લદાખના રેખાંકનો (5)

અત્યાર સુધી જોયેલા મહેલોની સાથે સરખાવતાં એ જરા જુદો જણાઈ આવે, પણ લેહમાં ઠીક ઠીક ઊંચાઈએ બનાવાયેલો આ મહેલ તરત જ ધ્યાન ખેંચે એવો છે. ચારસો વર્ષ જૂના આ પ્રસાદનું નિર્માણ રાજા સિંગે નામગ્યાલના શાસનકાળમાં હાથ ધરાયેલું. પોતાના બળનું પ્રદર્શન કરી શકાય એ માટે લેહના ઊંચા પર્વત પર નવ માળનું આ ભવન તૈયાર કરાવાયું. સ્થાનિક કારીગરો અને સ્થાનિક સામગ્રીનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. કહેવાય છે કે મહેલ માટે ઉપયોગમાં લેવાયેલા પથ્થરો ફ્યાંગ તથા સાબૂ ગામમાંથી મંગાવાયેલા. લાકડાંને અલમ તિલતથી ઝંસ્કર નદીના પ્રવાહમાં વહેવડાવીને યોગ્ય સ્થાને પહોંચાડાયેલાં. નિર્માણે ત્રણ વર્ષ લીધાં.

એ પછી આક્રમણ અને વાતાવરણની વિષમતાનો તે ભોગ બનતો રહ્યો. ભારતીય પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણે મોડે મોડે તેનો જિર્ણોદ્ધાર કર્યો. તેને કારણે એ હવે મુલાકાતીઓ માટે ખુલ્લો મૂકાયો છે. જિર્ણોદ્ધાર પહેલાં એ કેવો દેખાતો હશે? 1998માં રજૂઆત પામેલી મણિરત્નમ દિગ્દર્શીત 'દિલ સે'ના ગીત 'સતરંગી રે'માં તેનો કેટલોક હિસ્સો જોઈ શકાય છે. (અને એ ગીત અહીં જોઈ શકાય છે.)

પુરાતત્ત્વ ખાતાએ ઘણું બધું કામ કરવું પડ્યું હશે, પણ એ યોગ્ય રીતે કરાયેલું જણાય છે. અહીં મૂકેલાં બે ચિત્રોમાં દૂરથી દેખાતો લેહ પેલેસ તેમજ એ પેલેસનો અંદરનો એક હિસ્સો ચીતરાયેલાં છે.

લેહ પેલેસ 

લેહ પેલેસની અંદરનો એક ભાગ 

લદાખનાં રેખાંકનો (4)

 પંદરેક હજાર ફીટની ઊંચાઈએ આવેલું ત્સો (સરોવર) મોરીરી અને એને કાંઠે વસેલું કર્ઝોક ગામ. માંડ સોએક ઘરો હશે. એક તરફ સરોવર અને તેની પેલે પાર હિમાચ્છાદિત શીખરો, અને બીજી તરફ રેતાળ પર્વતો. આટલી ઊંચાઈએ કશું ન ઉગે એ સ્વાભાવિક છે, આથી પશુપાલનનો મુખ્ય વ્યવસાય ધરાવતા અહીંના લોકો કદાચ શિયાળામાં નીચેના ભાગમાં જતા હશે. આવા નાનકડા ગામમાંય ચારસો વર્ષ જૂની એક મોનેસ્ટ્રી હતી.

અહીં ધુમ્રપાન અને મદ્યપાન પ્રતિબંધિત હતાં- કદાચ મોનેસ્ટ્રીના પ્રભાવને લઈને. દૂરથી જોતાં ગામ જાણે કે પર્વતનો જ એક હિસ્સો હોય એમ લાગે, કેમ કે, મોટા ભાગનાં મકાન પથ્થરોનાં બનેલાં અને તેમાં માટી વપરાયેલી. એ સિવાય થઈ રહેલાં નવાં બાંધકામો હોમસ્ટે અને ગેસ્ટહાઉસનાં છે. આ ઉપરાંત તંબૂઓ પણ ખરા.

અમે ગામના છેડા સુધી લટાર મારી. એ શેરીનું એક દૃશ્ય.

કર્ઝોક ગામની શેરી 

લદાખનાં રેખાંકનો (3)

નુબરા ખીણમાં આવેલું હુન્દર ગામ ત્યાંના રેતીના ઢૂવા માટે વિખ્યાત છે. સપાટ મેદાનમાં વહેતું નુબરા નદીનું વહેણ, સાવ પાંખા કાંટાળા વૃક્ષો, ભૂખરી સફેદ રેતીના ઢૂવા અને પશ્ચાદભૂમાં ભૂખરા પર્વતો.

હુન્દર ગામનો એક રસ્તો

આ પ્રદેશના પર્વતોનો રંગ અલગ જ છે. મોટા ભાગના પર્વતો ભૂખરા, અને એની ટોચે હીમ જામેલું જોવા મળે. રેતીના ઢૂવા દૂર સુધી પથરાયેલા, જેમાં સહેલાણીઓ બે ખૂંધવાળા ઊંટ પર બેસીને લટાર મારતા જોવા મળે. બે ખૂંધવાળા ઊંટની શારિરીક રચના વિશિષ્ટ છે. બન્ને ખૂંધમાં ચરબીનો સંગ્રહ થાય છે, અને તેની આંખનાં પોપચાં સહેજ મોટાં હોય છે. આને કારણે રેતી તેની આંખમાં પેસી જતી નથી. આટલી ઊંચાઈએ આવેલા રેગિસ્તાનમાં ટકી રહેવા માટે કુદરતે તેની શરીરરચના વિશિષ્ટ બનાવી હશે. 

હુન્દરમાં જોવા મળતાં બે ખૂંધવાળાં બેક્ટ્રિઅન ઊંટ

બેક્ટ્રીઆ હિંદુકુશની પર્વતમાળામાં વસેલું પ્રાચીન રાજ્ય હતું. અહીં જોવા મળેલા મોટા ભાગના ઊંટના વાળ (રુંવાટી/ઉન) ઊતારી લેવામાં આવ્યા હતા.

હુન્દરમાં વસવાટ માટે અનેક હોમસ્ટે, ગેસ્ટહાઉસ, હોટેલ ઉપલબ્ધ છે. અહીં પર્વતો એટલા નજદીક લાગે છે કે મોટે ભાગે કોઈ પણ સ્થળે ઉતરતાં જ બારીમાંથી તેને સાવ ઝીણવટથી જોઈ શકાય. અહીં કોઈક ધર્મસ્થાનેથી આખો દિવસ માઈક પર કંઈક ને કંઈક વાગ્યા કરતું હતું. એમ ઘણી હોટેલોમાં પણ મોટેથી ડીજે સાઉન્ડના ધડાકા સંભળાતા હતા. ખરા અર્થમાં પ્રકૃતિની ગોદમાં વસેલા આવા રૂપકડા ગામમાં પણ આવું ધ્વનિ પ્રદૂષણ ત્રાસ ઉપજાવતું હતું. અને એ એમ પણ સૂચવતું હતું કે દિન બ દિન તેનો ઉપદ્રવ વધતો જવાનો છે.

લદાખનાં રેખાંકનો (2)

 લેહ અને તેની આસપાસના વિસ્તારોમાં બૌદ્ધ ધર્મીઓની બહુમતિ છે. લેહ અને તેની આસપાસ અનેક મહત્ત્વની મોનેસ્ટ્રી/ગોન્પા આવેલાં છે, જે દરેકનું આગવું માહાત્મ્ય હશે. મને બુદ્ધમાં રસ ખરો, પણ બૌદ્ધ ધર્મમાં નહીં, આથી અમે નક્કી કરેલું કે એકાદ બે મોનેસ્ટ્રીની મુલાકાત લઈશું. બધે નહીં જઈએ. લેહથી બાવીસેક કિ.મી.ના અંતરે આવેલા ઠિક્સે ગામે આવેલી મોનેસ્ટ્રીની અમે મુલાકાત લીધી. લેહ આવતો ભાગ્યે જ કોઈ પ્રવાસી એવો હશે કે જેણે આ મોનેસ્ટ્રીની મુલાકાત ન લીધી હોય. ઊંચાઈ પર આવેલી હોવાથી આ મોનેસ્ટ્રી પરથી આસપાસનું દૃશ્ય સુંદર રીતે જોઈ શકાય છે. તદુપરાંત આ મોનેસ્ટ્રીના રંગ એકદમ તાજા કરેલા હોય એમ જણાયું. તેને કારણે તેના ફોટા લેવાનું આકર્ષણ પ્રવાસીઓમાં હોય એ સ્વાભાવિક છે. અહીંનું મુખ્ય આકર્ષણ પંદરેક મીટર ઊંચી મૈત્રેય બુદ્ધની પ્રતિમા છે.

ઠિક્સે મોનેસ્ટ્રીનું નીચેથી દેખાતું દૃશ્ય

ટિકિટ ખરીદ્યા પછી વળાંક અને ઢાળવાળા પગથિયાં ધીમે ધીમે ચડવા પડે. વચમાં વિરાટ કદનું પ્રેયર વ્હીલ જોવા મળે છે, જ્યાં લોકો સામાન્ય રીતે ફોટા પડાવે છે. અલબત્ત, આવા વિરાટ કદનાં પ્રેયર વ્હીલ લેહની આસપાસ ઘણે ઠેકાણે જોઈ શકાય છે.

વિરાટ કદનું પ્રેયર વ્હીલ

પગથિયાં ચડીને ઉપર આવીએ એટલે સામેના વિશાળ ચોકમાંથી ઉપર જઈ શકાય. પણ ચોકના પ્રવેશદ્વારે બે બાજુ બે વિચિત્ર પ્રાણીઓની પ્રતિમા જોવા મળી. પહેલી નજરે એ સિંહ જેવા લાગતા હતા, પણ એ સામાન્ય સિંહ નહોતા. પછી ખ્યાલ આવ્યો કે એ સ્નો લાયન છે. તેનું માહાત્મ્ય તિબેટી પુરાણોમાં ઘણું છે. એ રીતે અહીં બન્ને સિંહ પ્રવેશદ્વાર પાસે બેસીને સમગ્ર પરિસરનું રક્ષણ કરતા હોય એવું દર્શાવાયું હશે.

તિબેટના પૌરાણિક પ્રાણી સ્નો લાયનની પ્રતિમા

લદાખનાં રેખાંકનો (1)

 લેહમાં એક ટેકરી પર આવેલા શાંતિસ્તૂપનું નિર્માણ 1991માં જાપાની બૌદ્ધ ભિખ્ખુ ગ્યોમો નાકામુરા દ્વારા, બૌદ્ધ ધર્મના 2500 વર્ષ થઈ રહ્યા હતા એ નિમિત્તે કરાવવામાં આવ્યું હતું. તેના તળિયે ભગવાન બુદ્ધના અવશેષો છે, જેનું 14મા દલાઈ લામા દ્વારા અહીં સ્થાપન કરવામાં આવ્યું હતું. બે સ્તરીય બાંધકામ ધરાવતા આ સ્તૂપના પ્રથમ મજલે આસપાસ બે હરણ ધરાવતું ધર્મચક્ર છે અને મધ્યમાં સોનેરી રંગના બુદ્ધ બિરાજમાન છે. અન્ય બાજુએ તેમના જન્મ અને મૃત્યુ (પરિનિર્વાણ)નો ઘટનાક્રમ દર્શાવાયો છે, તેમજ તેમની તપશ્ચર્યામાં ભંગ કરતા દૈત્યોને તેઓ પરાજિત કરતા બતાવાયા છે.

સાગરતટથી આશરે પોણા બાર હજાર ફીટની ઊંચાઈએ તે આવેલો છે અને તે વિશ્વશાંતિનો પ્રતીક છે.

શાંતિ સ્તૂપ, લેહ

બૌદ્ધ ચિત્રોમાં અનેક અવનવાં પ્રાણીઓ જોવા મળે છે. આ સ્તૂપની તળિયાની પેનલ પર હાથી દર્શાવાયેલા છે, જે મજબૂતીનું પ્રતીક છે, અને પોતાની પીઠ પર તે આ સમગ્ર સંકુલનો ભાર ઊંચકે છે એમ કદાચ સૂચવાયું છે. અમને આ હાથીનું આલેખન જોઈને મઝા આવી ગઈ. તેની વિશાળતા સૂચવતા થાંભલા જેવા પગને બદલે તેનું શરીર ગાય કે એવા અન્ય પ્રાણી જેવું સામાન્ય હતું. રેખાંકનમાં એ હાથી દર્શાવ્યો છે.

શાંતિ સ્તૂપના તળિયાની પેનલમાં હાથીની આકૃતિ
(સિમેન્ટમાં કોતરાયેલી)

લદાખના પ્રવાસે (14)

 સ્થળ: કે.બી.આર. વિમાનીમથક, લેહ

સમય: સવારના સાડા નવની આસપાસ

દિવસ: 13 મે, 2023, મંગળવાર

બે સપ્તાહના લેહ-લદાખ પ્રવાસનો અંતિમ દિવસ હતો. વળતાં હવાઈ માર્ગે લેહથી મુંબઈ જવાનું આયોજન હતું. સવારના અગિયાર વાગ્યાનો સમય હોવાથી અમે સવા આઠ-સાડા આઠે વિમાનીમથક પહોંચી ગયા. પ્રવેશ, બૉર્ડિંગ પાસ, બેગેજ ટેગિંગ વગેરે પતાવીને સિક્યુરિટી ચેક-ઈન માટે બીજા વિભાગમાં પ્રવેશવાનું હતું. અહીં માત્ર હેન્ડ બેગેજની ચકાસણી થતી હતી. એક ટ્રેમાં પોતાની પાસે રહેલો સામાન મૂકીને સ્કેનરમાંથી તે પસાર થાય એટલે બીજે છેડે જઈને તેને મેળવી લેવાનો. બીજે છેડે જતાં અગાઉ એક સિક્યુરિટી અફસર દ્વારા મેટલ ડિટેક્ટર વડે પણ ચકાસણી કરાવવાની. ટ્રે ઉપરાંત હેન્ડ બેગેજને પણ એ જ રીતે સ્કેનરમાંથી પસાર કરવાનું હતું. સામાન સ્કેનરમાં મૂકાય એ પહેલાં અને તેમાંથી પસાર થાય એ બધું સી.આઈ.એસ.એફ.ના જવાનોની નજર હેઠળથી પસાર થતું, જેમના ચહેરા પર હાસ્ય ભાગ્યે જ જોવા મળતું, કેમ કે, મુસાફરોનો ધસારો એટલો હતો કે સમયમર્યાદામાં બને એટલું ઝડપથી કામ પતાવવું જરૂરી બની રહે. સ્કેનરની બહાર જે સામાન નીકળતો ત્યાં સી.આઈ.એસ.એફ.ની યુવતીઓ કાર્યરત હતી.

અમારું હેન્ડ બેગેજ સ્કેનરમાંથી સલામત રીતે નીકળી ગયું, પણ ઈશાનની બેગ સ્કેનરમાંથી નીકળી એ સાથે જ પેલા જવાને એને બાજુમાં મૂકી દીધી અને કહ્યું, 'ઈસમેં બહોત સારી મેટલિક ઔર ઈલેક્ટ્રોનિક ચીજેં હૈં.' આ સાંભળીને અમે બધાં સ્કેનરની બહારની બાજુએ ઉભેલી સી.આઈ.એસ.એફ.ની યુવતીની નજીક ગયા, જેણે એ બેગ પોતાના હાથમાં લઈને ઈશાનને કહ્યું, 'ઈસે જરા દિખા દિજીયે.' ઈશાને એક પછી એક વસ્તુ કાઢીને બહાર મૂકવા માંડી, જેમાં મુખ્યત્વે કેમેરા અને તેને સંબંધિત ચીજો હતી. પણ એ કાઢતાં કાઢતાં એ બેગમાં ઊભી મૂકાયેલી વાંસળી પર પેલી યુવતીની નજર પડી. એ જોતાં જ તેણે પૂછ્યું, 'આપ ફ્લૂટ બજાતે હૈ? મુઝે ઉસકી ધૂન બહોત અચ્છી લગતી હૈ.' ઈશાને હકારમાં ડોકું ધુણાવ્યું. દરમિયાન અંદરથી હાર્મોનિકા પણ નીકળ્યું, જે 'મેટલિક' હતું. પેલી યુવતીએ ઈશાનને કહ્યું, 'આપ ફ્લૂટ બજાઈયે ના!' ઈશાનને એમ કે એ કહેવા ખાતર કહેતી હશે. બીજી બાજુ અમને સહેજ ફિકર થઈ રહી હતી કે આ બધું બહાર કઢાવી ન મૂકે તો સારું! એ યુવતીએ વધુ એક વાર વિનંતી કરી એટલે ઈશાને ફ્લૂટ કાઢીને હોઠે લગાડી. હળવેકથી 'કૈસી તેરી ખુદગર્જી, ના ધૂપ ચુને, ના છાંવ'ની ધૂન શરુ કરી. નીચી પીચ પર શરૂ થયેલી એ ધૂન આગળ વધી એમ સી.આઈ.એસ.એફ.ની બીજી યુવતીઓ અને છેક આગળ રહેલા જવાનોનું આ તરફ ધ્યાન ખેંચાયું. એ પછી એકદમ હાઈ પીચ પર 'રે કબીરા, માન જા' વાગ્યું એટલે સિક્યુરિટી સ્ટાફના તમામ લોકો બે-ત્રણ સેકન્ડ માટે આ તરફ મોં ફેરવીને જોવા લાગ્યા. ધૂન પૂરી થઈ એટલે એ સૌએ તાળીઓ પાડી.

સી.આઈ.એસ.એફ.ની મુખ્ય જણાતી યુવતીએ 'થેન્ક યુ' કહીને ઈશાનને પૂછ્યું, 'આપ કા કોઈ યુ ટ્યૂબ ચેનલ હૈ ક્યા?' ઈશાને પોતાનું ‍‍‍‍‍‍‍‍ઈન્સ્ટાગ્રામ આઈ.ડી. હોવાનું જણાવ્યું એટલે તેમણે ‍ઈન્સ્ટાગ્રામ પર હતી એવી પોતાની એક સાથીદારને આ વાત જણાવીને ઈશાનનું ઈન્સ્ટાગ્રામ આઈ.ડી. પૂછ્યું.

લદાખના પ્રવાસના અંતિમ દિવસે, વિદાયની આ મસ્ત સ્મૃતિ લઈને અમે ઘરના માર્ગે પ્રસ્થાન કર્યું.

લદાખના પ્રવાસે (13)

 ચીન-ભારત-પાકિસ્તાનમાં થઈને વહેતું પાણી એટલે...

સાંજના સમયે લેહ પાછા આવી ગયા ત્યારે જાણે કે પોતાને ઘેર આવ્યા હોય એમ લાગતું હતું. સતત છ દિવસ પહાડી રણમાં આવેલાં વિવિધ સ્થળે વીતાવ્યા પછી વસતિવાળું શહેર જોવા મળ્યું હતું. પછીના દિવસે હજી અમારે કેટલાંક સ્થળોએ જવાનું હતું. એ લેહથી જ જવાનું રાખેલું. આમાં બે મુખ્ય મોનેસ્ટ્રી લામાયુરુ અને અલ્ચીની હતી. પંડિત રાહુલ સાંકૃત્યાયને ત્રીસીના દાયકામાં અલ્ચીની મોનેસ્ટ્રીની મુલાકાત લીધેલી. જો કે, હવે અમને મોનેસ્ટ્રીમાં ખાસ રસ નહોતો રહ્યો. કેવળ બહારથી તસવીરો લઈ શકાય એટલા પૂરતું જ અમારા માટે એનું મહત્ત્વ હતું. આથી અમે લામાયુરુ અને અલ્ચી જવાનું માંડવાળ કર્યું. એનું અંતર પણ વધુ હતું. આથી અમે થોડે નજીકનાં કહી શકાય એવાં સ્થળોની મુલાકાત લેવાનું જ રાખ્યું.

'રેન્‍ચો સ્કૂલ' અધિકૃત નામ બની ગયું 

બીજા દિવસે સવારે ચા-નાસ્તો કરીને અમે નીકળ્યા અને શેમાં આવેલી 'રેન્ચો સ્કૂલ'માં પહોંચ્યા. 'દ્રુક પદ્મ કાર્પો સ્કૂલ' તેનું મૂળ નામ, પણ 'થ્રી ઈડિયટ્સ' દ્વારા પ્રસિદ્ધિ પામ્યા પછી તે આ નવા નામે ઓળખાય છે. અમને એમ લાગ્યું કે 'રેન્ચો સ્કૂલ' જેવું નામ તેને પ્રવાસીઓ દ્વારા અપાયું હશે. પણ ત્યાં જઈને જોયું તો એ જ નામનું પાટિયું જોવા મળ્યું. સોનમ વાંગ્ચૂકના માનસસંતાન સમી આ શાળા અંદરથી જોવાની ઈચ્છા હતી, પણ એ શક્ય ન બન્યું. આ શાળાએ પ્રવાસીઓને ધ્યાનમાં રાખીને જ એક જગ્યા ફાળવી દીધી છે, જેમાં 'થ્રી ઈડિયટ્સ'વાળી દિવાલ બનાવેલી છે, અને ભીંત પર તેનાં વિવિધ પાત્રોનાં કેરિકેચર. પ્રવેશતાં જ એક ખંડમાં શાળાની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓની તસવીરો છે અને એક વિડીયો ફિલ્મ સતત ચાલતી રહે છે. દસેક મિનીટની એ ફિલ્મ બેસીને જોઈ. બહાર એક સ્ટોર હતો, જેમાં વિવિધ ચીજો વેચાતી હતી. આ ઉપરાંત એક કેફે હતું. પ્રવાસીઓ આવતા હતા, પેલી દિવાલ નજીક સેલ્ફી લેતા હતા, 'આલ ઈઝ વેલ'ની બૂમો પાડતા હતા, અને રેન્ચો સ્કૂલને થોડીઘણી આવક કરાવતા હતા. અહીંથી અમે ધાર્યા કરતાં ઝડપથી નીકળી ગયા.

પ્રવાસીઓના લાભાર્થે બનાવાયેલા સેલ્ફી પૉઈન્‍ટ 

દીવાલ પર 'થ્રી ઈડિયટ્સ'નાં વિવિધ પાત્રોનાં કેરિકેચર 

આ સ્કૂલેથી નીકળ્યા ત્યારે અમારા ડ્રાઈવર તાશીએ જણાવ્યું કે એનું ઘર નજીકમાં જ છે. એને ત્યાં આવવાની ઈચ્છા ખરી? અમને એમ કે એ વિવેક કરે છે, એટલે અમે એનો આભાર માનીને ના પાડી. એ કહે, 'ચાય-ચૂ પીના.' 'ચાયશાય' કે 'ચા-બા'ને બદલે તે 'ચાય-ચૂ' કહેતો હતો. અમે હા-ના કરીએ એ પહેલાં તો એણે એક ગલીમાં વાહન વાળ્યું અને ઘર આગળ ઊભું રાખ્યું. અમે સમજી ગયા કે આ એનું મકાન છે. તેમની પત્નીએ અમને આવકાર્યા. તેમણે બહાર અમુક શાકભાજી ઉગાડ્યાં હતાં. ઘર ખૂબ મોટું- બે માળનું હતું. અમે ઉપલા માળે બેઠા. વચ્ચે વિશાળ હૉલ અને ફરતે વિવિધ રૂમ. તેઓ શિયાળામાં મકાનનો નીચેનો ભાગ વાપરે છે એમ કહ્યું. તાશીએ પોતાનાં પરિવારજનો સાથે પરિચય કરાવ્યો. એવામાં 'બટર ટી' આવી. નાસ્તો પણ ખરો. 'બટર ટી' અમે પહેલી વાર ચાખી રહ્યા હતા. એકદમ અદ્‍ભુત સ્વાદ. તાશીનાં પત્નીએ પોતાનો પૂજાખંડ બતાવ્યો. અમારા આગમનથી ખુશી વ્યક્ત કરી અને મજાકમાં પતિ વિશે પૂછ્યું, 'યે બરાબર ડ્રાઈવ કરતા થા ન?' ચા પીને અમે તેમની વિદાય લીધી.

સિંધુ (લીલા રંગનું પાણી) અને ઝંસ્કર (સફેદ રંગનું પાણી)
નદીનો સંગમ

હવે અમારો આગળનો મુકામ હતો 'સંગમ પૉઈન્ટ'. રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગ નં.1 પર આવેલા આ સ્થળે સિંધુ અને ઝંસ્કર નદીનો સંગમ થાય છે. આ જ રસ્તો કારગીલ થઈને શ્રીનગર જાય છે. અહીં પહાડો ખડકાળ હતા. બે અલગ અલગ દિશાએથી આવતાં વહેણ એકસ્થાને ભેગાં થાય છે, અને એ પછી તે સિંધુ નદી તરીકે આગળ વધે છે. દસેક હજાર ફીટની ઊંચાઈએ આવેલા આ સ્થળનો નજારો અદ્‍ભુત છે. છેક ઉપરથી એ વધુ સુંદર દેખાય છે. સિંધુ નદીનું પાણી લીલાશ પડતું અને ઝંસ્કરનું પાણી સફેદ રંગનું છે. પહેલાં અમે ઉપરના ભાગે ઉભા રહ્યા. એ પછી છેક નીચે સંગમ પાસે ગયા. અહીં અનેક પ્રવાસીઓ આવેલા હતા. કેફે હતું, રાફ્ટિંગ થઈ શકતું હતું.

'સિંધુ' તરીકે ઓળખાતો, હવે એક બની જતો પ્રવાહ

અતિશય ઠંડા પાણીમાં ઊભા રહીને ફોટા પડાવવાની ઈચ્છા નહોતી. સિંધુ નદીનું મહત્ત્વ ભાવનાત્મક ખરું, આથી તેના પાણીનું આચમન કરીને માથે ચડાવ્યું. ચીનથી નીકળતી આ નદી ભારતમાં વહેતી, પાકિસ્તાનમાં જઈને અરબી સમુદ્રને મળે છે. 'કોઈ સરહદ ઈન્હેં ના રોકે' બરાબર લાગુ પડે.

થોડી વાર પછી અમે પાછા ફરવાની તૈયારી કરી.

વળતાં પથ્થરસાહિબ ગુરુદ્વારા નાનકડું રોકાણ કર્યું. એ પછી 'મેગ્નેટિક હીલ' રસ્તે આવી. ત્યાં અમે 'ચમત્કાર' જોવા ન રોકાયા અને આગળ વધ્યા.

પાછા વળતાં રસ્તામાં 'હૉલ ઑફ ફેમ' આવતો હતો. ત્યાંથી અમે સાંજના 'સાઉન્‍ડ એન્ડ લાઈટ' શોની ટિકીટો ખરીદી લીધી અને પાછા હોટેલ પર આવી ગયા.

આ જ દિવસે સાંજે પાંચ વાગ્યે ભરૂચની અ‍ૅમિટી સ્કૂલમાં મારા પુસ્તકનો વિમોચન કાર્યક્રમ હતો. હોટેલ પર હોવાના કારણે વાઈફાઈ ઉપલબ્ધ હતું. યુ ટ્યૂબ લીન્ક મોકલી હોવાથી મેં એ કાર્યક્રમ જોવાનું શરૂ કર્યું. કલાક-સવા કલાક જોયો અને તાશી અમને લેવા માટે આવી ગયો. અમારે 'હૉલ ઑફ ફેમ'માં યોજાતો 'સાઉન્ડ એન્ડ લાઈટ શો' જોવા જવાનું હતું.

'સાઉન્ડ એન્ડ લાઈટ શો'

ત્યાં અમે પહોંચ્યા ત્યારે લોકો આવી રહ્યા હતા. હજી દરવાજો ખૂલ્યો નહોતો. શિસ્તબદ્ધ સૈનિકો અને ગેરશિસ્તવાળા નાગરિકો વચ્ચે થતા સંવાદ સાંભળવા જેવા હતા. એવામાં વરસાદ શરૂ થયો. સૌ નજીકના કેફેમાં જઈને ગોઠવાયા. આ કેફે પણ 'હૉલ ઓફ ફેમ' દ્વારા સંચાલિત હતું, જેમાં બંકર અને યુદ્ધમેદાનની થીમ હતી. તેની બહાર મોટા અક્ષરે લખેલું વાક્ય ધ્યાન ખેંચે એવું હતું. એમાં લખેલું: BEST OF FRIENDS AND WORST OF ENEMIES VISIT US. થોડી વારમાં અંદર પ્રવેશ શરૂ થયો એ સાથે જ ધક્કામુક્કી અને દોડાદોડી થવા લાગી. બેઠકવ્યવસ્થા પૂરતી હતી. સૌ ધીમે ધીમે ગોઠવાવા લાગ્યા. આસપાસ ઘણા ગુજરાતી પ્રવાસીઓ જણાયા. ઘણા એમ માનતા હતા કે અહીં કશુંક પરફોર્મન્સ યોજાશે. બીજી પણ અનેક ચિત્રવિચિત્ર કમેન્ટ કાને પડતી હતી. આઠ વાગ્યે સમયસર કાર્યક્રમ શરૂ થયો. એ અગાઉ થોડો સૂત્રોચ્ચાર કરાવીને વાતાવરણને ચાર્જ કરવામાં આવ્યું. આ શોમાં ભારતે લડવા પડેલાં, 1947થી 2020 સુધીનાં વિવિધ યુદ્ધ વિશે વાત હતી. ભારતીય સૈન્યની બહાદુરીની ગાથા હતી. વચ્ચે વચ્ચે તાળીઓના ગડગડાટ થતા હતા. બરાબર પોણા નવે, રાષ્ટ્રગીતના ગાન સાથે કાર્યક્રમ સમાપ્ત થયો. એ સાથે ફરી એક વાર સૂત્રોચ્ચાર કરવામાં આવ્યા અને ધીમે ધીમે સહુ બહાર નીકળ્યા. રાષ્ટ્રભાવનાનો ઊભો થયેલો જુવાળ પોતાનાં વાહનો ક્યાં પાર્ક થયેલાં છે એ શોધવામાં ખર્ચાઈ ગયો. પંદર વીસ મિનીટમાં અમે હોટેલ પર પાછા આવી ગયા.

લદાખના પ્રવાસે (12)

 મોનેસ્ટ્રી અને મ્યુઝિયમ

તંગલાંગ લા (પાસ) ઓળંગ્યા પછી હવે નીચે ઊતરતા જવાનું હતું. આ પાસ વટાવ્યા પછી થોડે સુધી બરફ રહે છે, પણ નીચે ઉતરતા જઈએ એમ એ સતત ઘટતો જાય છે. ક્યાંક આખેઆખા પર્વતમાં એકાદો સફેદ ટુકડો બરફનો જોવા મળે એ હદે. અહીંથી નીચે તરફના વાંકાચૂકા રસ્તા પણ દેખાતા હતા. અત્યારે ટોચથી સહેજ જ નીચેના ભાગમાં હતા અને આ રસ્તા જોતાં લાગતું હતું કે અમે નીચે ઉતરીને પર્વતો વચ્ચે પુરાઈ જવાના ન હોઈએ!

હવે લેહ નજીક લાગતું હતું. વચ્ચે એકાદ સ્થળે વાહન ઊભું રાખીને સૌએ ચા-પાણી કર્યાં. જિંજર ટી, મેગી નૂડલ્સ વગેરેથી ઠંડીમાં રાહત જણાઈ. આગળ વધ્યા ત્યારે આ આખો રસ્તો આશ્ચર્યજનક જણાતો હતો. જાણે કે ગેવા કલરની ફિલ્મ હોય એમ બન્ને બાજુ આછા જાંબુડિયા કે ગુલાબી રંગના પથરાળ ખડકો પથરાયેલા હતા. અમુક પર્વતોની ટોચ એકદમ અણીદાર, અને રીતસર તેને કાપ્યા હોય એમ લાગે. તેની પર ઝાડ તો શું, ઘાસનું તણખલું સુદ્ધાં ન દેખાય, પણ રસ્તાની એક તરફ લીલોતરી જોવા મળે. સાથે નદીનું વહેણ પણ ચાલ્યું આવતું હોય. વચ્ચે વચ્ચે સ્તૂપ બંધાયેલા હતા. ગ્યા, મેરુ વગેરે ગામ વટાવતા અમે આગળ ચાલ્યા. હવે રસ્તો એકદમ પાકો અને સડસડાટ હતો. આ મનાલી- લેહ હાઈવે હતો.

કારુ ગામ આવતાં જ જાણે કે બધું પરિચીત લાગવા માંડ્યું. અહીં મોટી લશ્કરી વસાહત છે એ વટાવી. હવે પછીના રસ્તે ઘણી વસતિ હતી. અમારો આગળનો મુકામ ઠિક્સે ગામે હતો, જ્યાંની મોનેસ્ટ્રીની મુલાકાત લેવાની હતી. તે ઊંચાઈ પર આવેલી છે, અને છેક સુધી સડક બનેલી છે. અહીં પહોંચીને અમે નીચે ઉતર્યા. ટિકીટ ખરીદીને વાંકાચૂકા પગથિયે નાનકડું ચઢાણ ચડતા ઉપર પહોંચ્યા કે હિમાલયે એનો પરચો દેખાડવા માંડ્યો. ભયાનક પવન ફૂંકાવો શરૂ થયો. અહીં મૂકેલા અનેક વાવટા અને તોરણોનો ફડફડાટ બીક લાગે એ રીતે સંભળાતો હતો.

મૈત્રેય બુદ્ધની વિરાટ પ્રતિમા

બહાર પાર્કિંગ પાસેના સ્તૂપ 

ઠિક્સે મોનેસ્ટ્રીના જુદા જુદા હિસ્સાની તસવીરો 

આ મોનેસ્ટ્રીમાં અનેક મુલાકાતીઓ હતા. મોટા ભાગના પ્રવાસીઓ. મોનેસ્ટ્રીને રંગરોગાન કરેલા હોવાથી તે ફોટોજેનિક લાગતી હતી. તેના વિવિધ હિસ્સાઓમાં ફર્યા, વિવિધ ઠેકાણેથી ફોટા લીધા. એક ઠેકાણે મૈત્રેય બુદ્ધની વિરાટ પ્રતિમા હતી. આ વિસ્તારમાં મૈત્રેય બુદ્ધની વિરાટ પ્રતિમા ઘણે ઠેકાણે જોવા મળે છે. જો કે, અમારો મુખ્ય રસ મોનેસ્ટ્રીના વિવિધ હિસ્સાઓના ફોટા લેવાનો હતો. એ સંતોષાયો એટલે અમે નીચે આવી ગયા. મોનેસ્ટ્રીના મુખ્ય દરવાજાની બહાર સમાંતર દિવાલો પર 'પ્રેયર વ્હીલ' મૂકેલાં હતાં. તેની નીચે એ મૂકાવનાર પરિવારના નામની તકતી લગાડેલી હતી. તકતી જો કે, નાની, લેબલના કદની હતી. બહાર ત્રણ સ્તૂપ હતા. અહીંથી આખું ભૂપૃષ્ઠ અદ્‍ભુત દેખાતું હતું. એક તરફ સાવ ભૂખરા, જાણે કે માટીના બનેલા હોય એવા ઉજ્જડ પહાડ, તો નીચેના ભાગે લીલાં ઝાડ અને તેની વચ્ચે આવેલાં મકાનો.

ઠિક્સેથી અમે હવે શે તરફ આગળ વધ્યા. શે પેલેસ જોવાની અમારી ઈચ્છા હતી. આ મહેલ આ વિસ્તારનો પ્રાચીનતમ મહેલ છે. કહેવાય છે કે પ્રાચીન કાળમાં કેવળ આ મહેલને જ 'મહેલ'નો દરજ્જો પ્રાપ્ત હતો. અલબત્ત, લેહમાં આવેલો 'લેહ પેલેસ' ખરો, પણ એ 'ફક્ત' ચારસો વર્ષ જૂનો છે. લદાખની રાણીની પ્રસૂતિનો સમય નજીક આવે ત્યારે તે શે મહેલ આવી જતી. ઉપરાંત શાહી લગ્નની તમામ ગતિવિધિઓ આ મહેલમાં થતી. આક્રમણખોરો સામેના બચાવ માટે શે મહેલ સહિતના પર્વત પર લાંબી દિવાલ બનાવવામાં આવી હતી. સાથે ઠેરઠેર દરવાજા પણ ખરા. જો કે, અત્યારે આ મહેલને મોનેસ્ટ્રીમાં ફેરવી દેવામાં આવ્યો છે. તેના અમુક ભાગનો જિર્ણોદ્ધાર કરાયો છે. આથી તેનો આગળનો ભાગ આકર્ષક દેખાય છે. એમ ઉપર ચડ્યા પછી કિલ્લાના અવશેષોરૂપે બુરજ, કાંગરા, દિવાલ વગેરે છે ખરા, પણ સાવ ખંડેર જેવા. અમારે તો એ બધું જોવું હતું.

શે પેલેસનું પ્રવેશદ્વાર 

જિર્ણોદ્ધાર પામેલો મહેલનો આગળનો ભાગ 

મહેલનો એક હિસ્સો 

કિલ્લાના ખંડેર 

કિલ્લાના દરવાજા, રાંગ, બુરજ વગેરેના અવશેષ 

મહેલની અંદર આવેલી મોનેસ્ટ્રી 

મોનેસ્ટ્રીમાં જવામાં અમને રસ નહોતો. આથી મોનેસ્ટ્રીમાં જવાને બદલે આવા ખંડેરોની આસપાસ અમે ફર્યા. પણ તેની બહુ નજીક જઈ શકાય એવું નહોતું. આ આખું સંકુલ ભારતીય પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણ વિભાગને હવાલે છે, છતાં અહીં ખડકો પર રંગીન 'ઓમ મણિપદ્મે હૂં' કોતરાયેલો જોઈને ચીડ ચડી.

બપોર થઈ ગયેલી, અહીં તડકો પણ લાગતો હતો. અને શે મહેલ અમારી અપેક્ષા મુજબનો ન નીકળ્યો. આથી સહેજ કંટાળો પણ આવેલો. ધીમે પગલે અમે ઢાળ ઉતરતા નીચેની તરફ આવ્યા.

શોખમાંથી સંગ્રહાલય ઉભું કરનાર 'લદાખ રોક એન્‍ડ
મીનરલ્‍સ મ્યુઝીયમ'ના ફુંગશુક આંગશોક 

શે મહેલ જવા માટે અમે વાહનમાંથી ઉતરેલા ત્યારે સુજાતે પાછળની તરફ એક પાટિયું વાંચેલું, જેની પર લખેલું 'Ladakh Rock and Minerals Museum'. શે મહેલથી ઉતરીને આવ્યા પછી અમે સૌ ઢીલા પડી ગયા હતા. એવામાં સામે આ જ પાટિયું વંચાયું. થાક અને કંટાળો હોવા છતાં અમે નક્કી કર્યું કે ત્યાં જવું જ. ફરી ક્યારે આ વિસ્તારમાં આવવાનું બને એ કોને ખબર! અમે ત્યાં પહોંચ્યા તો નીચે એક સાવ નાનકડી જગ્યામાં થોડા ખડકો ગોઠવેલા હતા. પછી ખ્યાલ આવ્યો કે અહીં પગથિયાં છે, જે ઉપલા માળ તરફ દોરી જાય છે અને પગથિયાં પર પણ અમુક ખડકો મૂકેલા છે. આવડું નાનું મ્યુઝિયમ ન હોઇ શકે! અમે બાજુની દુકાનમાં પૂછવાનું વિચારતા હતા એવામાં ત્યાંથી જ એક ચશ્માધારી સજ્જન અમને જોઈને બહાર આવ્યા અને પૂછ્યું, 'મ્યુઝિયમમાં જવું છે?' અમે 'હા' પાડી એટલે તેઓ આવ્યા. પહેલાં તેમણે અમને નીચે મૂકેલા કેટલાક ખડકો બતાવ્યા. એમાં એક ખડકના ટુકડાની ઘનતા એટલી બધી હતી કે તેમણે અમને એ ટુકડો ઊંચકી જોવા માટે આગ્રહ કર્યો. અતિશય વજનદાર હતો એ. એ પછી તેઓ ઉપર જવા લાગ્યા એટલે અમે પણ એમની પાછળ દોરાયા. ઉપરના માળે પહોંચીને તેમણે એક પછી એક સ્વીચ પાડી ત્યારે અમને ખ્યાલ આવ્યો કે તેમણે કાચના કેસમાં હારબંધ અનેક નમૂના ગોઠવેલા છે. તેમણે અમને ટિકિટ આપી અને બધું જોવા જણાવ્યું. ઠેરઠેર લેબલ મારેલાં હતા, છતાં અમે તેમને વિનંતી કરી કે તેઓ અમને બધું જણાવે. તેમણે એક પછી એક નમૂના અમને બતાવવા માંડ્યા અને તેના વિશે જણાવવા લાગ્યા. લદાખ વિસ્તાર વિવિધ પ્રકારના ખડકો અને ખનીજોનો ભંડાર છે. અંગત રસ લઈને તેને એકઠા કરી મ્યુઝિયમ બનાવનાર એ સજ્જનનું નામ ફુંગશુક આંગશોક. તમામ ખનીજોને તેના ગુણધર્મો સહિત તેમણે દર્શાવ્યા હતા. આ ઉપરાંત વિવિધ મૂલ્યવાન પથ્થરો જેવા કે- ટોપાઝ, સેફાયર, જેડ, રુબી અને બીજા અનેક. ઉપરાંત તાંબું, સીસું, અબરખ, સલ્ફર, લોખંડ ધરાવતા ખડકો. હિમાલય શી રીતે અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યો તેની આકૃતિ તેમણે મૂકેલી. એ રીતે આ તમામ ખનિજો પણ અહીં આવ્યા હશે. અશ્મિઓ પણ હતાં. અમે રસપૂર્વક એ જોઈ રહ્યા હતા એવામાં બીજા પ્રવાસીઓ આવ્યા. એટલે ફુંગશુકભાઈ એમને ટિકિટ આપવા ગયા. આ બધામાં વિજળીની આવનજાવન થતી રહેતી હતી એટલે અમે મોબાઈલ ફોનની ટોર્ચના પ્રકાશમાં આ જોઈ રહ્યા હતા. બહારના ખંડમાં આ બધું હતું, જ્યારે અંદરના ખંડમાં લદાખની સંસ્કૃતિની ઝલક આપતી વિવિધ ચીજો હતી, જેમાં પોષાક, વાસણો, ચિત્રો તેમજ અન્ય ઉપકરણો પણ સામેલ હતા. શે મહેલમાં અમે ધાર્યું એ મુજબ કશું ન હતું. એનાથી થયેલી નિરાશાનું અનેકગણું સાટું અહીં વળી ગયું. આ સંગ્રહ જોઈને અમને એ સજ્જનમાં રસ પડ્યો અને એમની સાથે વાત ચાલુ કરી. પોતે કશું મુદ્રિત સાહિત્ય તૈયાર કર્યું છે કે કેમ એ પૂછ્યું. તેમણે જણાવ્યું કે આનું પોતે ટ્રસ્ટ બનાવ્યું છે અને સરકાર સરખી જગ્યા આપે તો આને વ્યવસ્થિત સ્વરૂપે પ્રદર્શિત કરવા ઈચ્છે છે. પણ આ સ્થળનું માસિક ભાડું જ સાઠ હજાર રૂ. છે. અહીં એક સહાયક તેમણે રાખી છે. મુદ્રણનો ખર્ચ બહુ છે, અને બ્રોશર છપાવે તો 40/રૂમાં પડે, તેની સામે પ્રવેશ ટિકિટ 50/ રૂ. છે. આથી એ પરવડે એમ નથી. તેમણે એક મહત્ત્વાકાંક્ષી આયોજન જણાવ્યું કે સરખી જગ્યા મળે તો પોતે આ બધું એક ગુફા જેવી રચનામાં ગોઠવવા ઈચ્છે છે, જેથી એ વધુ નૈસર્ગિક લાગે અને 'ખૂલ જા સીમસીમ'ની જેમ પ્રવાસીને એ જોવા મળી શકે. માત્ર ને માત્ર પોતાના શોખથી તેમણે ઊભું કરેલું આ સંગ્રહાલય જોઈને અમને બહુ આનંદ થયો. તેમને શુભેચ્છા પાઠવીને અમે બહાર નીકળ્યા.

હવે અમે સીધા લેહ તરફ ઉપડ્યા. હોટેલ પર પહોંચીને રૂમનું બારણું ખોલ્યા પછી પહેલું કામ ગીઝરની સ્વીચ ઑન કરવાનું કર્યું.

લદાખના પ્રવાસે (11)

 'ઘર'વાપસી વેળા

કર્ઝોક (ત્સો મોરીરી)માં સવારે સાડા સાતે ચા-નાસ્તો પતાવ્યો અને આઠ વાગ્યે મુસાફરી શરૂ કરી. લેહથી શરૂ કરાયેલી મુસાફરીનો આ છઠ્ઠો દિવસ હતો અને છેલ્લો પણ. આ પાંચ દિવસમાં સૌથી મહત્ત્વની બાબત એ પુરવાર થઈ હતી કે સ્નાન આપણા પ્રાત:કર્મનો કેટલો મોટો હિસ્સો રોકે છે! આપણાં પ્રાત:કર્મો બે ભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે: સ્નાન પહેલાં અને સ્નાન પછી. અહીં અમને ખ્યાલ આવ્યો કે સ્નાન જ કરવાનું ન હોય તો આપણો કેટલો બધો સમય બચી શકતો હોય છે! જો કે, એ બચેલા સમયનું શું કરવું એ અલગ સમસ્યા છે. કર્ઝોકથી પાછા એ જ રસ્તે વળવાનું હતું. ઘણે સુધી કાચોપાકો રસ્તો, પછી સડક, બન્ને બાજુ એ જ ભૂખરા પહાડ અને વચ્ચે સપાટ મેદાન. પ્રવાસશાસ્ત્રના નિયમ મુજબ કોઈ પણ સ્થળે પહોંચતા હંમેશાં વધુ સમય લાગે, પણ એ જ રસ્તે પાછાં વળતાં જાણે કે ઝડપથી આવી જવાતું હોય એમ જણાય. એ ન્યાયે અમે પણ પરિચીત રસ્તે ઝડપભેર મુખ્ય રસ્તા પર આવી ગયા. વચ્ચે પેલું 'બચ્ચા સરોવર' આવી ગયું. અમારે હવે ત્સો (સરોવર) કાર જવાનું હતું.

ત્સો મોરીરીથી પાછા વળતાં

પુગા નામનું એક સ્થળ હતું, જ્યાં ગરમ પાણીના ઝરા હતા. ત્યાં જવા માટે રસ્તો સહેજ ફંટાતો હતો અને અમુક અંતરેથી ચાલતા જવાનું હતું. પાંચ પાંચ દિવસ રણમાં રખડ્યા પછી આજે હવે અમે સહેજ કંટાળ્યા પણ હતા. ગરમ પાણીના ઝરા બાબતે અમે ખાસ ઉત્સાહ ન બતાવ્યો અને એને પડતા મૂકીને ફક્ત ત્સો કારની મુલાકાત લેવાનું જ નક્કી કર્યું.

આ માર્ગનું આ ત્રીજું સરોવર હતું. સવા પંદરેક હજાર ફીટની ઊંચાઈએ આવેલું ખારા પાણીનું આ સરોવર એક સમયે મીઠાનો મહત્ત્વનો સ્રોત ગણાતું અને અહીંથી અમુક જનજાતિઓ મીઠાની નિકાસ કરતી. હવે આ પ્રદેશમાં બર્ફીલાં શિખરો નહોતાં. એક તરફ સપાટ મેદાન હતાં, બીજી તરફ પર્વત. સપાટ મેદાનમાં સફેદ રંગનો ક્ષાર ઠેરઠેર દેખાતો હતો, જે બરફ હોવાનો આભાસ કરાવતો હતો.

ત્સો કારના કાંઠે આવેલી વસાહત

અહીં ઢાળ ચડવા ઉતરવાના વધુ હતા. આ તરફ વચ્ચે વસતિ પણ જણાતી હતી. અમે આગળ વધતા ચાલ્યા અને સામે નીચાણવાળા ભાગમાં ત્સો કારનાં દર્શન થયાં. અહીં પાણીનો ખાસ કોઈ રંગ દેખાયો નહીં, જે અમે અગાઉ પેન્ગોન્ગ અને ત્સો મોરીરીમાં જોયો હતો. આગળ વધતા ગયા એમ ખ્યાલ આવ્યો કે આ સરોવરનું પાણી થીજી ગયેલું હતું.

ત્સો કારનું એક દૃશ્ય 

પાણી હોય તો એમાં રંગ દેખાય ને! અત્યાર સુધી ઉબડખાબડ અને કાચાપાકા રસ્તે મુસાફરી કર્યા પછી હવે મસ્ત, કાળી સડક નજરે પડી. એ જોઈને અમે ખુશ થઈ ગયા.

ત્સો કારના કિનારે રહેઠાણ

ત્સો કારના કિનારે ઘેટાંબકરાનાં વાડા

આ સરોવરનો વિસ્તાર એટલો વિશાળ હતો કે અમને સમજાયું નહીં કે અમારે વાહન ક્યાં ઊભું રાખવું. આથી અમે કિનારાની સમાંતરે, વળાંકવાળા રસ્તે આગળ વધતા જ રહ્યા. વચ્ચે નાની વસાહત અને થોડા તંબૂ આવ્યા. એ વટાવીને અમે વળ્યા કે રસ્તો સહેજ ઉપરની તરફ ચડતો જણાયો. અમને ખ્યાલ આવ્યો કે આમ ને આમ અમે આગળ વધતા રહ્યા તો સરોવર પૂરું થઈ જશે. આથી અમે એક વળાંક પર વાહન ઊભું રાખ્યું. અહીં કરવાનું કશું નહોતું, પણ ઊતરીને સહેજ ટહેલ્યા, ફોટા લીધા. નીચાણના વિસ્તારમાં પથ્થરનાં થોડા બાંંધકામ હતાં, જેમાંના અમુક મકાન તો અમુક ઘેટાંબકરાંના વાડા હતા. એ બધું ખાલી પડ્યું હતું. અમારા ડ્રાઈવરે જણાવ્યું કે આ બધાં વેચીને લોકો હવે બીજે વસવાટ કરવા લાગ્યા છે. સાચુંખોટું એ જાણે! સામી તરફ હિમપર્વત દેખાતા હતા. તડકો ભરપૂર હતો. થોડી વાર ઊભા રહ્યા પછી અમે આગળ વધ્યા. અહીં પર્વતની ધારે સડક છેક સુધી દેખાતી હતી. સામે મેદાનની પેલે પાર નાના નાના ડુંગરા હતા.

તંગલાંગ લા

ખાસ્સું આગળ વધ્યા પછી મનાલીથી આવતો રોડ આ રોડને મળ્યો. એટલે કે મનાલીથી અમે લેહ આવ્યા ત્યારે એ રસ્તો અહીં મળ્યો હશે. આ ભાગ અમે ત્યારે સાંજના સમયે પસાર કરેલો. અત્યારે હજી બપોર હતી. આથી દિવસે આ ભાગ સારી રીતે જોવા મળશે એમ જાણીને અમે રાજી થયા. હવે અમારે તંગલાંગ લા (પાસ) વટાવવાનો હતો. આશરે સાડા સત્તર હજાર ફીટની ઊંચાઈએ આવેલો આ પાસ વિશ્વનો બારમા ક્રમે આવેલો સૌથી ઊંચો સડકમાર્ગ છે. અહીં આસપાસ બરફ પણ હતો અને ખડકો પણ હતા. અમુક જગ્યાએ રસ્તાની ધારે બરફનો થર જામેલો હતો. અગાઉ અમે અહીં ઊભા નહોતા રહ્યા, પણ આ વખતે તંગલાંગ લા પહોંચીને અમે નીચે ઊતર્યા. સૂસવાટા મારતો બર્ફીલો પવન ફૂંકાતો હતો એ ચહેરા પર ઝીલ્યો. ફોટા લીધા. અહીંથી અદ્‍ભુત દૃશ્ય નજરે પડતું હતું. ટોચના ભાગે નકરો બરફ હતો, જ્યારે બીજી તરફ ખડકો. સંતોષ થાય એટલા ફોટા પાડીને અમે આગળ વધ્યા.

આજે સાંજ સુધીમાં અમારે લેહ પહોંચવાનું હતું. લેહ જાણે કે અમારું વતન હોય અને અમારે અમારા પોતાના ઘેર જવાનું હોય એવી લાગણી અમને થતી હતી.

આ આખો રસ્તો અત્યારે અમે દિવસના સમયે પસાર કરી રહ્યા હતા, જ્યાંથી અમે અગાઉ રાત્રે પસાર થયેલા.

સારું થયું કે અમે આ રસ્તે બીજી વાર પસાર થયા, નહીંતર આ રસ્તાનું આવું અદ્‍ભુત સૌંદર્ય અમે ચૂકી ગયા હોત! હજી લેહ પહોંચતાં વચ્ચે અમારે રોકાણ કરવાનું હતું અને અમુક સ્થળ જોવાનાં હતાં.

લદાખના પ્રવાસે (10)

 કેમ્પફાયર કે બૉમ્બફાયર?

ન્યોમાની આગળ, એક નાળા પહેલાં મુખ્ય રસ્તો છોડીને એક ફાંટો પડતો હતો. એ હતો ત્સો (સરોવર) મોરીરી જવાનો રસ્તો. એ સૂચવતું પાટિયું હતું, પણ બીજાં પાટિયાંની આડે ઝટ નજરે પડે એવું નહોતું. આ ફાંટે સહેજ જ આગળ જતાં એક 'હોટેલ' આવી. અહીં અમે લેમન ટી પીધી અને થોડાં પડીકાં ખરીદ્યાં. કેમ કે, આટલા અનુભવે સમજાઈ ગયું હતું કે આગળના રસ્તે ભાગ્યે જ કશું મળશે. એ સમજણ સાચી પણ નીકળી. ત્સો મોરીરી તરફ જવાનો રસ્તો કાચોપાકો હતો. મુખ્યત્વે ઉઘાડા પર્વતો. ટેમ્પો ટ્રાવેલર ધીમે ધીમે ચાલે તો પણ શરીરના સાંધેસાંધા ઢીલા થઈ જતા લાગે. આખો રસ્તો નિર્જન અને વેરાન. રસ્તો એક જ દિશામાં જતો હતો, પણ ક્યાંક બે ફાંટા આવે તો ઠેકાણું પૂછવા પણ કોઈ મળે નહીં. વચ્ચે સપાટ મેદાન પણ આવતાં હતાં. મેદાનમાં વચ્ચોવચ્ચ આવેલા રોડ પર એક જ વાહન દોડતું હોય અને ચારે બાજુ પર્વતો હોય એવે વખતે એમ જ લાગે કે આપણે ત્યાંના ત્યાં જ ઊભા છીએ. કેમ કે, ગમે એટલા આગળ વધીએ, ભૂપૃષ્ઠ સરખા જેવું જ લાગતું. આમ ને આમ અમે આગળ વધતા ચાલ્યા કે દૂર બદામી રંગની જમીન વચ્ચે ભૂરું પાણી હોય એવું જણાયું. ત્સો મોરીરી આવી ગયું એમ માનીને અમે રાજી થઈ ગયા, પણ એ આટલું જલ્દી આવી ન જાય! એવામાં એક વાહન સામેથી આવતું દેખાયું. અમારા ડ્રાઈવરે તેના ડ્રાઈવરને પૂછીને અમને જણાવ્યું કે ત્સો મોરીરી હજી દૂર છે. 'યે તો ત્સો મોરીરી કા બચ્ચા હૈ'. 'બચ્ચા લેક' પર અમે ઊતર્યા. થોડું ચાલ્યા. ફોટા લીધા. અને મુસાફરી આગળ વધારી.

'બચ્ચા' લેક 

વચ્ચે વચ્ચે નાળામાં જામેલો બરફ દેખાતો હતો. બરફનું મોટું ગચિયું એમનું એમ પડ્યું હોય અને નીચેથી સડસડાટ પાણી વહી રહ્યું હોય એવું પણ જોવા મળ્યું. આ બરફ પણ જૂનો થયો હોવાથી મેલો જણાતો હતો.

એકાદ ઠેકાણે આગળ જતાં રસ્તો બંધ થતો હોય એમ લાગ્યું. આથી બીજા કાચા રસ્તે વાહન વાળ્યું. આમ ને આમ આગળ વધતા ગયા. ક્યાંય કશી વસતિ જણાતી નહોતી. વચ્ચે સાવ છૂટાછવાયા ફેબ્રિકેટેડ ઘર જોવા મળ્યા, પણ તેમાં કોઈ રહેતું ન હતું. કદાચ પ્રવાસીઓને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવ્યા હોય કે અન્ય હેતુથી. આખરે કર્ઝોકનું પાટિયું દેખાયું. બીજું પાટિયું ચૂમુરનું હતું. અમે ચુમૂરના રસ્તે આગળ વધ્યા, પણ થોડે ગયા પછી સામેથી સૈન્યનું એક વાહન મળ્યું. તેમને પૂછતાં જાણ થઈ કે અમારે કર્ઝોક જવાનું હતું. ગાડી પાછી વાળીને અમે કર્ઝોક તરફ આગળ વધવા લાગ્યા. ત્સો મોરીરીનાં દર્શન શરૂ થઈ ગયાં હતાં. અહીં રસ્તો સરોવરથી સહેજ ઊંચાઈએ અને વળાંકવાળો હોવાથી સુંદર દૃશ્ય ખડું થતું હતું. 

ત્સો મોરીરીનો નજારો 

વિશાળ પટમાં પથરાયેલા મોરીરી સરોવરનો નજારો મસ્ત લાગતો હતો. અહીં પાણીમાં જળકૂકડીઓ પણ જોવા મળી. આ સરોવર પોણા પંદરેક હજાર ફીટની ઊંચાઈ પર આવેલું હતું. રસ્તાના વળાંકને કારણે અમને ગામ દેખાતું નહોતું. અમે આગળ ને આગળ વધી રહ્યા હતા. આખરે મકાનો નજરે પડ્યાં. માંડ સો-સવાસો ઘરનું ગામ હશે. પ્રવેશતાં સૌથી પહેલાં તંબૂઓ જ નજરે પડ્યા. એક ઠેકાણે અમે હોમસ્ટે શોધ્યો. હજી બપોરના બે-અઢી થયા હતા. ભૂખ સખત લાગી હતી, પણ અમારા પેકેજમાં ડીનર અને બ્રેકફાસ્ટ સામેલ હતા. અત્યારે કશું મળી શકે એમ ન હતું. ગામમાં એકાદી દુકાન હશે. ત્યાં પણ ભાગ્યે જ કશું મળે. હોમસ્ટેનાં માલિકણે અમને કહ્યું કે 'મેગી'નાં પેકેટ પડ્યાં હશે તો એ બનાવી શકાશે. સદ્‍ભાગ્યે એ પડેલાં હતાં. અમે ચા પણ મંગાવી. ચા, મેગી નૂડલ્સ પર અમે તૂટી પડ્યા. માલિકણ કહે, 'બિસ્કુટ હૈ તો મૈં દેખતી હૂં.' 'બિસ્કુટ'નાં બેએક પેકેટ તેઓ લાવ્યાં એને પણ અમે સાફ કરી દીધાં.

આ કાર્યક્રમ પછી અમે સરોવર તરફ લટાર મારવા નીકળ્યા. અહીં પણ સૂસવાટા મારતો બર્ફીલો પવન વાતો હતો. સરોવરના પાણીમાં દરિયાની જેમ મોજાં ઉછળતાં હતાં. સરોવરના કિનારાની જમીન પર આછી લીલી ઝાંય જોવા મળતી હતી. સરોવરકાંઠે અમારા સિવાય કોઈ નહોતું. ફોટા પાડી લીધા પછી અહીં ઊભા રહેવું મુશ્કેલ લાગ્યું. આથી અમે પાછા આવ્યા અને ગામ તરફ લટાર મારવા નીકળ્યા. ગામ શું હતું? સહેજ ચઢાણવાળો એક મુખ્ય રસ્તો હતો. તેની એક તરફ એટલે કે ઉપરની બાજુએ અને બીજી તરફ એટલે કે નીચેની બાજુએ મકાન હતાં. આ સિવાય રેસ્તોરાં કે હોમસ્ટે. નજીકમાં એક સ્કૂલ હતી.

કર્ઝોક ગામ 

અહીંના લોકોના ગાલ ઘેરા લાલ રંગના હતા. કાશ્મીરીઓ કે હિમાચલ પ્રદેશના લોકોના હોય છે એવા આછા લાલ નહીં! તેમની ત્વચાનો રંગ પણ ઘેરો હતો. આ વિસ્તારના હવામાનને લઈને એમ હશે. ઉપરની તરફ એક સ્તૂપ દેખાતો હતો. અમે ચાલીને ત્યાં સુધી જવાનું વિચાર્યું.

પણ આગળ જતાં રસ્તો પૂરો થઈ જતો હતો. ત્યાં એક મોટું બાંધકામ હતું. બહાર એક લામા ઊભેલા હતા અને કોઈક ગામવાસી સાથે વાત કરી રહ્યા હતા. ગામવાસીએ અમને જોઈને કહ્યું, 'યે મંદીર હૈ. આપ જાકે દર્શન કિજીયે.' અમે લામાને પૂછ્યું કે અંદર જવાય કે કેમ! તેમણે હા પાડી અને અમારી સાથે અંદર આવ્યા. એ એક મોનેસ્ટ્રી હતી. જોઈને જ લાગતું હતું કે સો-બસો વર્ષ જૂની હશે. પેલા મુખ્ય લામાને અમે કહ્યું કે આના વિશે અમને કંઈક જણાવો અને અંદર ફેરવવા માટે કોઈકને મોકલી શકાય એમ હોય તો મોકલો. લામાએ જણાવ્યું કે આ મોનેસ્ટ્રી ત્રણસો વર્ષ જૂની છે.(હકીકતમાં એ ચારસો વર્ષ જૂની છે) તેના ઈતિહાસ વિશે તેઓ ખાસ કશું કહી શક્યા નહીં. 

કર્ઝોકમાં આવેલી ચારસો વર્ષ જૂની મોનેસ્ટ્રી 

મોનેસ્ટ્રીની અંદરના ભાગમાંથી દેખાતું સરોવરનું દૃશ્ય 

એક લામાને તેમણે અમારી સાથે મોકલ્યો, જે અમને મંદિરના અંદરના ભાગમાં લઈ ગયો. એક તો તેના ઉચ્ચારો ન સમજાય, અને અમને બૌદ્ધ ધર્મ વિશે એ લામા પાસેથી જાણવાની જિજ્ઞાસા નહીં, આથી અમે ફોટા પાડવામાં જ વધુ ધ્યાન આપ્યું. દરમિયાન બીજો પણ એક પરિવાર અંદર આવ્યો હતો. તેમણે લામાને પૂછતાં તેણે જણાવ્યું કે દસેક મિનીટમાં જ પૂજા શરૂ થશે. અમે કુતૂહલવશ રોકાયા. પૂજાવિધિ શરૂ થઈ, જેમાં નર્યું ક્રિયાકાંડ જ હતું. અમને એમાં સહેજ પણ રસ નહોતો. બિલકુલ એ જ વખતે એક ટેણિયું ત્યાં આવીને ગોઠવાઈ ગયું, જાણે કે એનો રોજિંદો ક્રમ ન હોય. એને આખી વાત સાથે કશી લેવાદેવા હોય એમ લાગતું ન હતું. અમને એ ટેણિયાના ફોટા પાડવામાં રસ પડ્યો. થોડી વારમાં એ દોડીને જતું રહ્યું. અમે આ મંદિરમાં થોડા પૈસા મૂક્યા. બીજો એક લામા થોડી વારમાં આવ્યો અને એ પૈસા લઈ ગયો. પછી અમને એ સામો મળ્યો ત્યારે કોઈક દુકાનમાંથી એ જરૂરી ચીજો લઈને આવતો હતો.

મોનેસ્ટ્રીમાં આવીને ગોઠવાઈ ગયેલું ટેણિયું

સાંજ પડે સરોવર પર જવાની કોઈની હિંમત નહોતી. અમારા રૂમની બારીમાંથી જ સરોવરનું અદ્‍ભુત દૃશ્ય દેખાતું હતું. પવન એવો ફૂંકાતો હતો કે હોમસ્ટેનું મુખ્ય બારણું પણ બંધ કરવું પડ્યું, જેથી લૉબીમાં ઠંડી ન લાગે. એક જ રૂમમાં બેઠા બેઠા અમે ગપાટા માર્યા અને ભોજનનો કોલ આવે તેની રાહ જોતા રહ્યા. એ પછી ડાઈનિંગ હૉલમાં જઈને અમે ગોઠવાયા. થોડી વારમાં ભોજન મૂકાઈ ગયું. અમે જમી રહ્યા હતા ત્યારે માલિકણ પણ અમારી સાથે આવીને બેઠાં. દંપતિ અને સંતાનની ઓળખ તેમણે પૂછી. સહાયક રસોઈયો પણ આવીને ગોઠવાયો હતો. વાતવાતમાં કામિનીએ માલિકણને પૂછ્યું, 'યહાં રાત કો વો લકડી જલાતે હૈ?' માલિકણને સમજાયું નહીં. આથી ઈશાને તેમને પૂછ્યું, 'યહાં કેમ્પફાયર કરતે હૈ?' આ સાંભળીને માલિકણ કહે, 'ક્યા? બૉમ્બફાયર?' તેમના આવા ઉદ્‍ગાર સાંભળતાં જ અમે સૌ હસી પડ્યાં. અમારી પાછળ ગોઠવાયેલા સહાયક રસોઈયાનું હસવું કેમે કરીને રોકાતું નહોતું. હજી અહીં માંડ પ્રવાસીઓ આવતા થયા છે, અને આ વિસ્તાર સંરક્ષણની દૃષ્ટિએ પણ મહત્ત્વનો છે. આથી માલિકણને 'બૉમ્બફાયર' સંભળાય એમાં નવાઈ નહોતી.

રૂમની બારીમાંથી દેખાતું ત્સો મોરીરીનું દૃશ્ય

'રાતે વહેલા જે સૂઈ, વહેલા ઉઠે વીર'નો નિયમ સમગ્ર પ્રવાસ દરમિયાન ફરજિયાતપણે જળવાયો હતો. અહીં પણ એમાં અપવાદ નહોતો. પછીના દિવસે સવારે બ્રેકફાસ્ટ કરીને અમારે ત્સો કાર તરફ જવા નીકળવાનું હતું. એ અમારી વળતી મુસાફરીનો આરંભ હતો.

લદાખના પ્રવાસે (9)

 રેતી, પથ્થર, હીમ અને પાણી

કુદરતી સૌંદર્યની આપણી સામાન્ય વ્યાખ્યામાં ભર્યાભાદર્યા પહાડ, એમાંથી નીકળતાં ઝરણાં કે વહેણ, ઊંચા વૃક્ષો વગેરે આવતાં હોય છે. લદાખમાં આનાથી તદ્દન વિપરીત દૃશ્યો જોવા મળે. પહાડ સાવ ઉઘાડા, ઘાસનું તણખલું સુદ્ધાં જોવા ન મળે ત્યાં વૃક્ષોની વાત જ શી કરવી? ખીણમાં નદીનું વહેણ જોવા મળે, પણ એનો પટ એટલે રેગિસ્તાન જોઈ લો. જ્યાં પાકા રોડ છે ત્યાં બરાબર, નહીંતર કાચા રોડ પર પુષ્કળ ધૂળ કે રેતી ઉડતાં હોય. પહાડો પર માટી ન હોય તો ખડક જોવા મળે. ટોચ પર હીમ. આવાં દૃશ્યો સતત આઠ-દસ દિવસ સુધી જોયા કરવાનાં હોય ત્યારે આપણી સૌંદર્યદૃષ્ટિને નવેસરથી કેળવવી પડે.

ઊંચાઈ પરથી હાન્લે ગામની એક ઝલક

લદાખના લાક્ષણિક રસ્તા અને ભૂપૃષ્ઠ

ભૂગોળમાં વર્ષાછાયા અને વર્ષાભિમુખ પ્રદેશ ભણ્યા હતા એ અહીં પ્રત્યક્ષ જોવા મળ્યાં. લદાખની ઊંચાઈ એટલી છે કે વર્ષાનાં વાદળો અહીં પહોંચી શકતા જ નથી. તે નીચે જ ઠલવાઈ જાય છે. અહીં બાકી રહે છે સૂકા, ભેજરહિત, તેજ ગતિવાળા બર્ફીલા પવનો.

અહીં હિમાલય તમને એના અસ્તિત્ત્વનું ભાન કરાવતો રહે. એ કદી ભૂલવા ન દે કે તમે હિમાલયમાં આવેલા છો. વાહનમાંથી ઉતરીએ અને ભરતડકો હોય તો ઘડીભર મન થઈ આવે કે જેકેટ, ટોપી, મફલર, હાથમોજાં વગેરે વાહનમાં મૂકીને ઉતરીએ. પવન ન હોય ત્યારે રીતસર ગરમી લાગે, પણ બર્ફીલા પવનના સૂસવાટા ચાલુ થાય એટલે હાડને થિજાવી મૂકે. આ સૂસવાટા સૂકા હોય એટલે ત્વચા પરથી ભેજને શોષી લે. આથી નિર્જળીકરણ ટાળવા માટે સતત પાણી પીતાં રહેવું પડે. ટૂંકમાં, હિમાલયનો આનંદ માણવાનો, પણ એને જરાય હળવાશથી નહીં લેવાનો. આટલી વિપરીતતાઓ છતાં રખડવાની જે મઝા આવે એની વાત જ ઓર!

હાન્‍લેથી અમે વહેલી સવારે બ્રેકફાસ્ટ કરીને ઊપડ્યા. અહીંથી લોમા સુધીનો, પિસ્તાલીસેક કિ.મી.નો રસ્તો એકદમ સડસડાટ હતો. સહેજ આગળ ગયા કે બે ફૌજીઓને અમે બેગબિસ્તરા સાથે ઊભેલા જોયા. તેમણે લિફ્ટ માગવા માટે હાથ ઊંચો કર્યો. અમારા ડ્રાઈવર તાશીએ અમને પૂછ્યું, 'ગાડી મેં જગહ હૈ? ઈનકો બિઠા લેંગે?' અમે હા પાડી કે તેણે બ્રેક લગાવી. બન્ને ફૌજીઓ આવીને અમારા વાહનમાં ગોઠવાયા. એક સિનીયર હતા, અને એક જુનિયર. તેઓ બન્ને ગોઠવાયા એ સાથે જ અમારા સૌનું કુતૂહલ જાગ્રત થઈ ઉઠ્યું. તેમને અનેક સવાલો પૂછાવા લાગ્યા. તેઓ પણ ઉત્સાહથી જવાબ આપતા ગયા. સિનીયર ફૌજી મહારાષ્ટ્રના હતા, અને જુનિયર હરિયાણાના. તેમના પરિવાર વિશે પણ વાતો થઈ. સામાન્ય સંજોગોમાં તેમને સિવિલિયન સાથે ભળવાની વધુ છૂટ નથી હોતી. તેઓ પોતાના પરિવારજનો સાથે ફોન પર વાત કરે એ જુદી વાત. તેમણે બહુ નિખાલસતાથી અમારા તમામ સવાલના જવાબ આપ્યા. સિનીયર ફૌજી હસીને કહે, 'હમારા પંદ્રહ દિન કા ક્વોટા પૂરા હો ગયા.' અમારી પાસે રહેલી સૂંઠની ગોળીઓ અને સૂકવેલાં આંબળા અમે તેમને આપ્યાં. આનાકાની પછી તેમણે એ સ્વીકાર્યાં. ડ્રાઈવર તાશી પણ અગાઉ ફૌજમાં હતો એની અમને ત્યારે જ ખબર પડી. તે વચ્ચે વચ્ચે ટાપશી પૂરીને પૂરક માહિતી આપતો જતો હતો.

વાતવાતમાં રસ્તો કપાતો જતો હતો. રસ્તાની બન્ને બાજુએ સફેદ જમીન નજરે પડી. એ જોઈને પહેલાં એમ લાગ્યું કે બરફ પડેલો છે. પણ એ હકીકતમાં ક્ષાર હતો.

આમ ને આમ લોમા આવી ગયું. પેલા સિનીયર ફૌજી અહીં ઊતર્યા. લોમાથી બે ફાંટા પડે છે. એક હાન્‍લે તરફ અને બીજો લેહ તરફ. આ જંક્શન પર આઈ.ટી.બી.પી. (ઈન્‍ડો-તિબેટ બોર્ડર પોલિસ)ની કેન્ટિન આવેલી છે. આઈ.ટી.બી.પી.ના જવાનો જ એ ચલાવે છે. આગલા દિવસે અમે અહીં થોભીને સમોસાં, મોમો, જલેબી, ચનાસમોસા જેવી ચીજો 'ચાખી' હતી. આ વાનગીઓ પેટમાં ગયા પછી પોતાની હાજરી પુરાવતી રહી હતી. આથી આજે અમે એ કેન્ટિન અરફ નજર સુદ્ધાં કર્યા વગર આગળ વધી ગયા.

જુનિયર ફૌજીને આગળ ઉતરવાનું હતું. હવે નવેસરથી વાતોનો દૌર શરૂ થયો. આ વિસ્તારની ભૌગોલિક વિષમતા તેમણે વર્ણવી. કહે કે અમને અહીં ડ્રાયફ્રુટથી લઈને ભલભલી ચીજો આપવામાં આવે છે, પણ ખાઈ શકાતું નથી. પચતું નથી. ફૌજની કઠિનાઈઓ વિશે તેમણે ખુલીને વાત કરી. પોતાની સાથે અમુક 'ભાઈ' (ગુજરાતીઓ) હોવાનું તેમણે જણાવ્યું અને કહ્યું કે તેઓ સાઈડમાં કશોક ને કશોક બિઝનેસ કરતા રહેતા હોય છે. હસીમજાક પણ થતી રહી.

આમ ને આમ અમે ન્યોમા વટાવ્યું. ન્યોમા પછી તેમને ઊતરવાનું હતું અને કારુ પહોંચવાનું હતું. તેમને ઉતાર્યા પછી અમે ત્સો (સરોવર) મોરીરી તરફ આગળ વધ્યા.