્કી કર્યું કે રીક્ષાવાળો આવવા તૈયાર નથી, કેમ કે, એને આ સ્કીમ સમજાતી નથી. એટલે આપણે એની નિશાનીએ આગળ વધીએ. અમે વિચારતા હતા કે 'બે હાથે અદબ વાળેલું 'એમ બાવલું' આવશે એ આપણી નિશાની. સહેજ આગળ જઈને અમે વળ્યા અને સ્વામી વિવેકાનંદનું પૂતળું દેખાયું. ઓહોહો! હવે અમારા મગજમાં અજવાળું થયું કે 'એમ બાવલું' એટલે આ. સહેજ વાર કારને બાજુએ ઊભી રાખીને અમે બરાબર હસ્યા. એ પછી આગળ વધતાં બીજાં જાણીતા નેતાઓનાં બાવલા વિશે પેલો રીક્ષાવાળો શી રીતે નિશાની દેખાડે એની કલ્પના કરતા રહ્યા. જેમ કે, બાબાસાહેબનું બાવલું હોય તો એ આંગળી ચીંધતું બાવલું બતાવે, ગાંધીજીનું હોય તો એ લાકડીથી ચાલવાની નિશાની કરે.. વગેરે.

એ નિશાની અમારા માટે તો કાયમી સંદર્ભબિંદુ બની, પણ મુંબઈ જાઉં ત્યારે મારી કઝીન પૌલા કાયમ મારી પાસે એ ડાયલોગ હજી બોલાવે છે.

રજનીકુમાર પંડ્યા (13): બે સંપ્રદાયો

 જૂનાં હિન્દી ગીતો માટેના પ્રેમે રજનીભાઈ સાથેના સંબંધમાં સિમેન્‍ટીંગનું કામ કર્યું. ગીતો ગમતાં, પણ એ માટેનાં અમારાં કારણો સાવ અલગ અલગ. તેમનું મુખ્યત્વે અંગત અને અતીતરાગી જોડાણ, જ્યારે અમારે એવું કોઈ જોડાણ નહીં, અને વિશુદ્ધ ગુણવત્તાને કારણે અમને એ ગમતાં. ગીત સાથે રજનીભાઈને એની આસપાસની તમામ વિગત યાદ રહેતી. વિડીયો કેસેટોનો જમાનો હતો ત્યારે એમની પાસે અનેક ગીતોની વિડીયો ઉપલબ્ધ રહેતી. અમારી રુચિ મુખ્યત્વે રેડિયો સાંભળીને ઘડાયેલી. આથી અમે એમને કહેતા, 'આપણું સાધ્ય એક છે, પણ સંપ્રદાય જુદા છે. તમે વિડીયો સંપ્રદાયના, અને અમે ઓડિયો સંપ્રદાયના.'

અમારી એવી દૃઢ માન્યતા કે ગીતની વિડીયો જોતાં જોતાં એને સાંભળીએ તો ગાયકી અને સંગીતની બારીકીઓ નજરઅંદાજ થઈ જાય છે અને હીરો-હીરોઈનની અદાયગી પર વધુ ધ્યાન રહે છે. રજનીભાઈને ત્યાં અનેક મિત્રો આવતા અને વિડીયો ગીતોની મહેફિલ યોજાતી. અમને એમાં બહુ રસ ન પડતો. એક તો ખાસ રાત રોકાવું પડે, અને મુખ્ય બાબત એ કે અમારો સંપ્રદાય જુદો.

એવાય અમુક મિત્રો હતા કે જે આર્થિક રીતે સંપન્ન હોવા છતાં એમની પાસે પોતાનું ટેપરેકોર્ડર સુધ્ધાં નહોતું. પ્રાથમિકતા, બીજું કંઈ નહીં! તેઓ પોતાને જૂના હિન્‍દી ફિલ્મોના 'ઘરેડ' ચાહક ગણાવે એ જોઈને અમને હસવું આવતું. આગળ જતાં તેઓ જૂનાં ગીતોની કોઈક ક્લબના સ્થાપક પણ બનેલા.

પણ આ ચાહકોમાં સાવ નોખા તરી આવતા હતા જાફરહુસેન મન્‍સુરી. અમદાવાદના પોપટિયાવાડમાં લતીફની બાજુમાં એમનું નિવાસસ્થાન. કરિયાણાની હાટડી. લોકો પચાસ પૈસા રૂપિયાનાં પડીકાં એમની દુકાનેથી બંધાવે એવો 'સંપન્ન' ગ્રાહકવર્ગ, પણ જાફરભાઈની જૂના ગીતો બાબતે સમૃદ્ધિ ગજબની. એમની પ્રકૃતિ પણ વિશિષ્ટ. બીડી પીતા. અનેક વિગતો એમને જબાની યાદ, અને એમની વિશિષ્ટ પોપટિયાવાડની બોલીમાં એ વિગતો પીરસે. ચા માટેનો એમનો પ્રેમ હજી સુધી મેં બીજા કોઈનો જોયો નથી. મેં સાંભળેલી વાત છે કે એક રાતે રજનીભાઈને ત્યાં સૌ ભેગા થયેલા. ગીતો વાગતાં હતાં. રાતના દોઢેક થયો એટલે જાફરભાઈને ચાની તલપ લાગી. રજનીભાઈએ એમને કહ્યું કે ફ્રીજમાં જુઓ. દૂધ હશે. ચા બનાવી લો. જાફરભાઈ ઊભા થયા, ફ્રીજ ખોલ્યું, પણ એમાં દૂધ નહોતું. હવે? જાફરભાઈને કોઈ પણ હિસાબે ચા પીવી હતી. એટલે એમણે નાસીપાસ થયા વિના ફ્રીજ ફંફોસવા માંડ્યું. એમાં એમની નજરે ચડ્યું પેંડાનું પેકેટ. જાફરભાઈને 'યુરેકા' થઈ ગયું. તેમણે એક તપેલી લીધી. એમાં બે-ચાર પેંડા ભૂકો કરીને નાખ્યા. પાણીમાં એને મિક્સ કર્યા. અને જે પ્રવાહી બન્યું એને દૂધ ગણીને એની ચા બનાવી. જાફરભાઈ ચા લઈને આવ્યા હશે અને જેણે એ પીધી હશે એને કદાચ સ્વાદ જુદો લાગ્યો હશે, પણ એ કેમ છે એનું રહસ્ય નહીં સમજાયું હોય. એ તો પછી ખ્યાલ આવ્યો.

એમના વિશેના લેખમાં એમની સ્થિતિનું વર્ણન રજનીભાઈએ શી રીતે લખેલું એ જુઓ. દૂરદર્શન (કે આકાશવાણી) પર જાફરભાઈનો ઈન્ટરવ્યૂ ગોઠવાયેલો. રજનીભાઈ એ લેવાના હતા. ઈન્ટરવ્યૂ પત્યા પછી પુરસ્કારનો ચેક જાફરભાઈના હાથમાં મૂકવામાં આવ્યો. ત્યારે જાફરભાઈ કહે છે, 'રોકડે દિયે હોતે તો રીક્ષે કે ભાડે કે કામ તો આતે.' હવે આ ચેક વટાવવા માટે એમણે બૅન્કમાં ખાતું ખોલાવવું પડશે.

આ જ જાફરભાઈને હૃદયની બિમારી થઈ ત્યારે રજનીભાઈએ પોતાના લેખ દ્વારા અપીલ કરીને એમની સારવાર માટેની રકમ એકઠી કરી આપેલી. એનાથી કુટુંબીજનોને ઘણી રાહત થઈ હતી, પણ જાફરભાઈ બચી ન શક્યા.

આ નાનકડી ક્લીપની લીન્કમાં જાફરભાઈનો ઈન્ટરવ્યૂ લેતા રજનીભાઈ જોઈ અને સાંભળી શકાશે.

રજનીકુમાર પંડ્યા (12): ચોકલેટ દ્યો ને!

પ્રત્યાયનનાં નવાં નવાં સાધનો રજનીભાઈ બહુ હોંશભેર વસાવતા, અપનાવતા અને એનો કસ કાઢતા. પેજર નવા આવ્યાં કે એમણે તરત જ એ વસાવી લીધું અને એનો ભરપૂર ઊપયોગ કરવા લાગ્યા. ડીજીટલ ડાયરીઓ તેમની પાસે બબ્બે રહેતી. તેમાં તેઓ શહેર મુજબ મિત્રો-સ્નેહીઓ-વાચકોના નામ સ્ટોર કરતા. એ પછી સેલફોન નવા નવા આવ્યા કે એમણે એ વસાવી લીધો. એ સમયે ઈનકમિંગ કૉલ પણ ચાર્જેબલ હતા. આ પહેલાં માત્ર લેન્ડલાઈન ફોન હતા ત્યારે પણ તેઓ એનો ભરપૂર ઊપયોગ કરતા. તેમણે ક્યાંક એ મતલબનું લખેલું કે 'પોતે જ્યાં પણ જાય ત્યાં ફોન હોવો જોઈએ એમ તેઓ ઈચ્છે.'

એક વાર અમે લાઠી ગયેલા. લાઠી આવવામાં હતું કે એમણે પોતાની ડીજીટલ ડાયરી કાઢી અને લાઠીમાં પોતાના પરિચીત કોણ કોણ છે એમનાં નામ કાઢ્યાં. એ સૌને ફોન લગાવ્યા અને પછી મળવાનું પણ ગોઠવ્યું.

રાજકોટના લોકસેવક રતિભાઈ ગોંધિયાની જીવનકથા લખવા માટે તેઓ રાજકોટ પહોંચેલા. હું પણ એક અઠવાડિયા માટે ત્યાં ગયેલો. અમને એ વખતની 'ગોંધિયા હોસ્પિટલ' (હવે વોકહાર્ટ હોસ્પિટલ)માં રૂમ આપવામાં આવેલી. રાજકોટ તો એક સમયે એમની કર્મભૂમિ. આથી રોજ કોઈ ને કોઈ મિત્રોને મળવાનું બનતું. કામના સમયે કામ, મુલાકાતો વગેરે ખરું જ, પણ મિત્રમિલન પણ ચાલતું. હું રહ્યો ત્યાં સુધી મને પણ તેઓ સાથે લઈ જતા.

રાજકોટના એક સજ્જન હતા મોહનભાઈ માકડિયા. એમનો એક વાર રજનીભાઈ પર ફોન આવ્યો. તેઓ એક વાચક હતા. રજનીભાઈએ જણાવ્યું કે પોતે રાજકોટમાં જ છે. તેમને મળવાનું પણ ફટાફટ ગોઠવી દીધું. એક સાંજે અમે બન્ને એમને મળવા ઊપડ્યા. અમુક ઠેકાણે પહોંચ્યા પછી મોહનભાઈ અમને સામા લેવા આવ્યા. ઈસ્ત્રીબંધ શર્ટને પેન્ટમાં ખોસેલું. ઊપલું બટન બંધ. પહેલી નજરે જ ખ્યાલ આવી જાય કે માણસ એકદમ સુઘડ રહેનારો છે. મોહનભાઈ અમને પોતાને બંગલે લઈ ગયા. રસ્તામાં છોકરાં સામાં મળે એટલે મોહનભાઈ કહે, 'હા..પછી. આ મહેમાન આવ્યા છે.' અમને સમજાતું નહીં કે આ શો સંવાદ થઈ રહ્યો છે.

મોહનભાઈ બહુ બોલનારા હતા, પણ રજનીભાઈના લેખોના પ્રેમી. તેમનાં પત્નીનું અવસાન થયેલું. એકલા જ રહેતા. સંતાનો કદાચ વિદેશમાં હતા. વાતવાતમાં અમને ખ્યાલ આવ્યો કે મોહનભાઈએ પસંદગીપૂર્વક અહીં રહેવાનું પસંદ કર્યું છે, જેથી તેઓ ખુદ્દારીપૂર્વક રહી શકે. અલબત્ત, તેમનાં સંતાનો પણ સારાં હોવાનું તેમણે કહ્યું. તેમણે અમને જણાવ્યું કે આખી સોસાયટીમાં તેઓ 'માકડીયાબાપા' તરીકે ઓળખાતા. છોકરાં તો ઠીક, યુવાનો પણ એમને એ રીતે જ બોલાવતા. માકડીયાબાપાને એવી ટેવ કે ચોકલેટનાં મોટાં પડીકાં હાથમાં લઈને નીકળે અને જે પણ છોકરું સામું મળે એને ચોકલેટ આપતા જાય. ક્યારેક એમનું ધ્યાન ન હોય તો છોકરું કહે, 'માકડીયાબાપા, ચોકલેટ દ્યો ને?' એટલે માકડીયાબાપા એને ચોકલેટ આપે અને કહે, 'તું રહી ગયો? આ લે. તને બે ચોકલેટ.' તેમના ભોજનની વ્યવસ્થા એક પાડોશી સંભાળતા હતા. અમને આવેલા જોયા એટલે પાડોશીબહેન આવી ગયાં અને ચા-પાણી બાબતે પૂછવા લાગ્યાં. અમે જોયું કે માકડીયાબાપા પોતાની મસ્તીમાં મજેથી રહેતા હતા. ઘણી વાતો કરી. છેવટે અમે નીકળવાની રજા માગી. એટલે માકડીયાબાપા ઊભા થયા. ચોકલેટની એક મોટી કોથળી કાઢી અને એમાંથી મુઠ્ઠો ભરીને ચોકલેટ રજનીભાઈને અને મને આપી. અમે હજી વિચારતા હતા કે આનું શું કરવું? એટલામાં તો એમણે ચોકલેટની એ આખી કોથળી જ રજનીભાઈના હાથમાં પકડાવી દીધી અને કહ્યું, 'રાખો.' 'હા-ના' કરવાનો સવાલ નહોતો. માકડીયાબાપાના પ્રેમાગ્રહ આગળ ઝૂકી જવું પડ્યું.

એ અમારી પહેલી અને આખરી મુલાકાત. પણ અમારા મન પર માકડીયાબાપાએ રીતસર કબજો જમાવી દીધો. એ પછી ત્યાં હું જેટલા દિવસ રહ્યો એટલા દિવસ એમને અમે યાદ કરીએ. પેલી ચોકલેટ એટલી બધી હતી કે એ પૂરી ન થાય. હું ક્યારેક કહું, 'પંડ્યાબાપા, ચોકલેટ દ્યો ને!' એટલે રજનીભાઈ કોથળીમાંથી બે ચોકલેટ કાઢે અને કહે, 'લે, તું બે લે.' એ પછી તેઓ પાછા અમદાવાદ આવી ગયા. ત્યારે પણ તેમને ત્યાં મારે જવાનું થાય તો તેઓ મને ડીશમાં કંઈક ધરે ત્યારે કહે, 'આ લે, પંડ્યાબાપાનો પેંડો.'

થોડા સમય પછી એક વાર તેમણે મને સમાચાર આપ્યા કે માકડીયાબાપાનું અવસાન થયું છે. અમે બન્નેએ ફોન પર તેમની જિંદાદિલી વિશે વાત કરી. પણ એ પછી તેમણે કહ્યું, 'એમની દીકરી રાજકોટ આવેલી છે. મેં એની સાથે વાત કરી. હવે તું પણ એને ફોન કર.' તેમને ખ્યાલ હતો કે એમની દીકરી અને હું એકમેકને નથી ઓળખતાં. એટલે તરત જ મને કહ્યું, 'મેં એમને કહ્યું છે કે તારો ફોન આવશે. એટલે તું હમણાં જ ફોન કર.' મેં અમારી વાત પૂરી કરીને સીધો માકડીયાબાપાની દીકરીને ફોન કર્યો. એ બહેન કહે, 'હા, ભાઈ. પંડ્યાસાહેબનો ફોન હતો કે તમારો ફોન આવશે. બહુ સારું લાગ્યું.'

એ બહેન સાથે પણ એ પહેલી અને અત્યાર સુધીની છેલ્લી વાતચીત. પણ માકડીયાબાપા અમારા મનમાં વસી ગયેલા. અમે અનેક વાર એમને કોઈ ને કોઈ સંદર્ભે યાદ કરતા રહેતા. કહેવાય છે ને કે એક પણ વ્યક્તિની સ્મૃતિમાં કોઈ વ્યક્તિ જીવિત હોય ત્યાં સુધી એ જીવતી જ રહે છે.

રજનીકુમાર પંડ્યા (11): સાપના સંગ્રહનો શોખ

પ્રેમ ઢોળવો રજનીભાઈની પ્રકૃતિ હતી-નબળાઈ કહી શકાય એ હદની. ઘણા કિસ્સામાં એમ બનતું કે એમના પ્રેમમાં ભીંજાનાર વ્યક્તિને શરૂઆતમાં એ બહુ ગમે કે પોતાનું સદ્‍ભાગ્ય લાગે. ધીમે ધીમે એને એમ લાગવા માંડે કે આમ થાય છે એ પોતાની લાયકાતને લીધે. આગળ જતાં તેને એ પોતાનો હક જણાય. રજનીભાઈના પ્રેમની વર્ષામાં ભીંજાનાર ઘણાના ભાગે ઉત્ક્રાંતિના આ તબક્કા ધાર્યા કરતાં વધુ ઝડપથી આવી જાય. એક વાર એને એ પોતાનો હક સમજવા લાગે એટલે ખલાસ! એમાં રજનીભાઈથી ક્યારેક સંજોગોવશાત સહેજ પણ ચૂક થાય તો પત્યું! એ રજનીભાઈની ટીકા કરે, એમની સામે મોરચો માંડે, અને એથી આગળ એમનું નુકસાન થાય એવું કરતાંય અચકાય નહીં. સાર એટલો કે રજનીભાઈની પ્રેમવર્ષા એમની પોતાની પ્રકૃતિને લઈને છે અને પોતાની લાયકાત કે હક નથી એવી સ્વસ્થતા અને સમજણ કેળવવી અઘરી ખરી. આના અનેક દાખલા છે. અમે ઘણી વાર એમને મજાકમાં કહેતા કે કોઈને પ્રેમ આપીને ફટવી મારવામાં તમે ઉસ્તાદ છો. રજનીભાઈ વિશે શબ્દો ચોર્યા વિના ઘસાતું બોલાયું હોય એ સાંભળવાનું ઉર્વીશના અને મારા ભાગે ઘણું આવતું. કેમ કે, એમ કરનારને બરાબર ખ્યાલ હોય કે એ યોગ્ય જગ્યાએ વાત કરી રહ્યો છે.

રજનીભાઈને આની જાણ ન હોય એમ ભાગ્યે જ બને, પણ તેમણે સામે ચાલીને કોઈની સાથેનો સંબંધ કાપી નાખ્યો હોય એવું ભાગ્યે જ બનતું. આને કારણે તેમના મિત્રખજાનામાં અનેકવિધ રત્નો હતાં. અમે ઘણી વાર કહેતા, ‘સંઘર્યો સાપ કામનો’ એ કહેવતમાં સાપનેય સંઘરવાની વાત છે, પણ તમે તો સાપના સંગ્રહનો શોખ ધરાવો છો, એટલું જ નહીં, વખતોવખત કોથળામાં હાથ નાખીને ચકાસતા પણ રહો છો કે ક્યાંક એના ડંખની અસર ઓછી તો નથી થઈ ગઈ ને! આ સાંભળીને તેઓ હસતા, સ્વીકારતા, પણ પ્રકૃતિ ન છોડતા.

જો કે, આવા કિસ્સાઓની સામે એમની પર પ્રેમ ઢોળનારાઓ અનેક ગણા વધુ હતા. અને એ પણ નિરપેક્ષભાવે! છેલ્લા દિવસોનું એક જ ઉદાહરણ ટાંકું. બિમારીમાં તેમનું વીસેક કિલો વજન ઊતરી ગયેલું. બહાર નીકળવાનું તેમણે ઘણું ઓછું કરી દીધેલું. તેમનાં કપડાં તેમને એકદમ ખુલ્લા પડતા હતા, જેને કારણે તેઓ વધુ દુબળા દેખાતા. એમના એક ચાહકે એમને આ રીતે જોયા. એ પછી તેમણે રજનીભાઈનું નવેસરથી માપ લેવડાવ્યું અને નવા માપનાં શર્ટપેન્ટની ચાર-પાંચ જોડી સિવડાવીને એમને ભેટ આપી. કશાય ભાર વિના, સહજપણે અને પ્રેમવશ.

રજનીકુમાર પંડ્યા (10): એન.ઓ.બી.

 સાહિત્યકાર- વાર્તાકાર તરીકે તેમજ કટારલેખક તરીકે રજનીભાઈનું નામ ઘણું જાણીતું હતું. એમનું લખાણ ન વાંચ્યું હોય એમને પણ એમનું નામ ખબર હોય એવું ઘણા ખરા કિસ્સે બનતું. ખાસ કરીને 'ફૂલછાબ', 'જન્મભૂમિપ્રવાસી' અને 'કચ્છમિત્ર'માં તેમની 'શબ્દવેધ' કોલમ પ્રકાશિત થતી હોવાના કારણે આ વિસ્તારોમાં તેમનું નામ પરિચીત. જીવનચરિત્ર લખાવવા માટે કોઈ આવે તો એ કાં કોઈની ભલામણથી આવે, કે પછી આ રીતે જાણીતું નામ હોવાને કારણે આવે. ઘણાખરા કિસ્સામાં એમને એ ખ્યાલ ન પણ હોય કે રજનીભાઈના લખાણની શૈલી કેવી છે, યા એમણે અગાઉ કેવાં જીવનચરિત્રો લખ્યાં છે. એટલે કામ સોંપાયા પછી થોડા વખતમાં ખરી મજા આવે.

પ્રાથમિક ધોરણે વાતચીતની બેઠક (ઈન્ટરવ્યૂ) થાય, એનું હું ટ્રાન્‍સ્ક્રીપ્શન કરું અને એના આધારે શરૂઆતનાં એકાદ બે પ્રકરણ મોકલીએ એટલે એ વાંચીને કામ સોંપનારને બરાબર અંદાજ આવે કે રજનીભાઈની લેખિની શી ચીજ છે! મોટા ભાગના કિસ્સામાં એ આફરીન પોકારી જાય. એને રજનીભાઈ માટે 'એન.ઓ.બી.' થઈ જાય.

આ શબ્દપ્રયોગ રજનીભાઈએ બનાવેલો. કોઈ વ્યક્તિ આપણી પાસે આવે, એને આપણા વિશે કશો ખ્યાલ ન હોય, પણ આપણા વિશે કાં કોઈક બીજું એને જણાવે કે પછી આપણાં લખાણ વાંચીને એને જાતે અહેસાસ થાય અને જે અહોભાવ જન્મે એ આખી ઘટના એટલે 'એન.ઓ.બી.' મતલબ કે 'ન ઓળખ્યા ભગવંતને'.

આવું એકાદ બે વાર થયું હોત તો કદાચ આ શબ્દપ્રયોગની જરૂર ન પડત, પણ રજનીભાઈ સાથે આવું વારેવારે બનતું. આથી તેમણે લાંબી વાત ટૂંકમાં કરવા આ શબ્દપ્રયોગ બનાવ્યો. એટલું જ કહી દેવાનું કે આજે ફલાણાનો મારી પર ફોન હતો. એણે મારી જૂની વાર્તા વાંચી હશે. એ વાંચીને એને એન.ઓ.બી.' થઈ ગયું.

હમણાં, છેલ્લે છેલ્લે કિરીટભાઈ દૂધાત થકી 'સાહચર્ય'વાળા ભરત નાયક રજનીભાઈની કેટલીક વાર્તાઓના પહેલવહેલી વાર પરિચયમાં આવ્યા. અને એમને રજનીભાઈ માટે 'એન.ઓ.બી.' થઈ ગયું. કિરીટભાઈએ પછી ભરતભાઈની વાત રજનીભાઈ સાથે કરાવી હોવાનું મને ઉર્વીશે જણાવ્યું.

આ શબ્દપ્રયોગ અમારી વાતચીતમાં બહુ સામાન્ય બની રહેલો. ખ્યાલ છે ત્યાં સુધી તરુબહેનને પણ એના વિશે ખ્યાલ હતો. જો કે, ગંભીર પ્રકૃતિનાં તરુબહેન એનો ઉપયોગ ભાગ્યે કરતાં.

શબ્દપ્રયોગ એટલો લોભામણો છે કે કોઈને પણ એ વાપરવાનું મન થઈ આવે. એટલે ઘણી વાર તેઓ પોતાનું કોઈ જૂનું લખાણ વાંચે તો પણ કહેતા, 'મને એ વાંચીને મારા માટે 'એન.ઓ.બી.' થઈ ગયું.' યા અમુક જણના એવા લક્ષણને માટે અમે કહેતા, 'એને તો બધા માટે 'એન.ઓ.બી.' થઈ જાય છે, કેમ કે, એણે કોઈનું કશું વાંચ્યું જ નથી.'

રજનીકુમાર પંડ્યા (9): એક હતા ગેટે

ચરિત્રલેખનને 'ફરમાસુ' કહીને ઊતારી પાડવામાં આવે છે, પણ એમાં રહેલા વાસ્તવિક પડકારો વિશે દૂર રહેનારાને ભાગ્યે જ કશો અંદાજ આવી શકે. એ પણ સવાલ ખરો કે દૂર રહેનારાને એવો અંદાજ મેળવવાની જરૂર પણ શી? વ્યાવસાયિક ચરિત્રલેખનમાં લખાવનારનું સંપૂર્ણ ચિત્ર ઊપસે અને લેખકની શૈલી જળવાય એ રીતે એને આલેખવું પડે. બીજી વાત એ કે કદી કોઈનું પણ પૂર્ણ ચરિત્ર લખી શકાય નહીં. આ બાબત ચરિત્ર લખાવનારને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં સમજાવવી પડે.

સંસ્થાકીય આલેખ વળી સાવ જુદી જ વિધા છે. એ પણ આમ તો જીવનચરિત્રનો જ એક પ્રકાર છે. એમાં અલબત્ત, અનેક જીવનચરિત્રો સામેલ હોઈ શકે છે. સંસ્થાઓની પરિચયપુસ્તિકા જુદી જ સમજણ માગી લે છે. એક સંસ્થાની આવી પુસ્તિકા અમારે લખવાની હતી. કામ એ રીતે મળેલું કે એની છપામણી પણ અમારે જ કરાવી આપવાની. હજી યુનિકોડ સાર્વત્રિક નહોતા બન્યા એટલે લખાણનો તમામ મુસદ્દો તૈયાર થાય એ પછી નિર્માણને લગતાં કામમાં અમારે જરા જુદી રીતે વિચારવાનું હતું. પહેલાં અમે લખાણને યુનિકોડમાંથી આકૃતિ ફોન્ટમાં કન્વર્ટ કરાવ્યું. મિત્ર ક્ષમા કટારીયાએ પ્રૂફ વાંચી આપ્યું. ફરીદ શેખ દ્વારા તેનું નયનરમ્ય લે-આઉટ તૈયાર થયું. એની સોફ્ટ કોપી અમે સંસ્થાના સંચાલકને મોકલી, પણ એમને એ જોતાં ખાસ ન ફાવ્યું અને કહ્યું, 'તમે જે કરો એ બરાબર જ હશે. તમારી રીતે જ કરો.'

એટલે અમે પુસ્તિકા છપાવડાવી અને એ સંચાલકને મોકલી આપી. રજનીભાઈએ એ જોયેલી, પણ હું વડોદરા હોવાથી મને એ તરત જોવા નહીં મળેલી. અમને ઉત્સુકતા એ કે સંચાલકને એ કેવી લાગશે? પુસ્તિકા સંચાલકને મોકલ્યાના બે-ત્રણ દિવસ પછી રજનીભાઈનો મારા પર ફોન આવ્યો. મેં પૂછ્યું, 'કેવો પ્રતિભાવ છે? એમને પુસ્તિકા ગમી?' એટલે રજનીભાઈ કહે, 'પૂછ મા. એમણે મને એવું કહ્યું કે પુસ્તિકા એટલી સુંદર છે કે એને માથે મૂકીને નાચવાનું મન થઈ આવ્યું.' આમ કહ્યા પછી અને એ સાંભળ્યા પછી અમે બન્ને બહુ હસ્યા. કેમ કે, કોઈ ગમતું પુસ્તક માથે મૂકીને નાચવાનો સૌથી જાણીતો દાખલો જર્મન કવિ ગેટેનો છે, જે કાલિદાસનું 'શાકુંતલ' માથે મૂકીને નાચેલા. એ પછી આ બીજો દાખલો સાંભળ્યો.

આથી અમે એ સંચાલકનું નામ પાડ્યું 'ગેટે'. અલબત્ત, પહેલાં તેમનું નામ અને પાછળ ગેટે. માનો કે એ ભાઈનું નામ દેવુભાઈ છે. તો અમે અમારી વાતચીતમાં એમનો ઉલ્લેખ 'દેવુ ગેટે' તરીકે કરતા. સંસ્થાની પુસ્તિકા પછી થોડા વરસે એ સંચાલકશ્રીએ પોતાની જીવનકથા લખાવવા માટે પણ રજનીભાઈની પસંદગી કરી. સાથે હું હોઉં જ. લખતાં પહેલાં નક્કી હતું કે અમે બન્ને પુસ્તક લખીએ તો એ જોઈને (વાંચીને નહીં) દેવુ ગેટેને એ માથે મૂકીને નાચવાનું મન થઈ જ જવાનું હતું. એ વખતે રજનીભાઈ અને હું એકમેકને કહેતા, 'બિચારા દેવુ ગેટે આ પંચ્યાસી-સત્યાશીની ઉંમરે માથે ચોપડી મૂકીને નાચશે તો એમને ચક્કર નહીં આવે?'

એ જીવનકથા લખાતી રહી અને એનું વિમોચન થયું ત્યાં સુધી આ વાતને અમે સંદર્ભબિંદુ તરીકે વાપરતા. માનો કે કોઈ પ્રકરણ બહુ સરસ લખાયું હોય તો અમે કહેતા, 'આ વાંચીને ગેટે નાચી ઉઠશે.' પછી કહેતા, 'પણ પ્રકરણે પ્રકરણે આપણે એમને ન નચવવા જોઈએ.' એક કલ્પના અમે એવી કરેલી કે પુસ્તકના વિમોચન વખતે બીજું કશું કરવાને બદલે દેવુ ગેટે માત્ર એને માથે મૂકીને નાચે તો?

હવે તો ગેટે, આઈ મીન, દેવુ ગેટે પણ નથી, અને રજનીભાઈએ વિદાય લીધી. આથી એ પુસ્તક હું જોઉં ત્યારે મને થાય છે કે હવે મારે એકલાએ એને માથે મૂકીને નાચવું કે કેમ?

રજનીકુમાર પંડ્યા (8): હવે ચડાવીએ બાણ

રજનીભાઈ સાથે એક વખત એક કાર્યક્રમમાં મારે જવાનું બનેલું. કાર્યક્રમ સેમિ-ધાર્મિક પ્રકારનો હતો, પણ રજનીભાઈએ મિત્રદાવે ત્યાં જવાનું હતું. એટલે એમણે સાથે મનેય લીધો, કેમ કે, એના વિશે લેખ પણ લખવાનો હતો. આ પ્રકારના કાર્યક્રમમાં- જે સામાન્ય રીતે આપણી રુચિને અનુકૂળ ન હોય, પણ એને લીધે તેને સાવ કાઢી ન નખાય, અને એનો અહેવાલ શી રીતે લખાય એ મારે જાણવું હતું.

એમની સાથે પરિચયના સાવ શરૂઆતના ગાળામાં ઉર્વીશ અને હું અમુક બાબતે આત્યંતિક વલણ ધરાવતા. જેમ કે, રજનીભાઈ મહેન્દ્ર કપૂરનું કોઈક ગીત ગણગણે તો અમે કહેતા, 'અમને એ જરાય નથી ગમતા, કેમ કે, એમણે હવે માતાજીની આરતી અને ભજનો ગાવાનું શરૂ કરી દીધું છે.' રજનીભાઈને અમારી દલીલો સાંભળવાની મજા આવતી. પણ એ કહેતા, 'ભાઈ, વ્યવસાયમાં હોય એટલે બધું કરવું પડે.' તેમની આ વાત ઉર્વીશ અને હું અલગ અલગ રીતે લેખનમાં પ્રવેશ્યા ત્યારે બરાબર સમજાઈ. એમાંય હું એમની સાથે જીવનચરિત્રો લખતો થયો ત્યારે મને ડગલે ને પગલે એનો અહેસાસ થતો ગયો.

આ પ્રવાસ એવો જ હતો. મારે એ જોવું હતું કે રજનીભાઈ શી રીતે અને કઈ બાબતને ફોકસમાં રાખીને એનો અહેવાલ લખે છે. એમણે એ 'ચિત્રલેખા' માટે મોકલવાનો હતો.

આખી રાતના કાર્યક્રમ પછી અમે સવારે અગિયારેક વાગ્યે વડોદરા આવવા નીકળ્યા. ક્યાં જમવું એ વિચારતાં મેં એમને મારે ઘેર આવવા કહ્યું. રજનીભાઈ કંઈક બીજી વ્યવસ્થા ગોઠવવાનું વિચારતા હતા. એમણે વડોદરાની ભાગોળે આવેલી એક સંસ્થાના સંચાલકને ફોન કર્યો. પેલા ભાઈ બહુ રાજી થઈ ગયા. એટલે રજનીભાઈ કહે, 'હું અને બીરેન તમારે ત્યાં આવીએ છીએ. જમાડશો ને?' પેલા ભાઈએ 'ના' કહેવાનો કોઈ સવાલ જ નહોતો. આ ફોન થઈ ગયો એટલે અમે ગમ્મતે ચડ્યા. રજનીભાઈ ઘેરા અવાજમાં કહે, 'ભોજનનો પ્રબંધ થઈ ગયો છે.' હકીકતમાં તેઓ બાળપણમાં જેતપુરના એક મંદિરમાં જતા તેના એક મહંતની શૈલીમાં એ બોલેલા. મેં કહ્યું, 'કોઈ રાજકારણી હોય તો કહે, ખાવાનો વહીવટ પડી ગયો છે.' એ કહે, 'અને પોલિસ અધિકારી હોય તો કહે કે ભોજનનો બંદોબસ્ત ગોઠવાઈ ગયો છે.' મેં કહ્યું, 'કોઈ દારૂડિયો હોય તો કહે કે બાઈટિંગનો મેળ પડી ગયો છે.' એમાં પછી ઉમેર્યું, 'અને એ ચરોતરનો હોય તો એમ કહે કે ઝાપટવાનો મેર પડી ગયો છે.' એટલે પછી વાત આખી પ્રાદેશિક બોલી તરફ ફંટાઈ. કાઠિયાવાડી, સુરતી, મહેસાણા જેવા અનેક પ્રદેશોના વિવિધ શ્રેણીના લોકોની બોલીમાં આ આગળ વધતું રહ્યું.

અમારી આવી કવ્વાલી ચાલી એમાં ને એમાં રસ્તો કપાઈ ગયો. સંસ્થાના દરવાજે અમે આવી પહોંચ્યા એટલે તેમણે સમાપન કરતાં કહ્યું, 'વત્સ, હવે વિતંડાવાદ છોડ, અને ભૂખ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર.' મેં પણ સમાપનનો સ્વીકાર કરતાં કહ્યું, 'જેવી આજ્ઞા, ગુરો. હવે તો ભોજન એ જ કલ્યાણ. ચાલો, હવે ચડાવીએ બાણ.'

સંસ્થાના સંચાલક એમને જોઈને બહુ રાજી થઈ ગયા. ભાવપૂર્વક અમને તેમણે જમવા બેસાડ્યા. જમતાં જમતાં અમને પેલી રસ્તામાં ચાલેલી અમારી કવ્વાલી યાદ આવતી અને અમે એકમેકની સામું જોઈને હસતા રહ્યા. પેલા સંચાલક સમજ્યા કે અમે પણ એમને મળીને રાજી થઈ ગયા છીએ.

રજનીકુમાર પંડ્યા (7): પસ્તી ખૂટતી નહીં હમારી

(રજનીકુમાર પંડ્યા સાથેનાં સ્મરણો) 

માની લો કે કોઈક વ્યક્તિનું હાડકું તૂટી ગયું છે અને નજીક દેખાતા પહેલા દવાખાનામાં એ પહોંચી જાય છે. એને મન બધા ડૉક્ટર સરખા છે. કોઈ પ્રકારભેદ નથી. ડૉક્ટરને એ પોતાની વિગત જણાવે છે. યોગાનુયોગે એ ડૉક્ટર કાર્ડિયોલોજિસ્ટ છે. સ્વાભાવિક છે કે એમણે પહેલાં એમ.બી.બી.એસ.કર્યું જ હોય, અને એ પછી જ સ્પેશ્યાલિટી બ્રાન્ચ લીધી હોય. સામે આવી પડેલા દર્દીને જોઈને એનું એમ.બી.બી.એસત્વ જાગી ઊઠે કે આપણેય ડૉક્ટર તો ખરા ને! પ્લાસ્ટર લગાવવાનું તો એમ.બી.બી.એસ.માં આવતું હતું. લાવો ને, મારી દઈએ, અને રૂપિયા ખંખેરી લઈએ. પણ આમ કરવાને બદલે એ ડૉક્ટર જણાવશે કે પોતે કાર્ડિયોલોજિસ્ટ છે, જ્યારે એ દર્દીના દર્દનો ઈલાજ કરવાનું કામ ઓર્થોપેડિક સર્જનનું છે.

આવું વિચિત્ર ઉદાહરણ વાંચીને કોઈને પણ થાય કે આમાં નવું શું? એ તો એમ જ હોય ને! પણ ના, એમ નથી હોતું. ડૉક્ટર બાબતે એમ હોઈ શકે, પણ જીવનચરિત્ર લખાવવા બાબતે એમ નથી જ હોતું.

જીવનચરિત્ર લખાવનારને મન લેખકના પ્રકારભેદ નથી હોતા. એ તો 'જાણીતા' લેખક પાસે ઑફર લઈને આવે છે. 'જાણીતા' લેખક એને કદી એમ નથી જણાવતા કે પોતે તો અખબારમાં ચિંતન, આયુર્વેદ, મોટીવેશનલ કે એવી કોઈ કોલમ લખે છે, અને જીવનચરિત્ર પોતાનો વિષય નથી. એને એમ થાય કે લખતાં તો પોતાને આવડે જ છે ને! તો આને ક્યાં પાછો ધકેલવો?

પણ એક વાર જીવનચરિત્ર લખાઈ જાય એ પછી મુશ્કેલી શરૂ થાય. લખાવનારને લાગે કે પોતાના મનમાં જે હતું એવું આ નથી થયું. પણ 'જાણીતા' લેખકને એ કહેવાય શી રીતે? આથી એને એ 'મહેનતાણું' ચૂકવી દે, પણ પછી નવા ચરિત્રકારની શોધ આદરે.

રજનીભાઈ પાસે આવા અનેક લોકો આવતા. હું એમની સાથે સંકળાયો પછી મેં આ નજરે જોયું. એમાં બે-ચાર નામ સામાન્ય રહેતા. લખાવનાર એ લેખકો પાસે લખાવીને આવે, ન ગમે અને પછી શોધતા શોધતા રજનીભાઈને મળે. ઘણા કિસ્સામાં એ નામ ન આપે કે પોતે કોની પાસે અગાઉ લખાવડાવ્યું, પણ શૈલી જોતાં અમને ખ્યાલ આવી જાય કે એ કોણ હોઈ શકે. એક તબક્કો એવો આવ્યો કે ઊપરાઊપરી આવાં કામ અમારી પાસે આવવા લાગ્યા.

ચરિત્રલેખનનું કામ આવે એટલે સામગ્રીના પણ ઢગલા ઠલવાય. એ ઢગલા ફેંદતાં ફેંદતાં રજનીભાઈએ એક પેરડી બનાવી. મૂળ પંક્તિ ઈકબાલની રચના 'સારે જહાં સે અચ્છા'માંની નીચે મુજબ છે:

યૂનાન-ઓ-મિસ્રરોમાં સબ મિટ ગયે જહાં સે,

ક્યા બાત હૈ કિ હસ્તી મિટતી નહીં અમારી.

રજનીભાઈએ પેરડી બનાવી:

---,ઓ-------- સબ ફૂટ ગયે યહાં સે,

ક્યા બાત હૈ કિ પસ્તી ખૂટતી નહીં હમારી.

ખાલી જગ્યામાં ત્રણ લેખકોના નામ હતાં. આ પેરડી પર અમે એવા આફરીન કે ન હોય ત્યાંથી એને વચ્ચે લાવીએ અને ટાંકીએ. એકાદ બે વાર મારે નવા કામ માટે કોઈને મળવા જવાનું હતું. રજનીભાઈ એ જાણતા જ હોય. ત્યાં પ્રાથમિક મુલાકાતમાં જ મને ખબર પડી કે આ કામ અગાઉ કોઈકની પાસે થઈને આવ્યું છે. એટલે મેં ત્યાં બેઠે બેઠે જ રજનીભાઈને મેસેજ કર્યો, 'Here also yunano-misra-romaan syndrome.' (મેં પેરડીવાળા લેખકોના નામ લખેલા.) તરત જ જવાબમાં રજનીભાઈનું સ્માઈલી આવી ગયું.

રજનીકુમાર પંડ્યા (6): પસ્તી કા ખામોશ સફર હૈ

(રજનીકુમાર પંડ્યા સાથેનાં સ્મરણો)

ચરિત્રલેખન વિશે ગુજરાત અને ગુજરાતીમાં વ્યાપક ગેરસમજ પ્રવર્તે છે. એના વિશે લોકોની પૂર્વધારણાઓ એટલી બધી સજ્જડ અને કાલ્પનિક હોય છે કે એ વિશે સ્વસ્થ ચર્ચાને ભાગ્યે જ અવકાશ હોય. પૂર્ણ સમયના લેખક તરીકે મારી ઓળખ 'ચરિત્રકાર'ની હતી, પણ રજનીભાઈની મુખ્ય ઓળખ વાર્તાકારની. એમની વાર્તાઓનું મૂલ્યાંકન કરતાં કરતાં મોટે ભાગે લોકો એમના વ્યાવસાયિક ચરિત્રલેખનની ટીકા કરવા પર ચડી જતા. એટલેથી ન અટકતાં એને નૈતિકતાને ત્રાજવે તોળવાની ચેષ્ટા કરતા. વાર્તાકારની કલમે કોઈનું જીવનચરિત્ર લખાય તો એ કેવું હોય એનો નમૂનો જોવો હોય તો રજનીભાઈએ લખેલાં જીવનચરિત્રોને પૂર્વગ્રહના ચશ્મા ઊતારીને વાંચી જોવા. તેઓ અખબારમાં કટારલેખન કરતા. આને કારણે તેમનું નામ ઘણું જાણીતું. મુખ્યત્વે તેઓ સંસ્થાવિષયક લેખો લખતા એને કારણે સંસ્થાવાળાઓ એમનો સંપર્ક કરતા. આ બધાને પરિણામે રજનીભાઈ પાસે પુષ્કળ કામ રહેતું. સંસ્થાવિષયક વિગતો તેમજ ચરિત્રલેખનને કારણે પુષ્કળ સામગ્રીના ઢગ ખડકાયેલા રહેતા. આ ઊપરાંત તેમને કોઈ પણ વસ્તુની ઝેરોક્સ નકલ કઢાવવાની આદત. એક તબક્કે તેઓ પોતાની જાતને 'ઝેરોક્સ મેનિયાક' તરીકે ઓળખાવતા. 

ક્યારેક અમારે કામ માટે બહારગામ જવાનું હોય ત્યારે હું આગલી રાતે તેમને ઘેર પહોંચી જતો, જેથી સવારે વહેલા સાથે નીકળી શકાય. એ વખતે રાતે અમે જાતભાતની વાતો કરીએ, જેમાં કરવાના કામની પણ ચર્ચા રહેતી. એ દરેક ચર્ચા દરમિયાન અમે 'ગર્લફ્રેન્‍ડ' ફિલ્મનું કિશોરકુમાર અને સુધા મલ્હોત્રાએ ગાયેલું ગીત 'કશ્તી કા ખામોશ સફર હૈ, રાત ભી હૈ, તનહાઈ ભી' અચૂક યાદ કરતા.  રજનીભાઈ એની પેરડી બનાવીને આસપાસ ફેલાયેલા ઢગ તરફ હાથ કરીને કહેતા, 'પસ્તી કા ખામોશ સફર હૈ, રાત ભી હૈ, તનહાઈ ભી'.. મોડી રાતે બહાર બધું શાંત હોય, અમે બન્ને એકલા બેઠા હોઈએ એટલે ગીતની પંક્તિને અનુરૂપ 'રાત' અને 'તનહાઈ'નો માહોલ પણ બરાબર તાદૃશ્ય થતો. 

આજે પણ કિશોરકુમાર અને સુધા મલ્હોત્રાના સ્વરમાં એ ગીત સાંભળું તો મને 'કશ્તી'ને બદલે 'પસ્તી' જ સંભળાય છે. 

રજનીકુમાર પંડ્યા (5): ટ્રીપલ વી

(રજનીકુમાર પંડ્યા સાથેનાં સ્મરણો)

'વલંદા' અટકવાળું એક વાસ્તવિક પાત્ર. વ્યવસાયે વકીલ. વતન જેતપુર. એની ફિતરત એવી કે જેનો કેસ લડતો હોય એ અસીલ વલંદાને મારવા લે. કેમ? કેમ કે, કોર્ટમાં વલંદો વકીલ અસીલની વિરુદ્ધમાં દલીલ કરે અને પરિણામે અસીલ કેસ હારી જાય એમ બનતું. વલંદા વકીલ વંદાના રંગની તપખીરી પાઘડી પહેરતા. આ પાત્રને રજનીભાઈએ પોતાના બચપણમાં જોયેલું. નાના હતા ત્યારે ઘરમાં વડીલોની સામું દલીલ કરે તો વડીલો ધમકાવતા અને કહેતા, 'આવતે જન્મે વલંદાનો અવતાર લેવાનો છે?' અથવા તો 'વલંદોવકીલ થા મા.' સ્વાભાવિક રીતે જ આ પાત્રને મળવાનું મારે કદી બન્યું ન હોય. છતાં અમે એ પાત્ર જીવતા. એ શી રીતે?

ચરિત્રલેખનના અમારા સહિયારા કામ બદલ રજનીભાઈ સાથે મારે અનેક સ્થળે મળવાનું અને કેટલાય લોકોના ઈન્ટરવ્યૂ લેવાનું બનતું. ઘણા કિસ્સામાં વાતચીત કરનાર પાસે કશું નક્કર હોય નહીં, અને એ કેવળ ગુણાનુરાગમાં સરી પડે. પ્રામાણિકપણે કહે નહીં કે પોતાની પાસે કશી માહિતી નથી. અમારે કામના ભાગરૂપે ઈન્ટરવ્યૂ લેવા સિવાય કોઈ આરો નહીં. પહેલી બે-ત્રણ મિનીટમાં ખ્યાલ આવી જાય કે આ તલમાં તેલ નથી, પણ એમ વાત આટોપાય નહીં. એવે વખતે અનેક વાર એવું થઈ આવે કે અસીલ (અમારા કિસ્સામાં અમને કામ સોંપનાર) સાથે અમે ઝઘડીને કામ પાછું આપી દઈએ. પણ એ શક્ય ન હોય, કેમ કે, આખરે આ કામ આજીવિકાનો હિસ્સો હતું. તો શું કરવું?

એક વાર કોઈકનો ઈન્ટરવ્યૂ લીધા પછી હું બહુ કંટાળી ગયો. એવી અતિશયોક્તિભરી પોલી વાતો, જે માની શકાય એમ નહોતી. એટલે ત્યાંથી નીકળ્યા પછી મેં રજનીભાઈને કહ્યું, 'પેલા ભાઈ બોલતા જતા હતા અને મારા મનમાં એમના વાક્યે વાક્યે વલંદો બેઠો થઈ જતો હતો.' બસ, આ 'વાક્યે વાક્યે વલંદો' પછી અમારો કોડવર્ડ બની ગયો. ટૂંકમાં 'વી.વી.વી.' એટલે કે 'ટ્રીપલ વી.' એ પછી જ્યારે આવું બને ત્યારે ચાલુ ઈન્‍ટરવ્યૂએ જ રજનીભાઈ મારી સામું જોતા અને સહેજ હસીને કહેતા, 'બહુ સરસ. ટ્રીપલ વી.' ક્યારેક હું પણ એમને કહું, 'ટ્રીપલ વી લાગે છે.' આ કોડવર્ડ વાપરવાનો શરૂ કર્યા પછી આવી પરિસ્થિતિનો અમે આનંદ લેવા લાગ્યા.

રજનીકુમાર પંડ્યા (4): પેરડી

(રજનીકુમાર પંડ્યા સાથેનાં સ્મરણો) 

જૂનાં, ખાસ કરીને પચાસના દાયકાનાં ફિલ્મી તેમજ બિનફિલ્મી ગીતો રજનીભાઈને અતિ પ્રિય. એમનું અનુસંધાન એની સાથે હતું. એમની વિશેષતા એ હતી કે એમને સેંકડો ગીતો આખાં ને આખાં કંઠસ્થ. 'સેંકડો' જરાય અતિશયોક્તિ વગર લખું છું. પોતાની યુવાનીના સમયગાળામાં સાંભળેલાં ગીતો એમના મનમાં છપાઈ જતાં હોવાનું એમણે લખ્યું પણ છે. આને કારણે કોઈ પરિસ્થિતિને અનુરૂપ ગીતની પંક્તિ એમને તરત જ સૂઝી આવે. ઘણી વાર એમ બને કે ગીત અમને ખબર હોય, પણ એની વચ્ચેની પંક્તિ તેઓ બોલે તો ખ્યાલ ન આવે કે આ કયું ગીત છે. એક પંક્તિનો તેઓ ખાસ ઉપયોગ કરતા. પોતાના મોબાઈલ ફોનમાં કે કમ્પ્યુટરમાં રહેલા કોઈ ફીચર વિશે તેમને જાણ ન હોય અને ક્યારેક એના વિશે હું કહું તો તેઓ તરત બોલે, 'આજ માલૂમ હુઆ, પહલે યે માલૂમ ન થા'. પહેલી વાર તેમણે આ પંક્તિનો ઉપયોગ કર્યો પછી મને પૂછ્યું, 'બોલ, કયું ગીત છે?' મેં કહ્યું, 'ગાઈને કહો તો કદાચ ખ્યાલ આવે.' એટલે એમણે એ ગાઈ બતાવ્યું અને મેં કહ્યું, 'આ તો જિંદગી ઈત્તેફાક હૈ'માં આવે છે.

એમનો બીજો રસ હતો પેરડીમાં. ફિલ્મના ગીતની પંક્તિ એમને સૂઝે એટલી જ ઝડપથી એની પેરડી પણ એ બનાવે. ફિલ્મના ગીત સિવાય પણ પેરડી બનાવે. એક વખતે તેઓ મારે ત્યાં વડોદરા આવેલા. મારા ઘરથી નજીક એક બહેનને ઘેર અમારે જવાનું હતું, જ્યાં એ બહેનના પતિ પોતાનો સંગ્રહ મૂકી ગયેલા. અમે બન્ને રજનીભાઈની કારમાં ત્યાં ગયા, ઘણી બધી વસ્તુઓ લીધી. કોથળા પણ ત્યાંથી જ મળ્યા એટલે એમાં બધું ભર્યું. બહેનને નાણાં ચૂકવ્યા. હવે સવાલ આવ્યો કે આ કોથળા પહેલે માળેથી ઊંચકીને નીચે કારમાં કેમના ગોઠવવા. એવામાં એક માણસ ઊપલા માળે ચડતો દેખાયો. એ કશુંક આપવા આવેલો. રજનીભાઈએ એને પૂછ્યું, 'બેટા, આ બે કોથળા ગાડીમાં મૂકી આપીશ?' પેલાએ હા પાડી અને બન્ને કોથળા વારાફરતી કારની ડીકીમાં ગોઠવી દીધા. એના હાથમાં પચાસેક રૂપિયા રજનીભાઈએ પકડાવ્યા. અમે કારમાં પાછા આવવા ગોઠવાયા. મેં કહ્યું, 'સારું થયું પેલો ભાઈ મળી ગયો. નહીંતર આ બધું ઊંચકીને મૂકવું અઘરું પડત.' એટલે રજનીભાઈએ તત્ક્ષણ પેરડી કરી, 'હતા ખજાના એવા કે હમાલો દોડતા આવ્યા.' ઘાયલસાહેબના શેરના આ એક જ મિસરાની પેરડી સાંભળીને અમે બહુ હસ્યા.

મારે ઘેર પાછા આવ્યા અને કારમાંથી કોથળા ઊતાર્યા. એ જોઈને કામિની કહે, 'આટલા કોથળા તમે શી રીતે ઊંચક્યા?' એટલે રજનીભાઈએ ફરી કહ્યું, 'હતા ખજાના એવા કે હમાલો દોડતા આવ્યા.' પછી તો 'દોડતા આવ્યા' વાળી પંક્તિઓની આગળ બીજા શબ્દો લગાડીને એ ચાલતું રહ્યું, પણ એના મૂળમાં આ પંક્તિ.

રજનીકુમાર પંડ્યા (3): તાલીબાન

(રજનીકુમાર પંડ્યા સાથેનાં સ્મરણો)

રજનીભાઈનું મિત્રવર્તુળ અતિશય બહોળું. વિવિધ ક્ષેત્રના લોકો સાથે એમને અંગતતા. એમાંય જૂના ફિલ્મસંગીતની બિરાદરીની વાત જ અલગ.

એમના એક મિત્ર પ્રભાકર વ્યાસ જૂના ફિલ્મસંગીતના ઝનૂની ચાહક. પહેલાં મુંબઈ રહેતા અને પછી તેઓ વડોદરા આવી ગયેલા. દિલના બહુ પ્રેમાળ, પણ ફિલ્મસંગીત અને અમુક ગીત, કલાકારો માટે એમનો ભાવ ઝનૂનની કક્ષાનો. રેડિયો સિલોનના અને એના ઉદઘોષક મનોહર મહાજનના એવા પ્રેમી કે ફોન પર કે રૂબરૂ મળે ત્યારે 'જય સિલોન' અને 'જય મહાજન'થી જ અભિવાદન કરે. એક સમયે તેઓ રેડિયો સિલોન માટે નાણાંકીય ભંડોળ એકઠું કરવાનું અભિયાન ચલાવવાનું વિચારતા હતા. વ્યાસસાહેબને એક ટેવ એવી કે તેઓ વાતે વાતે તાલી દેવા માટે પોતાનો હાથ ઊંચો કરે. સામેવાળાએ હથેળી ધરી તો મર્યો સમજવો, કેમ કે, પછી એણે સતત એમ જ કરતા રહેવું પડે. વ્યાસસાહેબની આ ટેવથી પ્રેરાઈને રજનીભાઈએ એમનું નામ પાડ્યું 'તાલી'બાન. એમના વિશેના એક લેખનું શિર્ષક રજનીભાઈએ આપેલું, 'આ તાલીબાન જબરો સંગીતપ્રેમી છે.' વ્યાસસાહેબ રજનીભાઈના પણ એવા પ્રેમી કે એમણે આ નામ જાણે કે તખલ્લુસ લેખે અપનાવી લીધું. ફોન આવે ત્યારે કહે, 'હેલો બીરેનભાઈ! પ્રભાકર બોલું!' પછી તરત જ ઉમેરે, 'અરે યાર, તાલીબાન..!' આ નામ એવું સ્વીકૃત થઈ ગયું કે (રજનીભાઈનાં પત્ની) તરુબહેન પણ તેમને પૂછે, 'તાલીબાનભાઈ, તમે ચા લેશોને?' પ્રભાકરભાઈ પહેલી વાર મારે ઘેર આવ્યા ત્યારે મારી દીકરી શચિ નાની. એટલે મેં એને શીખવેલું કે આ કાકા આવે ત્યારે એમને 'જય સિલોન' કહેજે. પ્રભાકરભાઈ શચિના મોંએ એ અભિવાદન સાંભળીને એવા ભાવવિભોર થઈ ગયેલા અને એમ માની બેઠેલા કે એ પણ એમની જેમ જ 'રેડિયો સિલોન'ની પ્રેમી છે. છેક સુધી તેઓ શચિને એ રીતે યાદ કરતા, 'શું કરે છે સિલોનવાળી બેબલી?'

ધીમે ધીમે અમે સૌએ સંપીને પ્રભાકરભાઈને હાથ ધરવાનો બંધ કર્યો એટલે પ્રભાકરભાઈ સ્વાવલંબી બન્યા. તેઓ પોતાના જ હાથમાં તાલી મારતા.

એક સંસ્થાનું દસ્તાવેજી ચિત્ર બનાવવા માટે અમે સૌ સાથે ગયેલા. એ વખતે લતા મંગેશકરનું એક ગીત રજનીભાઈએ મોબાઈલ ફોન પર સંભળાવ્યું. તાલીબાને પોતાનો આખો હાથ અમને બતાવ્યો. એ ગીત સાંભળીને તેમના રુંવાડાં ઊભા થઈ ગયેલાં. એની મેં વિડીયો લીધેલી. એ જ બેઠકમાં કશીક વાતે પ્રભાકરભાઈએ પોતાના જ હાથ પર એટલા જોશથી તાલી આપી કે રૂમમાં બેઠેલાં તરુબહેન ચમકીને બહાર ધસી આવ્યાં. બહાર અમને ત્રણેને બેઠેલાં જોયા એટલે હાશકારો બતાવીને કહે, 'હં..તાલીબાનભાઈ છે! મને એમ કે કોણે કોને માર્યું?'

રજનીકુમાર પંડ્યા (2): હું આમાંય હાલું

(રજનીકુમાર પંડ્યા સાથેનાં સ્મરણો) 

રજનીભાઈ સાથે 2002માં પહેલવહેલી વાર એક જીવનકથાના લેખન માટે હું સંકળાયો. એમણે મને જોડાવા કહ્યું ત્યારે અમારા બન્નેમાંથી કોઈના મનમાં મારી ભૂમિકા બાબતે સ્પષ્ટતા નહોતી, પણ હું હોઈશ તો કામ લાગીશ એવી ખાત્રી. એ પ્રોજેક્ટ સફળતાપૂર્વક સંપન્ન થયો ત્યાર પછી એમને મળતા જીવનકથાના દરેક પ્રોજેક્ટમાં હું હોઉં જ. એ પછી 2007થી મારી નોકરી મૂકીને હું પૂર્ણ સમયનો ચરિત્રકાર બન્યો અને મને સ્વતંત્રપણે કામ મળતાં થયાં, છતાં તેમના એકે એક પ્રોજેક્ટમાં મારી સામેલગીરી રહેતી.

એ નિમિત્તે અમારે અનેક વાર સાથે કારમાં પ્રવાસ કરવાના થતા. રાજકોટ, જૂનાગઢ, જેતપુર, સુરત, મુંબઈ, ભરૂચ, વીસનગર, ગાંધીનગર વગેરે અનેક સ્થળોએ અમે સાથે જતા. એ વખતે રસ્તે જતાં અવનવી વાતો થતી, પણ એમાં રમૂજ કેન્દ્રસ્થાને રહેતી. કોઈ વિખ્યાત અને અતિ ચવાઈ ગયેલી જોકનું તેઓ કે હું વિસ્તરણ કરીએ. એને તેઓ 'માળ ચણ્યો' કહેતા.

એમની અનેક વાર્તાઓ- ખાસ કરીને 'બિલોરી' શ્રેણીની-નો અમે સંદર્ભબિંદુ તરીકે ઊપયોગ કરતા. કેમ કે, એમાં દર્શાવેલાં લક્ષણો એવાં હતાં કે એ ગમે એમાં પ્રગટતાં દેખાય.

એવી એમની એક વાર્તા હતી 'મને તો એમ કે હું આમાં ચાલું.' રજનીભાઈ એમની કાઠિયાવાડી જબાનમાં બોલતા ''હું આમાં હાલું.' વાર્તાનો સાર એવો કે એક ગામમાં આવેલી નાટકમંડળીને મેકઅપમેનની જરૂર પડે છે. સાવ નાના ગામમાં એની વ્યવસ્થા ક્યાંથી કરવી? છેવટે ગામનો ટપુ નામે એક વાળંદ એ કામ કરી આપવા તૈયાર થાય છે. નાટકનો ખેલ ભજવાતો અને લોકોને તાળીઓ પાડતા જોઈને ટપુને એમ થાય છે કે ખરી કમાલ પોતાના મેકઅપની છે. દિગ્દર્શક પણ ખુશ હતા. આથી થોડા દિવસ પછી ટપુ દિગ્દર્શનમાં 'સલાહ' આપવા જાય છે. પણ બદલામાં અકળાયેલા દિગ્દર્શકની થપ્પડ એને પડે છે. ટપુને લાવનાર મિત્ર એને સમજાવે છે કે આ એની 'લેન' નહીં. ત્યારે ટપુને ભાન થાય છે અને મનમાં શબ્દો ઊગે છે, 'મને તો એમ કે હું આમાં ચાલું.'

પોતાની 'લેન' ન હોય છતાં એમાં ટાંગ અડાડવા જાય એવી વ્યક્તિના લક્ષણને અમે આ નામ આપેલું. બોલવામાં લાંબું, અને એનો ઊપયોગ વધુ જોઈને અમે એને ટૂંકાવીને કર્યું 'એચ.એ.એચ.' (હું તો આમાંય હાલું) પછી જુઓ મજા.

અમે હજી જીવનચરિત્રના લેખનની વાત કરતા હોઈએ અને સામેનું પાત્ર કદીક પોતાને સાહિત્યમાં કેવોક રસ હતો અને ધારે તો પોતે હજી પોતાની કથા લખી શકે એમ છે એમ કહે એટલે મારી અને રજનીભાઈની નજર એક થાય. તેઓ જરાય હાવભાવ બદલ્યા વિના કહે, 'એચ.એ.એચ.' એક તરફ મને હસવું આવે, સાથે સામેની વ્યક્તિને એવી ગંધ ન આવે કે એની વાત થઈ રહી છે એટલે હું ઠાવકાઈથી કહું, 'હા. બિલકુલ. આપણે ધાર્યું હતું એમ.' અથવા 'એમ જ હોય ને!' અથવા તો બીજું જે સૂઝે એ.

એ હદે કે ક્યારેક અમે બન્ને પણ એકબીજાને આમ કહીએ. તેઓ કદીક કશું ટેક્નિકલ કામ જાતે કરવા જાય તો હું કહું, 'ગુરુ, રહેવા દો. આમાં 'એચ.એ.એચ.' ન કરો.' એક વાર એમની એક નવલકથાનો બીજો ભાગ મેં લખવાની તૈયારી દેખાડી. અલબત્ત, તેઓ એ લખી શકે એમ ન હતા એટલે. તો એ મને કહે, 'તને 'એચ.એ.એચ.' તો નથી ને?'

રજનીકુમાર પંડ્યા (1): કેળવનમાં ચીસાચીસ

(રજનીકુમાર પંડ્યાનો આજે જન્મદિન છે. 15 માર્ચ, 2025ના રોજ થયેલી તેમની વિદાય પછીનો પહેલો, એટલે ખરું જોતાં જન્મજયંતી કહી શકાય. પણ કેવળ શારિરીક વિદાય કંઈ ઓછું કોઈની સ્મૃતિને મિટાવી શકે? તેમની સાથેના સાડા ત્રણ દાયકાના લાંબા પટના પરિચય દરમિયાન અનેક અનેક બાબતો એવી હતી કે જે એક યા બીજા સમયે સતત યાદ આવતી રહે. તેમની સાથેનાં કેટલાંક છૂટાંછવાયાં સંભારણાં અહીં મૂકવાનો ઉપક્રમ છે.)

રજનીભાઈ આમ તો માનવમનના ઊંડા અભ્યાસી. ઊપરાંત એમની રમૂજવૃત્તિ બહુ નરવી. આથી પોતાનો અભ્યાસ તેઓ ગંભીરતાથી નહીં, બલકે રમૂજ સાથે જણાવે. એક લક્ષણ તરીકે તેને મૂકે. આથી બહુ મજા આવે.

તેમની સાથે જીવનકથાના એક પ્રકલ્પમાં હું પહેલી વાર જોડાયો. એ અનુભવ બહુ વિશિષ્ટ બની રહેલો. એમાં જીવનકથા માટે જરૂરી કૌશલ્ય શીખાતું ગયું, એમ એ પણ શીખવા મળ્યું કે કેવળ એટલું પૂરતું નથી. આ કામમાં માણસો સાથે સંકળાવાનું હોય છે, અને એ એવડું મોટું પાસું છે કે જેને અવગણી શકાય નહીં. એ સમયગાળા દરમિયાન રજનીભાઈ મને આગ્રહ કરતા કે હું કંઈક લખું. પણ શું લખવું એ મને સમજાતું નહોતું.

એ પ્રકલ્પ પૂરો થયા પછી દિવસો સુધી તેના અનુભવો મનમાં રમતા રહ્યા. એ ખબર હતી કે એ સમયે જે બારીકીઓ યાદ રહી છે એ સમય જતાં ભૂંસાતી જશે, અને લાંબે ગાળે કેવળ જાડી, બાહ્ય રેખાઓ જ મનમાં રહેશે. આથી મેં એ સ્મરણો લખવાનું શરૂ કર્યું. એકે એક બાબતને ઝીણવટપૂર્વક આલેખી. ત્યારે હજી લખવા માટે કમ્પ્યુટરનો ઊપયોગ નહોતો કરતો. આથી ફૂલસ્કેપ પાનાંમાં એ લખતો ગયો. બધું તાજું હોવાથી એ વિગતવાર આલેખાયું. એમાં અમુક પ્રકરણનાં શિર્ષક કે અન્ય અમુક બાબતો મેં મૂળ પુસ્તકની પેરડી તરીકે પણ લખેલી. આખું લખાયા પછી એ મેં ઉર્વીશને વાંચવા આપ્યું. એને બહુ મજા પડી. એ પછી એણે એ રજનીભાઈને આપ્યું. રજનીભાઈ એ આખું વાંચી ગયા, એટલું જ નહીં તેમણે એમાં જરૂરી પરામર્શન પણ કર્યું અને મને મોકલ્યું. આ અનુભવકથાનું નામ શું આપવું?

રજનીભાઈએ અગાઉ એક વાર પોતાની વાર્તાની સર્જનકથા લખેલી, જેનું શિર્ષક હતું 'કેળવનમાં ચીસ'. આથી એમણે તત્ક્ષણ કહ્યું, 'આ તો 'કેળવનમાં ચીસાચીસ' છે.' બસ, એ શિર્ષક ફાઈનલ.

રજનીભાઈએ અને ઉર્વીશે એ લખાણ વાંચીને જોયું કે મારી મૂળભૂત 'લેન' હાસ્યની છે. એ પછી રજનીભાઈએ 'ગુજરાતમિત્ર'માં ચં.પુ. (ચંદ્રકાન્ત પુરોહિત)ને મારા વિશે વાત કરી. ચં.પુ.એ મને ફોન કરીને નમૂનારૂપે એકાદ બે હાસ્યલેખ મોકલવા જણાવ્યું. મેં એ મોકલ્યા, એમને પસંદ આવ્યા અને 'ગુજરાતમિત્ર'માં મારી પહેલવહેલી કોલમ શરૂ થઈ. કુલ પંચોતેર હપતા એટલે કે પોણા બે વરસ જેટલું એ ચાલી. મને ખ્યાલ નહોતો આવતો કે કોલમ કેવી જાય છે! પણ કેટલીક મૂળભૂત બાબતો મનમાં બરાબર ગોઠવાઈ, જે આગળઊપર બહુ કામ આવી. ખાસ તો, કોલમલેખનની શિસ્તથી પરિચીત થવાયું. તેમણે કદી એ બાબતે જશ ખાટવા પ્રયત્ન નથી કર્યો કે મારું કોલમલેખન એમણે શરૂ કરાવ્યું.

અમારા સંયુક્ત રીતે લખાયેલા કોઈ પુસ્તકના સર્જન વિશે ક્યારેક વાત થાય ત્યારે 'કેળવનમાં ચીસાચીસ'નાં પણ ઘણાં વર્ઝન અમે ઉપયોગમાં લેતાં, જેમ કે, કેળવનમાં રાડારાડ, કેળવનામાં બૂમબરાડા...વગેરે. પણ એ કેવળ વાતચીત પૂરતાં જ રહ્યાં.

આપ સૌનું અહીં સ્વાગત છે

રાજનેતાઓ ઘડિયાળના કાંટાને ઊંધી દિશામાં ફેરવવા માટે ઉસ્તાદ હોય છે. ચાહે એ ગમે એ દેશના હોય. અમેરિકન પ્રમુખ ટ્રમ્પે અમેરિકામાં જન્મથી મળતા નાગરિકત્વ બાબતે ડંડો ઊગામવાની ચેષ્ટા કરી છે. અમેરિકા દેશ જ દેશાગત લોકોનો છે. પોતાને અમેરિકન મૂળના ગણાવતા લોકો પણ બહારથી આવીને વસેલા છે. આ અગાઉ ટ્રમ્પે અમેરિકાના મૂળ નિવાસી સિવાયનાઓએ માપમાં રહેવું એ મતલબનું નિવેદન કરેલું. ટ્રમ્પ જેવા પ્રમુખ હોય તો કાર્ટૂનિસ્ટો ને કદી વિષયની ખોટ ન પડે.

એક અમેરિકન સામયિકની કવર સ્ટોરી

મુશ્કેલી જુદી છે. કાર્ટૂનિસ્ટો જે હાસ્યાસ્પદ કલ્પના કરીને વ્યંગ્ય ચીતરે છે એ હવે સમાચાર બનીને, એટલે કે વાસ્તવિકતા બનીને સામે આવે છે. આથી ઘણા સારા કાર્ટૂનિસ્ટોનાં કાર્ટૂન પણ ફીક્કાં લાગે એમાં નવાઈ નથી. અમેરિકાના મૂળ વતનીઓ રેડ ઈન્ડિયન તરીકે ઓળખાય છે. ટ્રમ્પના આવા વલણ સાથે રેડ ઈન્ડિયનોને સાંકળતાં કાર્ટૂન અહીં આપેલાં છે.

ટ્રમ્પ: આવું થશે એ ખ્યાલ નહોતો.
Cartoonist: : Bill Bramhall

રેડ ઈન્ડિયન: એ કહે છે કે આપણે આવ્યા ત્યાં એ આપણને
પાછા મોકલવા માગે છે. Cartoonist: Mike Luckovich

પણ આ અમેરિકામાં આશરે દોઢસો વર્ષ પહેલાં શી સ્થિતિ હતી એ પણ એ સમયના કાર્ટૂન દ્વારા જ જાણવા જેવું છે.

જાણીતા અમેરિકન કાર્ટૂનિસ્ટ જોસેફ કેપ્લરે ચીતરેલું આ કાર્ટૂન ઈ.સ.1880માં અમેરિકન વ્યંગ્ય સામયિક 'PUCK'માં પ્રકાશિત થયું હતું. પહેલાં કાર્ટૂનને ઊકેલીએ અને પછી તેનો સંદર્ભ ચકાસીએ.

કાર્ટૂનમાં એક જહાજ બતાવ્યું છે અને તેની પર સૌને આવકારતા અન્કલ સેમ (અમેરિકાનું પ્રતીક) ઊભેલા છે. કાર્ટૂનનું શિર્ષક છે 'welcome to all' અર્થાત્ સહુનું સ્વાગત છે. જહાજ પર લખ્યું છે 'US Ark of Refuge' એટલે કે 'આશ્રય માટેનું અમેરિકન જહાજ.' જહાજમાં ચડી રહેલા મુસાફરો જોડીમાં છે, એટલે કે એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી એ રીતે. આગળ જ વંચાય એવું પાટિયું માર્યું છે, જેમાં જહાજનાં આકર્ષણ જણાવ્યાં છે. જેમ કે, 'દમનકારી વેરા નહીં, ખર્ચાળ રાજાઓ નહીં, ફરજિયાત લશ્કરી સેવા નહીં, કોરડા કે અંધારકોટડીની સજા નહીં.' એ જ રીતે જહાજના દ્વારે બીજું પાટિયું છે, જેમાં લખેલું છે, 'નિ:શુલ્ક શિક્ષણ, નિ:શુલ્ક જમીન, મુક્ત વાણી, મુક્ત ચૂંટણી, નિ:શુલ્ક ભોજન.' મતલબ સ્પષ્ટ છે કે અમેરિકા વિવિધ લોકોને પોતાને ત્યાં આવકારતાં કહે છે કે અમારે ત્યાં આ નહીં હોય, અને આ હશે.

અન્કલ સેમ: આપ સૌનું સ્વાગત છે.
Cartoonist: Joseph Keppler

આટલું તો એક નજરમાં જ સમજાય એવું છે. કાર્ટૂનિસ્ટની કમાલ આ પ્રતીકમાં અને તેને અનુરૂપ બતાવેલી મુસાફરોની જોડીમાં છે. 'Noah's ark' એટલે કે નોઆના જહાજની પુરાણકથા યહૂદી, ઈસ્લામ અને ખ્રિસ્તી જેવા અબ્રાહમિક ધર્મોમાં બહુ જાણીતી છે. એ મુજબ આદમ અને ઈવના સર્જનનાં કેટલાય વરસો પછી ઈશ્વરને લાગે છે કે લોકો એમનામાં માનતા નથી. આથી હવે પ્રવર્તમાન સૃષ્ટિનો નાશ કરીને નવેસરથી સૃષ્ટિનું સર્જન કરવું પડશે. આ માટે તૈયારી કરવાની જવાબદારી તે નોઆને સોંપે છે. સૌ પ્રથમ તો નોઆ એક વિશાળ જહાજ બનાવે છે. એ પછી તે દરેક જીવની એક એક જોડી (નર-માદા) એમાં ચડાવે છે, જેથી પ્રલય ઓસર્યા પછી નવેસરથી સૃષ્ટિ રચાય ત્યારે પ્રત્યેક જીવ એમાં જન્મીને પાંગરી શકે. (એનું એક કાર્ટૂન પણ મૂકેલું છે)

નોઆ: હવે સાંભળો. આપણે જહાજમાં કક્કાવારી
મુજબ ચડવાનું છે.
(આ સાંભળીને ઝેબ્રા નિ:સાસો નાખે છે)
Cartoonist: Gary Larson

મૂળ પૌરાણિક કથાની આટલી પૂર્વભૂમિકા પછી પાછા કાર્ટૂન પર આવીએ તો અહીં પણ અન્કલ સેમ નર-માદાની જોડીને જહાજમાં આવકારે છે. એનો અર્થ એ કે આવો, અમારે ત્યાં વસો, અને તમારા પરિવારનો વિસ્તાર કરો.

કોને ખબર, કાકા ટ્રમ્પના પૂર્વજો પણ આવી જ હોડીમાં ચડીને આવ્યા હોય! પણ હવે એ જ ટ્રમ્પ અમેરિકામાં જન્મેલા બાળકોના નાગરિકત્વના હક બાબતે બૂમબરાડા કરે ત્યારે લાગે કે ઘડિયાળના કાંટા તેઓ ઊંધા ફેરવવાની કોશિશ કરી રહ્યા છે.