આજે સવારે જ શ્રી જગદીશ પટેલ દ્વારા સમાચાર મળ્યા કે રમેશ પટેલે વિદાય લીધી. જગદીશભાઈના તો એ મોટાભાઈ. હવે તો જગદીશભાઈ સાથે મિત્રતા કહી શકાય એવા સંબંધ છે, પણ રમેશ પટેલનો પરિચય મને તેમનાથી પહેલાં થયેલો.
પરોક્ષ પરિચય રજનીકુમાર પંડ્યાએ તેમના વિશે લખેલા લેખ થકી હતો જ. લંડનમાં શુદ્ધ ગુજરાતી ભોજન પીરસતી હોટેલ 'મંદિર'ના સંચાલકનો પરિચય કરાવતો એ લેખ રજનીકુમારની 'રંગતરંગ'ની કોલમ 'ખોલો બંધ પટારા'માં પ્રકાશિત થયેલો. એ રીતે રમેશ પટેલ સ્મૃતિમાં હતા. એ પછી તેઓ ભારત આવીને, વડોદરા ખાતે વસ્યા એની મને ખબર નહોતી. શ્રી નવનીતભાઈ મદ્રાસીની જીવનકથાના મેં લખેલા પુસ્તક 'પડકાર સામે પુરુષાર્થ' નિમિત્તે યોજાયેલા એક કાર્યક્રમમાં રમેશભાઈ પહેલી વાર મળ્યા ત્યારે રજનીકુમાર પણ એ કાર્યક્રમમાં મુખ્ય અતિથિ હતા. એ વખતે મને ખબર પડી કે આ 'મંદિર'વાળા જ રમેશભાઈ.
એક કૉમન મિત્ર થકી અકોટા વિસ્તારમાં રહેતા રમેશભાઈને ત્યાં પણ પછી જવાનું બન્યું. ત્યારે ધ્યાને આવ્યું કે રમેશભાઈનું પ્રિય સંબોધન 'પ્રભુ' છે. એ કહે, 'પ્રભુ, આપણે તો મળેલા છીએ. તમારા કાર્યક્રમમાં...' આમ અમારો પરિચય દ્વિપક્ષી થયો, પણ એ આગળ વધવામાં નિમિત્ત બન્યા બીજા એક મિત્ર રાજેશ દાણી. રાજેશ દાણીએ એક વાર રજનીકુમારને ફોન કર્યો અને જણાવ્યું કે તેમના એક મિત્રની જીવનકથાનું આલેખન કરાવવું છે. રજનીકુમારે રાજેશભાઈને જણાવ્યું કે તે મારો સંપર્ક કરે, કેમ કે, હું પણ વડોદારામાં જ છું. એ પછી રાજેશભાઈનો ફોન આવ્યો, તેમણે વિગતે વાત કરી, અને અમે એક નિર્ધારીત દિવસે મળવાનું ઠરાવ્યું. ત્યાં સુધી ન મેં પૂછેલું કે ન તેમણે જણાવેલું કે કોની જીવનકથાનું આલેખન કરાવવાનું છે. અમે બન્ને નિયત સ્થળે મળ્યા અને આગળ વધ્યા. એક પરિચીત સોસાયટીમાં પ્રવેશ્યા એટલે મેં રાજેશભાઈને પૂછ્યું, 'આપણે રમેશભાઈને ત્યાં જવાનું છે?' રાજેશભાઈ કહે, 'તમે એમને જાણો છો?'
આમ, એ મુલાકાત સરળ રહી. 'પ્રભુ'ની જીવનકથા એકદમ ચડાવઉતારવાળી હતી. તેમને એનું આલેખન પણ વ્યાવસાયિક ઢબે કરાવવું હતું. એ પહેલી મુલાકાત પછી મેં તેમને વિગતે રૂપરેખા મોકલી આપી. એ પછી અમારી વધુ એક મિટિંગ થઈ. 'પ્રભુ'એ મારી તમામ બાબતો મંજૂર રાખેલી, પણ તેમણે મને નિખાલસભાવે પૂછેલા પ્રશ્નના જવાબમાં મેં પણ એવો જ જવાબ આપતાં એમને જણાવ્યું કે આ પુસ્તક પ્રકાશિત કર્યા પછી એના વેચાણમાંથી એનો નિર્માણખર્ચ નીકળી રહે એ અહીં શક્ય નથી. એ પછી અમે થોડો વિચારવિમર્શ કર્યો, અને આખરે એ પ્રકલ્પ પડતો મૂકવાનું નક્કી કર્યું. પણ એ પછી અમારી વચ્ચેનો પરિચય વધુ ગાઢ બન્યો. મેં સામે ચાલીને તેમને આપેલા વાસ્તવિક સૂચનને કારણે કદાચ તેમને મારા માટે એક વિશેષ ભાવ થઈ આવ્યો એમ મને લાગતું.
હાડોહાડ સંગીતપ્રેમી એવા રમેશભાઈએ પોતાના બંગલામાં એક હૉલ બનાવેલો, જેનું નામ 'બૈજુ બાવરા- તાના રીરી હૉલ' હતું. એમાં દર સપ્તાહે નિયમિતપણે ગીતસંગીતના કાર્યક્રમ થતા. દોઢસો એક શ્રોતાઓની ક્ષમતાવાળો એ હૉલ પૂરેપૂરો ભરાઈ જતો. અમારા મહેમદાવાદી મિત્ર- કવિ અને સંગીતકાર મયંક ઓઝાનો કાર્યક્રમ પણ એક વાર એમાં યોજાયેલો.
રમેશભાઈ પોતે કવિ હતા. તેમનો મુખ્ય રસ પ્રકૃતિ અને અધ્યાત્મનો. તેમણે પોતે લંડન હતા ત્યારે 'હૃદયગંગા' નામનો કાવ્યસંગ્રહ પ્રકાશિત કરેલો. પોતાના હૉલમાં યોજાતા કાર્યક્રમ વિશે એક વાર મેં વાતવાતમાં કહેલું, 'તમારે ત્યાં યોજાતા કાર્યક્રમ સેન્ડવીચ જેવા હોય છે.' એ કહે, 'પ્રભુ, સમજાવો. આમાં સમજણ ન પડી.' મેં કહ્યું, 'વચ્ચેનો સ્ટફ બદલાતો જાય, પણ કાર્યક્રમના આરંભે અને અંતે તમારું જ ગીત હોય.' આ સાંભળીને એ હસી પડ્યા. કાર્યક્રમનો આરંભ અને અંત 'હું તો નદી બનીને દોડું, જે તરસ્યા હો તે આવો' ગીતના સમૂહગાનથી થતો, અને ઉપસ્થિત શ્રોતાઓમાં તેનો પાઠ અપાતો.
'કુશલ ફાર્મસી'વાળા ડૉ. કિશોરભાઈ ઠક્કુર પણ તેમના મિત્ર. ઠક્કુરસાહેબના દવાખાને અમસ્તા વાતો કરવા મારે પણ જવાનું બનતું. એ રીતે વધુ એક પરિમાણ અમારા પરિચયમાં ઉમેરાયું. એક વખત ડૉ. કિશોરભાઈ, રમેશભાઈ અને મેં- સુરત ઉપાડી. ડૉ. કિશોરભાઈની તીવ્ર ઈચ્છા કે.કે.સાહેબને મળવાની હતી. એ અરસામાં જ પ્રકાશિત મારા દ્વારા સંપાદિત પુસ્તક 'ગુઝરા હુઆ જમાના' તેમણે સાદ્યંત વાંચેલું. અમે નક્કી કરીને સુરત ઉપડ્યા અને રોહિતભાઈ મારફતિયાની 'વીન્ટેજ વેટરન્સ'માં હાજરી આપી. કે.કે.સાહેબ પણ ત્યાં જ મળી ગયા. સુરત જતાં અને આવતાં રમેશભાઈનું સાન્નિધ્ય મળ્યું. તેમનાં ગીતો સાંભળવા મળ્યાં. તે 'પ્રેમોર્મિ'ના ઉપનામથી ગીતો લખતા હતા.
થોડા સમય પછી વળી તેમણે મને યાદ કર્યો. તેમનાં ગીતોનાં પુસ્તક 'હૃદયગંગા'ની સર્જનયાત્રા તેમણે છૂટકછૂટક લખી હતી. એ તમામ સામગ્રી તેમણે મને આપી અને એનું શું થઈ શકે એ વિશે અમે ચર્ચા કરી. એ સામગ્રી વાંચતાં જ એનો નકશો મારા મનમાં સ્પષ્ટ થયો. એનું સંપાદન કરીને, એને પ્રકરણવાર મૂકવાનું મેં સૂચન કર્યું એટલે રમેશભાઈ કહે, 'પ્રભુ, હવે એ તમે જાણો કે શું કરવાનું છે. બસ, તમને આપ્યું.' સામાન્ય રીતે વ્યાવસાયિક બાબતોની અગાઉથી ચર્ચા કરીને હું એમાં આગળ વધવાનું નક્કી કરતો હોઉં છું. પણ 'પ્રભુ' પાસે એ થાય?
એ પુસ્તકમાં તેમને એ પુસ્તક નિમિત્તે મળેલા પ્રતિભાવો, તેમણે પોતે ચીતરેલાં ચિત્રો પણ અમે મૂક્યાં. એ પુસ્તકનાં પ્રકરણોનું વિભાજન ગંગોત્રીથી ગંગાસાગરની ગંગાની સફરમાં આવતાં તીર્થ મુજબ કર્યું એ જાણીને તે બહુ રાજી થયા હતા.
સંગીત બાબતે તેઓ અનેક પ્રયોગો કરતા રહેતા હતા. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિશેના તેમના પોતાના ખ્યાલ હતા.
જો કે, થોડા સમયમાં તેમણે વડોદરા ખાતેનો બંગલો વેચીને પોતાના વતન કરમસદમાં સ્થાયી થવાનું નક્કી કરેલું. એ સાંભળીને અનેક લોકોને પોતાનું એક ઠેકાણું વિલાઈ રહ્યું હોવાનું લાગેલું.
કરમસદમાં તેમણે નવેસરથી મકાન તૈયાર કરાવ્યું અને એમાં પણ સંગીતના કાર્યક્રમ યોજવાના શરૂ કરેલા. ત્યાં ગયા પછી અમારો સંપર્ક પ્રમાણમાં ઓછો રહ્યો, પણ અમુક અંતરાલે 'શું ચાલે છે, પ્રભુ!' પૂછતા તેમના ફોન આવતા રહેતા.
થોડા દિવસો અગાઉ જગદીશભાઈ સાથે વાત થતાં જાણ થઈ કે રમેશભાઈને દવાખાનામાં દાખલ કરેલા છે. એ પછી તેમના એક મિત્રે મને સમાચાર આપ્યા કે રમેશભાઈને બ્રેઈન હેમરેજ થયું છે. એ જ ક્રમમાં આજે જગદીશભાઈએ તેમના દેહાવસાનના સમાચાર આપ્યા.
રમેશભાઇનાં સંતાનો વિદેશમાં છે. અહીં તેમનો પરિવાર વિસ્તૃત હતો. કેટલાય સંગીતપ્રેમીઓને, મારા જેવા મિત્રોને તેમની વિદાયથી એક સ્વજન ગુમાવ્યાની અનુભૂતિ થશે.
સ્વર્ગના પ્રવેશટાણે જ રમેશભાઈ કહેશે, "આવી ગયો છું, પ્રભુ!" અને પ્રભુ કહેશે, "ભલે પધાર્યા, પ્રભુ!"
