લદાખના પ્રવાસે (7)

 આમચીનું આતિથ્ય

હુન્દર (લદાખ)થી સવારનો નાસ્તો પતાવીને અમે પેન્ગોન્ગ ત્સો (સરોવર) તરફ નીકળ્યા. ઢળતી બપોરે પહોંચ્યા અને સાંજ ત્યાં ગાળી. રાત પણ ત્યાં જ રોકાવાનું હતું, પણ તેને કિનારે મુંબઈની ચાલીની જેમ તંબૂઓની હારમાળા જોયા પછી એ વિચાર માંડી વાળ્યો. નક્કી કર્યું કે સહેજ આગળ બીજા કોઈક ગામમાં રોકાઈશું. પેન્ગોન્ગનો પ્રવાસીઓવાળો કિનારો છોડીને અમે આગળ વધતા ગયા એમ પેન્‍ગોન્‍ગ અમારી સાથે જ લંબાતું ગયું. તેમાં પાંચથી છ પ્રકારના રંગોની ઝાંય જોવા મળે છે. પ્રવાસીઓવાળો કિનારો છોડ્યા પછી પર્વતીય રસ્તા પરના વળાંકો પર અમે આવ્યા એમ જાણે કે પેન્ગોન્ગ પણ એની ખૂબસૂરતી નિખારતું જતું હોય એવું લાગતું હતું. જો કે, પેન્ગોન્ગને કિનારે વાતો બર્ફીલો પવન હાડ થિજાવી દે એવો હતો. એમાંય ઈશાન તો તેના પાણીમાં ઊભો રહીને તસવીરો લેતો હતો. તેના પગ જાણે કે બહેર મારી જતા હતા.

પેન્ગોન્ગ ત્સોમાં ઉભા રહીને તસવીરો લઈ રહેલો ઈશાન

 

પેન્‍ગોન્‍ગના પાણીમાં દેખાતા અદ્‍ભુત રંગ 

સૌથી પહેલું ગામ આવ્યું માન. ત્યાં હોમસ્ટે અને કેમ્પનાં પાટિયાંની સંખ્યા એટલી બધી હતી કે અમે હજી આગળના ગામ જવાનું નક્કી કર્યું. થોડે આગળ જતાં મેરાક ગામ આવ્યું. અહીં પણ પેન્‍ગોન્‍ગ પથરાયેલું હતું. ગામ મઝાનું લાગ્યું. અમે નીચે ઉતર્યા ત્યારે સાંજ ઢળવા આવી હતી, અને બર્ફીલો પવન વધુ જોરથી ફૂંકાઈ રહ્યો હતો. અલગ અલગ ઠેકાણે વાહન ઊભું રાખીને રહેવાના ઠેકાણાની તપાસ અમે શરૂ કરી, પણ ક્યાંય પત્તો ખાતો નહોતો. ક્યાંક જગ્યા ખાલી નહોતી, તો ક્યાંક વધુ પડતું મોંઘું લાગતું હતું. બર્ફીલા પવનને કારણે ગાત્રો થીજવા લાગ્યા હતા, તો બીજી તરફ ભૂખ અને થાક પણ જોર કરતા હતા. એક જગ્યાએ પાટિયું વાંચ્યું 'આમચી હોમસ્ટે'. એમ લાગ્યું કે મુંબઈ/મહારાષ્ટ્રના પ્રવાસીઓને આકર્ષવા માટે આવું નામ રાખ્યું હશે. અમે ત્યાં પૂછવા ગયા. તો તેના માલિક એક જૈફ સજ્જન હતા. તેમણે રૂમ બતાવ્યા. ત્રણેક રૂમ તૈયાર હતા, અને બાકીનામાં કામ ચાલતું હતું. પરસાળમાં એ સજ્જન મોટો કાચ ફીટ કરવામાં કારીગરને મદદ કરી રહ્યા હતા. રૂમ અમને ગમ્યા. કિંમતમાં થોડું આમતેમ કરીને અમે નક્કી કરી દીધું. એ રીતે અમારો રસાલો 'આમચી હોમસ્ટે'માં ઉતર્યો.

ઠંડી સખત લાગતી હતી. ભોજન પેલા સજ્જનના રસોડામાં જ તૈયાર થવાનું હતું. ત્યાં સુધી રાહ જોવી આકરી લાગતી હતી. આખા દિવસની રઝળપાટ પછી ભૂખ એવી ભયાનક લાગતી કે ભોજન પીરસાય ત્યારે તમામ શિષ્ટાચાર બાજુએ મૂકીને સૌ એની પર તૂટી પડતાં. એ વખતે એવો વિચાર સુદ્ધાં ન આવતો કે આપણે આપણા રાજ્યનું પ્રતિનિધિત્વ કરી રહ્યા છીએ.

પરેશ એ સજ્જનના રસોડે પહોંચી ગયો. સાથે અમારો ડ્રાઈવર તાશી પણ. તેમણે શાકભાજી ફોલવામાં મદદ કરી. સાથેસાથે પેલા સજ્જન સાથે વાતો પણ ચાલુ કરી. તેઓ વાતોડિયા હતા અને હસમુખા પણ. મારી હજી બહાર નીકળવાની હિંમત નહોતી એટલે હું રૂમની બારીમાંથી પેન્ગોન્ગનો નજારો માણી રહ્યો હતો.

ભોજનનો કોલ આવ્યો. રૂમમાંથી બહાર નીકળીને રસોડા સુધી જવામાં પણ થીજી જવાશે એમ લાગતું હતું. અમે લગભગ દોડીને એ સજ્જનના ઘરમાં પ્રવેશ્યા. આગળનો ખંડ વટાવીને રસોડામાં પ્રવેશ્યા એ સાથે જ ગરમાવાનો અનુભવ થયો. એ ઓરડો એટલો હૂંફાળો હતો કે અમને થયું કે જમીને બહાર નીકળવાને બદલે અહીં જ સૂઈ જઈએ. 'જુલે!' કહીને અમે તેમનું અભિવાદન કર્યું.

પેલા સજ્જન અને એમનાં પત્નીએ મળીને મસ્ત ભોજન તૈયાર કર્યું હતું. તેમણે તપેલા, કેસરોલ વગેરેમાં બધું અમારી સામે મૂકી દીધું. અમે નીચે ગોઠવેલી ગાદી પર પલાંઠી વાળીને ગોઠવાયા. ટીપોય પર થાળીઓ અમે જાતે જ પીરસી. ગરમાગરમ શાક, મગ અને રોટલી સામે હોય પછી ઝાલ્યું રહેવાય? ભોજનના સહુએ વખાણ કર્યા એટલે પરેશે એ સજ્જનને કહ્યું, 'ભોજન સારું થયું છે એમાં અમારી પણ (શાકભાજી ફોલવાની) મહેનત ખરી.' ખરેખર, આવી ભૂખ હોય ને આવું ભોજન મળે એટલે કહેવું જ શું!

પેટમાં બધું પડવા લાગ્યું એટલે ધીમે ધીમે નજર આખા રૂમમાં ફરવા લાગી. અમારી સામે એક લાંબા કબાટમાં વિવિધ ક્રોકરી સુવ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલી હતી. ચાર-પાંચ થર્મોસ પણ એમાં હતા. અહીં જોવા મળતા થર્મોસનો રંગ લાલ, લીલો, ભૂરો એમ વિશિષ્ટ હોય છે, અને તેને બહાર લાંબું હેન્ડલ હોય છે.

રસોડાનો શણગાર

બ્રેકફાસ્ટની રાહમાં

રૂમમાં વચ્ચોવચ્ચ ચૂલો સળગતો હતો, જેની પર કૂકર મૂકેલું હતું. તેની ચીમની બહાર હતી, આથી રૂમમાં અજબ ગરમાવો લાગતો હતો.

હવે વાતો શરૂ થઈ. એ સજ્જનનું નામ શ્વેંગ આમચી. 'આમચી' એ લદાખી વૈદક પરંપરા છે. આવા વૈદને 'આમચી' કહે છે. મેં તેમની ઉંમર પૂછતાં તેમણે 62 વર્ષ હોવાનું જણાવ્યું અને મારી વય પૂછી. મેં એ 58 હોવાનું કહ્યું એટલે તેમણે હસીને કહ્યું, 'તમારા વાળ સફેદ છે, અને મારે દાંત નથી. એ બાદ કરી દઈએ તો આપણે જુવાન લાગીએ.'

આમચી (ઈશાનને): 'કુછ નહીં હૈ. ઝીલ કા
પાની(મુંહ પે) લગાઓ.'

'તમે ક્યાં ક્યાં ફરેલા છો?' એમ પૂછતાં તેમણે કહ્યું કે પોતે છેક કન્યાકુમારી સુધી ફરી આવ્યા છે- તમિલનાડુ, કેરળના પરંપરાગત ચિકિત્સકો સાથે 'નોલેજ શેરિંગ' માટે. અમે પૂછ્યું, 'તમે ક્યારે ફરવા જાવ?' તેમણે હસીને કહ્યું, '(અહીંના) ઉનાળામાં તમે અમને પૈસા આપવા (ખર્ચવા) આવો, અને (અહીંના) શિયાળામાં અમે તમને પૈસા આપવા આવીએ.'

એમના ઉચ્ચારો સમજાતાં વાર લાગતી હતી, પણ તેમની રમૂજ બરાબર સમજાતી હતી. વાતો કરવાથી તેઓ પણ ખુલવા લાગ્યા હતા.

તેઓ આયુર્વેદના જાણકાર હતા એ જાણી કામિનીએ ઈશાનને કહ્યું, 'તારા ગાલ પરની ફોલ્લીઓ એમને બતાવ.' ઈશાને એમની સમક્ષ ગાલ ધર્યો. તેમણે નિરીક્ષણ કરીને કહ્યું, 'ચિંતા જેવું નથી.' પછી કહે, 'ઝીલ કા પાની લગાઓ.' આ સાંભળીને અમે સૌ હસી પડ્યા. સરોવરના પાણીમાં પગ મૂકતાં ઠરી જવાય એવું છે ને આ મોંએ લગાવવાનું કહે છે! ઈશાને પોતાના હાથમાં પણ કંઈક બતાવ્યું. તેમણે એ ચકાસીને ચિંતા ન કરવા જણાવ્યું.

વાતોની વચ્ચે જમવાનું પણ ચાલુ જ હતું. એ સંપન્ન થયું. હવે જમીને આ ગરમ ઓરડામાંથી બહાર પણ નીકળવાનું છે એ વાત યાદ આવતાં જ પગ પાછા પડતા હતા. છતાં મન કઠણ કરીને અમે બહાર નીકળ્યા.

મેરાકથી દેખાતો પેન્‍ગોન્‍ગનો નજારો 

બીજા દિવસે બ્રેકફાસ્ટમાં ગરમાગરમ બ્રેડટોસ્ટ અને થર્મોસ ભરીને ચા અમને પીરસવામાં આવી. એ જ રસોડામાં ભરપેટ બ્રેકફાસ્ટ કરીને અમે અમારી આગળની મુસાફરી શરૂ કરવાની તૈયારી કરી. શ્રીમતી આમચીને અમે 'જુલે!' કહીને નીકળ્યા.

શ્રી આમચી અમને બહાર વળાવવા આવ્યા. અમે સૌ વાહનમાં ગોઠવાયા એટલે તેમણે હાથ હલાવીને અમને વિદાય આપી. નિવાસ તો એક જ રાતનો, અને પરિચય એથીય ઓછો, છતાં જાણે કે કોઈ વહાલા સગાંને ત્યાંથી નછૂટકે વિદાય લઈ રહ્યાં હોઈએ એમ અમને લાગતું હતું.

લદાખના પ્રવાસે (6)

 કિસકા મહલ હૈ, કિસકા યે ઘર હૈ, લગતા હૈ યે કોઈ સપના

તુર્તુકની વિવિધ ચીજોનું, માત્ર બે નાના ઓરડામાં સમાવાયેલું મ્યુઝિયમ જોયા પછી અમે ગામના સાંકડા રસ્તે આગળ વધતા ગયા. રસ્તામાં 'યબ્ગો પેલેસ' લખેલું પાટિયું વંચાયું, પણ અમને જરાય અંદાજ ન હતો કે એ શું છે. ખરેખર એ કોઈ મહેલ છે કે એવા નામવાળું કોઈ અન્ય સ્થળ? આખરે એ સાંકડો માર્ગ પૂરો થયો અને સહેજ પહોળી જગા દેખાઈ. સામે જ પથ્થરની દિવાલ વચ્ચે લાકડાનો બનેલો દરવાજો, અને એની ઉપર બનાવાયેલું લાકડાનું મોટું પક્ષી નજરે પડ્યું. અહીં 'યબ્ગો પેલેસ'નું બોર્ડ લગાવેલું હતું.

યબ્ગો પેલેસનું પ્રવેશદ્વાર

અંદર જઈને અમે ટિકિટ ખરીદી. ટિકિટ આપનાર બહેને ટેબલ પર એક થાળીમાં જરદાલુ મૂકેલાં હતાં. અમે એક એક જરદાલુ ઉઠાવ્યું અને મોંમાં મૂક્યું. પણ ઠંડીને કારણે એ એટલું બરડ થઈ ગયેલું કે ચાવવું મુશ્કેલ બને.

અહીં જમણી તરફ કશુંક બાંધકામ ચાલી રહ્યું હતું. ડાબે આગળ જ પ્રવેશદ્વાર હતું, જ્યાં સફેદ ઝભ્ભા અને પાયજામામાં સજ્જ એક દેખાવડો યુવાન ઊભેલો હતો. તેણે મોં પર માસ્ક લગાવેલો. અમારી ટિકિટો તેણે માગી. ટિકિટો લીધા પછી તેણે મહેલ વિશે વાત કરવાની તૈયારી શરૂ કરી. એ જ સમયે અન્ય એક ગુજરાતી પરિવાર ટિકિટ ખરીદી રહ્યો હતો, અને પેલો યુવાન વાત શરૂ કરતાં અગાઉ એમના આવવાની રાહ જોઈ રહ્યો હતો. અમે એ લોકોને બૂમ મારીને ગુજરાતીમાં જ કહ્યું, 'જલ્દી કરજો. આ ભાઈ મહેલ વિશે વાત કરે છે.' આ સાંભળીને યુવાન અમને કહે, 'એ લોકો તમારી સાથે છે?' અમે કહ્યું, 'ના. કેમ?' તો એ કહે, 'તમે તમારી ભાષામાં એમને બોલાવ્યા એટલે મને એમ લાગ્યું.' ભાષાનું સામ્ય એણે પકડી પાડ્યું એ જોઈને અમને આશ્ચર્ય થયું. ખેર! પેલા લોકો પણ આવી ગયા. અને અમે અંદર પ્રવેશ્યા. એ સાથે જ પેલા યુવાને ઉર્દૂમિશ્રિત હિન્દીમાં આ સ્થળના માહાત્મ્ય વિશે વાત શરૂ કરી. તેણે કહ્યું, 'હું તમને ભૂગોળ વિશે કહીશ. ઈતિહાસ વિશે અંદરથી માહિતી મળશે.' પછી કહે, 'મને એક વાર સાંભળી લો. તમારા મોટા ભાગના સવાલના જવાબ મળી જશે. છતાં એ પછી તમને પૂછવા જેવું લાગે તો પૂછજો.'

પેલેસનો અંદરનો ભાગ

રસોડામાં ગોઠવાયેલાં વિવિધ વાસણો 

રસોડાની બારીએ મૂકેલાં વિવિધ પ્રકારનાં સમોવર

પેલેસનો ઉપલો માળ 

આ બારી ગુલાબના બગીચામાં પડે છે 

વાત એમ હતી કે, તુર્તુક અગાઉ સિલ્ક રૂટના માર્ગે આવેલું હતું. અહીંના રાજા ઉનાળાના થોડા મહિના દરમિયાન આ સ્થળે રહેવા આવતા. એ વખતે તેઓ અહીંથી પસાર થતા વેપારીઓ પાસેથી કર વસૂલતા. 'યબ્ગો' અહીંના શાસકના વંશનું નામ હતું. આ મહેલની બાંધણી અદ્‍ભુત હતી. મોટા ભાગનું બાંધકામ લાકડાનું અને પથ્થરનું. વચ્ચે ચોક જેવી ખુલ્લી જગ્યા. તેની ફરતે પરસાળ અને પરસાળની પાછળ ઓરડા. ઓરડાનો વિસ્તાર નાનો, છત નીચી. કેમ કે, સખત ઠંડીમાં ગરમાવો કરવાની જરૂર પડે ત્યારે એ ઝડપથી થઈ જાય. નાના ઓરડાને કારણે જગ્યાનું વ્યવસ્થાપન ખૂબીપૂર્વક કરવું પડે. એ અનુસાર રસોડાના ભાગમાં બારીની 'સીલ'નો ઉપયોગ બે રીતે થતો. એક તો બારીએ બેસવા માટે, અને બીજો- એ સીલની નીચેનો ભાગ સંગ્રહ તરીકે વપરાતો. અહીં રસોડામાં વિવિધ વાસણો, કોઠીઓ, પ્યાલા વગેરે સુંદર રીતે ગોઠવાયેલું હતું. અહીં દિવાન-એ-ખાસ' અને 'દિવાન-એ-આમ' પણ હતાં. નીચેનો ભાગ જોયા પછી અમે ઉપર ગયા. ઉપરના માળે પ્રવેશતાં દાદર ચડીને જે પ્રવેશદ્વાર આવે ત્યાં એક બારસાખ હતી. તેમાં નાનાં કાણાં જોવા મળ્યા. જાણવા મળ્યું કે એ કાણામાં મૂલ્યવાન 'સ્ટોન્સ' જડેલા હતા. પણ પાકિસ્તાનની ફોજે આ સ્થળ ખાલી કર્યું ત્યારે તેઓ એ બધું કાઢીને લઈ ગયા હતા. ઉપરના માળે બહારના ભાગમાં ઉભા રહીને વાત કરતા યુવાને એક ઓરડા તરફ આંગળી ચીંધતાં કહ્યું, 'હવે ઈતિહાસનો ભાગ જાણવા માટે અંદર જાવ.' ત્યારે અમને સહેજે અંદાજ નહોતો કે અંદર શું છે.

નાનકડા પ્રવેશદ્વારમાંથી અંદર જતાં જ જાજમ બિછાવેલો પહોળો ઓરડો નજરે પડ્યો. સ્વાભાવિક રીતે નજર સામેના ભાગે ગઈ તો ત્યાં વિવિધ તસવીરો હતી. એમ જમણી તરફ પણ તસવીરો અને અમુક ચીજો, શસ્ત્રો વગેરે મૂકેલાં હતાં. પ્રવેશદ્વારની દિવાલની હરોળમાં જ ડાબી તરફ એક શાહી ખુરશી મૂકેલી હતી, અને તેની પર એક જાજરમાન સજ્જન બિરાજમાન હતા. ઓરડામાં પ્રવેશતાં તરત એમની તરફ નજર ન જાય, પણ પછી ખ્યાલ આવે કે તેઓ બેઠેલા છે. આ દાઢીધારી સજ્જને માથે વિશિષ્ટ ટોપી પહેરી હતી, ગરમ રોબ પહેરેલો હતો અને હાથમાં વિશિષ્ટ પ્રકારની લાકડી હતી. તેમણે હસીને સૌનું અભિવાદન કર્યું. તેઓ બેઠા હતા એની કાટખૂણે આવેલી દિવાલ પર અંગ્રેજીમાં લખાણ લખેલું હતું. એ બેએક હજાર પુરાણા આ રાજવંશનું વંશવૃક્ષ હતું.

ઓરડામાં સૌ આવી ગયા એટલે એમણે બધાને સામેની બારીએ બેસવા જણાવ્યું અને વાત શરૂ કરી. એક શિક્ષકની અદાથી તેઓ દીવાલે લખેલા વંશવૃક્ષ તરફ જોઈને યબ્ગો વંશનો ઈતિહાસ વર્ણવવા લાગ્યા. તેમના ઉચ્ચારો ઝડપથી સમજાય એવા હતા. એમાં ઉર્દૂમિશ્રિત હિન્દી હોવાથી સાંભળવાની પણ મજા આવતી હતી.

યબ્ગો વંશના વર્તમાન વંશજ મહમ્મદખાન કચો

પશ્ચિમ તુર્કસ્તાનના 'ખાકાન' તરીકે ઓળખાતા શાસકો 'ગઝ' જનજાતિના હતા, જેમની અટક 'યબ્ગો' હતી. તેમનું શાસન અફઘાનિસ્તાનથી લઈને ચીની તુર્કસ્તાન સુધી પ્રસરેલું હતું. આ મહાશય એ જ વંશના વારસદાર હતા, જેમનું નામ હતું મહમ્મદખાન કચો. જન્મ 1958માં. તેમણે ઉભા થઈને પેલી વિશિષ્ટ લાકડી વડે વંશવૃક્ષની વાત કરી. પોતે એમાં ક્યાં છે એ અમે પૂછતાં તેમણે એ પણ બતાવ્યું. તેમની વાત બહુ રસપ્રદ હતી, એમ અમને થતા સવાલ પણ એવા જ હતા. શી રીતે તુર્તુક પાકિસ્તાનમાંથી ભારતમાં આવ્યું, પોતાનાં અમુક સગાં હજી ત્યાં જ છે એ બધું તેમણે જણાવ્યું.

દીવાલ પર ચીતરેલું યબ્ગો વંશનું વંશવૃક્ષ

કામિનીએ એમના પાકિસ્તાનસ્થિત પરિવારજનો વિશે પૂછતાં તેમણે કહ્યું, 'હમારી બાત હોતી રહતી હૈ.' 'એમની અને તમારી આવનજાવન ચાલે?'ના જવાબમાં એ કહે, 'નહીં.' પછી કહે, 'મુઝે ડર હૈ કિ મૈં અગર વહાં જાઉં તો વો લોગ મુઝે યહાં વાપસ નહીં આને દેંગે.' પોતાનાં પરિવારજનો તેમને ત્યાં આવી જવા માટે બોલાવતા રહે છે એ બાબતે તેમણે કહ્યું, 'મૈંને ઉન્હેં કહા, યહાં કે લોગ કિતને અચ્છે હૈ. અરે! યહાં તો સોના હૈ સોના. મૈં વહાં નહીં આઉંગા.' કામિનીએ સહેજ આગળ વધીને પૂછ્યું કે તેઓ ગુજરાન માટે શું કરે? તેમણે મલકાઈને કહ્યું, 'અરે, કુછ ન કુછ છોટામોટા કર લેતા હૂં.' હજી વધુ એક સવાલ, 'આપ યહીં રહતે હૈ?'. તેમનો વિવેકપૂર્ણ જવાબ, 'નહીં, યહાં પાસ હી મેરા એક છોટા સા આશિયાના હૈ.' મહમ્મદ ખાન કચો/Kacho બધા સવાલના જવાબ આપતા હતા, કહીએ એમ તસવીરો ખેંચાવતા હતા. તેમનું વ્યક્તિત્વ, પોશાક અને અદા સમગ્ર માહોલમાં એકદમ બંધબેસતા હતા.

લાહોર હાઈકોર્ટનું હુકમનામું તેમણે મઢાવીને મૂકેલું છે. પાકિસ્તાનની ફોજને આ સ્થળ ખાલી કરીને તેના માલિકને એ પાછું સોંપી દેવાનો તેમાં હુકમ કરાયો હતો. આ સ્થળ ખાલી કરવું પડ્યું એની દાઝ ફોજે બારસાખમાં જડેલા મૂલ્યવાન રત્નો કાઢી જઈને ઊતારી હતી. પોતાના અમુક પૂર્વજોની તસવીર, તેમનાં શસ્ત્રો વગેરે પણ આ જ ખંડમાં મૂકેલાં છે. એ બધા વિશે તેમણે વાત કરી. બાજુના એક નાના ખંડમાં અમે આંટો માર્યો, જેમાં અમુક પોશાક મૂકેલા હતા. તેમણે જણાવેલી બાબતો ક્યાંય લેખિત સ્વરૂપે છે કે કેમ એ વિશે પૂછતાં તેમણે કહ્યું, 'હાં, સબ લિખા તો હૈ. લેકિન બીચ મેં કોરોના આ ગયા. દિલ્લી મેં હમારે દોસ્ત હૈ વો પબ્લિશ કરેંગે. ઈન્શાલ્લાહ, વો ભી હો જાયેગા.' આ સ્થળનું કોઈ મુદ્રિત સાહિત્ય ઉપલબ્ધ નહોતું. અહીંના મર્યાદિત સંસાધનો જોતાં એ શક્ય પણ નહોતું લાગતું.

અમે પૂછ્યું, 'બહાર અમને જેણે સમજાવ્યું એ તમારો દીકરો હતો કે કેમ?' તેમણે કહ્યું, 'મેં જોયું નથી કે તમને કોણે સમજાવ્યું. મારો દીકરો છે ખરો, પણ તમને સમજાવનાર એ હતો કે કેમ એ કહી શકું એમ નથી.'

એમ થતું હતું કે હજી એમને વધુ સવાલ પૂછતા રહીએ, કેમ કે, હજી સુધી જે સવાલ પૂછ્યા એ તો પહેલા પરિચયને કારણે વિવેકસભર હતા. તેઓ જે રીતે જવાબ આપી રહ્યા હતા એ જોતાં જિજ્ઞાસા પણ વધતી જતી હતી. પણ હવે બીજા પ્રવાસીઓ આવવા લાગ્યા હતા. આથી અમે એમનો આભાર માનીને વિદાય લેવાની તૈયારી કરી. તેઓ પુસ્તક ઝડપથી પ્રકાશિત કરે એવો આગ્રહ કરીને તેમને શુભેચ્છાઓ આપી.

અમે નીકળી રહ્યા હતા એ જ વખતે કચોસાહેબને કશા કામે કોઈએ બોલાવ્યા. તેમણે રોબ ઉતાર્યો. નીચે તેમણે લાલ રંગનું જેકેટ પહેરેલું હતું. લાકડી મૂકીને તેઓ ઝડપભેર દોડતા નીચેની તરફ ગયા. અત્યાર સુધી શાહી આસન પર બિરાજમાન શાહી વંશના વારસ મહમ્મદખાન કચો એ વખતે આપણા જેવા જ સામાન્ય નાગરિક જણાયા.

બહાર નીકળ્યા ત્યારે અમને લાગ્યું કે જાણે ઈતિહાસના કોઈ પાનામાંથી અમે બહાર આવી રહ્યા છીએ. વાહનમાં ગોઠવાયા પછી સુજાતે પોતાના ફોનમાં આ સ્થળ વિશે ગૂગલ કરતાં સીધો જ મહમ્મદ ખાન કચોનો ફોટો દેખાયો. તેમના વિશે લખાયેલા અનેક અહેવાલો દેખાયા. તેમનું વ્યક્તિત્ત્વ અને કુટુંબકથા જ એવી રસપ્રદ છે કે એમના વિશે લખ્યા વિના રહેવાય નહીં. આવી કથા કદાચ અનેક રજવાડાંની હશે, પણ અહીં મોટો ફરક એમના ભૌગોલિક સ્થાનનો હતો.

આ ગામના લોકો પાકિસ્તાનમાં અને ભારતમાં એમ બન્ને દેશોના શાસનમાં રહેલા છે. કારાકોરમ અને હિમાલયની વચ્ચે આ ગામ આવેલું છે, જે બાલ્ટીસ્તાનમાં ગણાય. 1971માં અહીં નિર્ણાયક યુદ્ધ લડાયું હતું, અને એ પછી કારગીલ યુદ્ધ વેળા પણ છેક અહીં સુધી ઘૂસણખોરો પહોંચી ગયા હતા. આશરે 9,200 ફીટની ઊંચાઈએ વસેલા તુર્તુકમાં હરિયાળી ઘણી છે. વૃક્ષો અને ખેતરો નજરે પડે. પોણા ચારસો-ચારસો જેટલાં ઘર અને સાડા ત્રણેક હજારની વસતિ ધરાવતા આ ગામમાં મુસ્લિમ (બાલ્ટી) બહુમતિ છે. બાલ્ટી, લદાખી અને ઉર્દૂ ભાષાનું ચલણ છે. આવા સ્થાને આવેલા 'યબ્ગો પેલેસ'માં બિરાજમાન મહમ્મદખાન કચોને મળીને રોમાંચ થાય અને સૌને એ 'એક્સક્લુસિવ સબ્જેક્ટ' લાગે એમાં શી નવાઈ!

લદાખના પ્રવાસે (5)

પંછી, નદીયા, પવન કે ઝોંકે, કોઈ સરહદ ઈન્હેં ના રોકે

લેહથી નીકળ્યા પછીનો અમારો પહેલો પડાવ હુન્દરમાં હતો. સામાન્ય રીતે નુબરા ખીણમાં સૌ રોકાતા હોય છે, તેને બદલે અમે ત્યાંથી સહેજ આગળ આવેલા હુન્દરમાં રોકાયા. બે રાતનું આ રોકાણ હતું. પહોંચ્યા એ દિવસે બપોરે રેતીના ઢૂવા અને બેક્ટ્રિઅન ઊંટ જોયા. પછીના દિવસે સવારે અમારે જવાનું હતું તુર્તુક અને થાંગ ગામે, જ્યાં એલ.ઓ.સી. (લાઈન ઑફ કન્ટ્રોલ) આવેલી હતી. હુન્દરથી સો-સવાસો કિ.મી.ના અંતરે હશે.

શ્યોક વૉર મેમોરિયલ 

આ આખો વિસ્તાર શ્યોક અને નુબરા નદીની ખીણનો છે. પરતાપપુરમાં એરબેઝ હતો. એ વટાવીને અમે આગળ વધતા ગયા. સમાંતરે શ્યોક નદીનું આછા લીલા રંગના પાણીનું વહેણ પણ આવતું હતું. તેના પટમાં પુષ્કળ રેતી હતી. રેગિસ્તાનમાં હોય છે એવી રેતી. આસપાસના પહાડો અચાનક ઊંચા થઈ ગયા હોય એમ લાગતું હતું. પહાડની તળેટીમાં આગળ વધતો રસ્તો જાણે કે હવે બંધ થઈ જશે એમ લાગતું, પણ દરેક વળાંકે આગળ નવો ઉઘાડ થતો. આ તરફના પહાડોનો રંગ આછો ગુલાબી, બદામી હતો. વનસ્પતિનું નામોનિશાન નહીં. સૌથી પહેલો મુકામ હતો શ્યોક વૉર મેમોરિયલ. ચોફેર સીધાસપાટ પહાડોની વચ્ચે આવેલી સપાટ જમીન પર આ સ્મારક હતું.

સિઆચેનના શહીદોના નામોલ્લેખવાળું સ્મારક 

અહીં ઉતરતાં એમ લાગે કે જાણે ચારે બાજુએ પહાડો વચ્ચે આપણે ઘેરાઈ ગયા હોઈએ. અહીં પુષ્કળ પ્રવાસીઓ ઉતરતા હતા. આ સ્થળે સિઆચેનમાં શહીદ થયેલા તમામ જવાનોનાં નામ દર્શાવતું સ્મારક હતું. એ ઉપરાંત એકાદ તંબૂ હતો, જેમાં અંદર જઈને જોઈ શકાતું હતું કે સૈનિકો શી રીતે એમાં રહે છે. ઘણા ગુજરાતી પ્રવાસીઓ આ તંબૂમાં આવીને 'આમાં કશું જોવા જેવું નથી' એમ બોલતા સંભળાયા. મોકળાશથી હરીફરી ન શકાય એવા તંબૂમાં સૈનિકો રહે, પોતાની દિનચર્યા જાળવે અને ફરજ પણ બજાવે એ કેટલું આકરું હશે એનો અંદાજ અહીં બરાબર આવતો હતો. બીજા એક તંબુમાં સૈનિકો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી બૂટ તેમજ અન્ય રોજિંદા વપરાશની ચીજો મૂકાયેલી હતી.

સાવ ઉજ્જડ, ઘાસનું તણખલું સુદ્ધાં જોવા ન મળે એવા આ સ્થળે તદ્દન વિપરીત હવામાનમાં ફરજ બજાવવી એટલે શારિરીક તો ઠીક, માનસિક રીતે કેવી સજ્જતા જોઈતી હશે એનો કંઈક અંદાજ મળતો હતો. અહીં જ એક કૉફી શોપ હતી, એમ એક સુવેનિયર શોપ પણ હતી. આ વિસ્તારમાં વરસાદ નહીં, પણ બરફ પડતો હતો. પરેશ એક સૈનિક સાથે વાત કરી રહ્યો હતો એમાં એને જાણવા મળ્યું કે સામેના પહાડ પર વનસ્પતિ ઉગેલી દેખાય છે, એ નિશાની સારી નથી. વનસ્પતિની વૃદ્ધિ થતી જાય અને આખરે એ પહાડને ચીરી નાખે. હમણાંથી જ વનસ્પતિ દેખાવા માંડી છે. થોડી વારમાં જ વાતાવરણ પલટાયું અને અમે આગળ મુસાફરી આરંભી.

કયું હિન્‍દુસ્તાન? કયું પાકિસ્તાન? 

આ આખે રસ્તે જે પહાડ દેખાતા હતા એ દરિયાની રેતીના બનેલા હોય એવા હતા. ઝીણી રેતી, નદીકિનારે હોય છે એવા લીસ્સા પથ્થરો, અને જાણે કે સહેજ ખોતરતાં જ કડડભૂસ થઈ જશે એવી રચના. શ્યોક નદીની સમાંતરે જઈ રહેલો ઉબડખાબડ રસ્તો. સ્કરુ, તુર્તુક, ત્યાક્શી જેવાં ગામ આવતાં ગયાં. એમાં થોડી વસતિ જણાતી હતી. વચ્ચે એકાદ ઠેકાણે એન્‍ટ્રી પણ કરવાની હતી. અહીં ઘણે ઠેકાણે 'બાલ્ટી ફૂડ', 'બાલ્ટી થાલી'નાં પાટિયાં જોવા મળ્યાં. રસ્તાની કોરે એપ્રિકોટ/ખૂબાની/જરદાલુ વેચતી બહેનો પણ જોવા મળી. હવે થોડી હરિયાળી દેખાતી હતી. છૂટીછવાઈ ખેતી પણ થતી લાગી. તુર્તુક અમારે વળતાં રોકાવાનું હોવાથી અમે થાંગ તરફ આગળ વધ્યા.

થાંગ ગામ એક તરફ હતું, પણ અહીં એલ.ઓ.સી. પાસે એક ટૂરિસ્ટ પોઈન્ટ બનાવેલો હતો. સામે ખીણ અને પહાડ દેખાતાં હતાં. એકાદ જગ્યાએ 'સેલ્ફી પોઈન્ટ' પણ બનાવેલો હતો.

એલ.ઓ.સી. પાસેનો ટૂરિસ્ટ પૉઈન્ટ

અહીં ટોળામાં જઈને અમે ખીણ તરફ મોં રાખીને ઉભા રહ્યા અને એલ.ઓ.સી. કઈ હશે એનું અનુમાન કરવા લાગ્યા. અહીં એક પાટિયા પર વિગતો લખેલી હતી. એ મુજબ ફરનુ અને થાંગ ગામ 1971ની 16 અને 17 ડિસેમ્બરની રાતે અચાનક જુદા દેશમાં આવી ગયા હતા. ઘણાનાં કુટુમ્બીજનો ફરનુ ગામમાં રહી ગયા હતા. ફરનુ ગામ 'ત્યાં' જતું રહ્યું હતું અને થાંગ 'અહીં'. પાટિયામાં જણાવ્યા મુજબ વ્યક્તિ પોતાના સ્વજનને ખેતરમાં કામ કરતા નરી આંખે જોઈ શકતી, પણ તેઓ મળી શકતા નહીં. આ વિસ્તારમાં મુસ્લિમ વસતિ ઘણી હતી. અહીં એપ્રિકોટ અને અન્ય સૂકો મેવો વેચાતો હતો. એકાદ બે રેસ્તોરાં હતી. સ્ટોલ પરની મુસ્લિમ બાનુઓ પાસે બાયનોક્યુલર હતાં, જેનું તેઓ ભાડું લઈને . 'સામે'ની બાજુની વિવિધ ચીજો બતાવતી હતી. એક જણને તેઓ સમજાવી દે અને પછી એ જણ પોતાની સાથેના લોકોને એ બતાવે. બાયનોક્યુલરમાં ઝૂમની સુવિધા અતિશય હોવાને કારણે શરૂઆતમાં ફોકસ કરતાં મુશ્કેલી પડતી, પણ પછી ખ્યાલ આવવા લાગ્યો. નદી, ફરનુ ગામનાં ઘરો, સડક વગેરે બરાબર દેખાતાં હતાં. સામેના પહાડ પર બનેલાં બંકર પણ જોવા મળ્યાં. ચોફેર પહાડો બતાવીને ઘણા ઉત્સાહીઓ પૂછપરછ કરતા હતા કે આમાંના કયા આપણા અને કયા એમના. એક વૃદ્ધ, સ્થાનિક ચાચા સ્થળ બતાવવાની સાથોસાથ પોતાના પરિવારની કહાણી પણ સંભળાવતા હતા. બાયનોક્યુલરવાળી બાનુઓ ઈચ્છતી કે તેમની પાસેથી બાયનોક્યુલર ભાડે લેનાર તેમના જ સ્ટૉલ પરથી સૂકો મેવો ખરીદે. અહીં જગ્યા ઓછી, અને ભીડ પુષ્કળ હતી. હજી વધુ ને વધુ લોકો આવી રહ્યા હતા. આથી અમે વળતી મુસાફરી શરૂ કરી. અમારો હવે પછીનો મુકામ હતો તુર્તુક ગામ.

ફરનુ અને થાંગ ગામની કહાણી 

અહીં પહોંચીને અમે નીચે ઊતર્યા અને નાસ્તા માટે એક ખુલ્લા રેસ્તોરાંમાં ગોઠવાયા કે હિમાલયે પરચો બતાવવા માંડ્યો. એવો પવન ફૂંકાવા લાગ્યો કે વેઠવો મુશ્કેલ બને. અધૂરામાં પૂરું વાદળ ગગડાવા લાગ્યા. અમે ચા-નાસ્તો પતાવ્યો અને ગામમાં જવાનું નક્કી કર્યું.

તુર્તુકનું મ્યુઝિઅમ

એ હકીકત જાણીતી છે કે તુર્તુક ગામ 1971 સુધી પાકિસ્તાનમાં હતું. પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધ પછી તેને ભારતમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યું હતું.

ઈશાને તુર્તુક ગામમાં જઈને ફોટા લેવા હતા. આથી અમે નક્કી કર્યું કે તે ગામની એક દિશામાં જાય અને અમે બીજી દિશામાં. બહાર જ એક મ્યુઝિયમનું પાટિયું લગાવેલું હતું. આથી અમે એ દિશામાં આગળ વધ્યા. તુર્તુક ગામના ઢાળવાળા, સાંકડા, પથરાળ અને વળાંકોવાળા રસ્તે અમે ચાલતા ગયા. સમાંતરે એક ઝરણું પણ સડસડાટ વહી રહ્યું હતું. રસ્તાની બન્ને બાજુ આવાસ હતા, જેમાં ઢોર પણ બંધાયેલાં નજરે પડતાં હતાં. આખરે અમે મ્યુઝિયમ પહોંચી ગયાં.

તુર્તુકનું મ્યુઝિઅમ 

મ્યુઝિયમ માત્ર બે નાના ખંડમાં પથરાયેલું હતુંં. ગામની બહેનોની બનેલી એક સંસ્થાએ એ તૈયાર કરેલું. તેમાં આ વિસ્તારમાં વપરાતાં વિવિધ વાસણો, ખેતીકામનાં ઓજારો તેમજ અન્ય ઘરવપરાશની ચીજો વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવેલી હતી. તેને અડકીને, હાથમાં લઈને જોઈ શકાય. હવે તો કદાચ આ ચીજો અહીં પણ વપરાશમાં નહોતી. પૂછતાં જાણવા મળ્યું કે ગામની જ એક છોકરી ભણવા માટે બહાર ગઈ હતી. તેની પ્રેરણાથી આ મ્યુઝિયમ ઊભું કરવામાં આવ્યું હતું. ઈશાન ગામની બીજી દિશામાં ગયેલો. ત્યાં પણ આવું એક મ્યુઝિયમ તેણે જોયું. વિચાર બહુ સરસ હતો. એ રીતે થોડીઘણી આવક પણ મળી રહેતી. મ્યુઝિયમની મુલાકાત લઈને અમે નીકળ્યા ત્યારે એ બહેનોએ કહ્યું કે હજી આગળ એક પેલેસ

છે. એની મુલાકાત લેજો.

તુર્તુક ગામમાં 

અમે એ જ રસ્તે આગળ વધ્યા. ફરી એક વાર વાંકાચૂકા, પથરાળ, ઢાળવાળા રસ્તા. રસ્તાની બન્ને બાજુએ આવતાં મકાનો. વચ્ચે 'યગ્બો પેલેસ' લખેલું પાટિયું વાંચવા મળ્યું એટલે ખ્યાલ

આવ્યો કે અમે યોગ્ય દિશામાં છીએ.

તુર્તુક ગામમાં 

'યબ્ગો પેલેસ' અમે પહોંચ્યા ત્યારે અમને જરાય અંદાજ નહોતો કે એ શી ચીજ છે. પણ ટિકિટ લઈને અંદર ગયા ત્યારે લાગ્યું કે આ સ્થળે ન આવ્યા હોત તો આપણો પ્રવાસ સાવ અધૂરો ગણાત! એ સ્થળનું માહાત્મ્ય શું હતું અને ત્યાં કોની સાથે અમારી મુલાકાત થઈ?

લદાખના પ્રવાસે (4)

 હુન્દરમાં હીરાને રસોડે

વડોદરાથી નીકળ્યા પછી પાંચમા દિવસે લેહ પહોંચ્યા. ત્યાં એકાદ દિવસ ફર્યા. એ પછી અમારો ખરેખરો પ્રવાસ શરૂ થઈ રહ્યો હતો. છ દિવસ અને પાંચ રાત અમે હવે લેહથી દૂર જવાના હતા. અને આમાંના એકે સ્થળે અમે કોઈ પણ પ્રકારનું બુકિંગ અગાઉથી કરાવ્યું નહોતું.

પહેલી બે રાત અમારે હુન્દરમાં રહેવાનું હતું. લેહથી નુબરા ખીણમાં થઈને અમારે હુન્દર પહોંચવાનું હતું, પણ ત્યાં જતાં, લેહથી ચાલીસેક કિ.મી.ના અંતરે આવેલો ખરદોન્ગ લા (પાસ) ઓળંગવાનો હતો. આશરે સાડા સત્તરેક હજાર ફીટની ઊંચાઈએ આવેલો આ પાસ નુબરા વેલીનું પ્રવેશદ્વાર ગણાવી શકાય. વિશ્વનું સૌથી ઊંચું બર્ફીલું રણમેદાન સિઆચેન પણ આ તરફ જ. આ સ્થળે પુષ્કળ બરફ અને લોકોનાં ટોળાં હતાં. થોડી વાર થોભીને અમે આગળ વધ્યા.

ખરદોંગ લા

લદાખનું આ દર્શન સાવ નવું હતું. નજરે દેખાયા પછી હવે મન પણ સ્વીકારવા લાગ્યું હતું કે આ પહાડી રેગિસ્તાન છે. રસ્તાની બન્ને બાજુએ રેતી, પથ્થર જોવા મળે. અમારી મંઝીલ હુન્‍દર તો રેતીના ઢૂવા માટે ખ્યાતનામ છે. અને એ ઢૂવા પણ નદીના પટમાં! ઊનાળામાં શ્યોક નદી ભયાવહ સ્વરૂપ ધારણ કરી લેતી હોય છે. કહેવાય છે કે ૧૯૨૫ની આસપાસ ખુમદાન લાના સાંકડા માર્ગે હીમપ્રપાત થવાથી તેના વહેણમાં અવરોધ પેદા થયો. પરિણામે નદીના પાણીએ વિનાશક પૂરનું રૂપ ધારણ કર્યું અને આ ખીણની ઉપજાઉ જમીનને રેતીના ઢૂવાઓમાં પરિવર્તીત કરી દીધી.

હુન્દરના માર્ગે- સીધીસપાટ સડક,
બન્ને બાજુ રેગિસ્તાન અને આસપાસ ઊઘાડા પહાડ

મધ્ય એશિયાના કેટલાક પ્રદેશોમાં આ માર્ગે ઘોડા, ખચ્ચર, યાક અને બે ખૂંધવાળાં બેક્ટ્રિઅન ઉંટ પર માલસામાનની હેરફેર થતી હતી. આ કારણે મધ્ય એશિયાનું આ વિશિષ્ટ પ્રાણી આ વિસ્તારમાં- ખાસ કરીને હુન્દરમાં જોવા મળે છે.

હુન્દરમાં બે ખૂંધવાળાં બેક્ટ્રિઅન ઊંટ

રેતીના ઢૂવા પર ઊંટસવારી

હુન્દરમાં અમે એક હોમસ્ટે શોધ્યો. નીચે મકાનમાલિકનો નિવાસ અને ઉપલા માળે એક મોટા હૉલ ફરતે પાંચેક ઓરડા. અહીં વિજળી સાંજના પાંચથી અગિયાર અને સવારના છથી આઠ દરમિયાન રહેતી. બપોરે હુન્દર પહોંચ્યા પછી અમે રેતીના ઢૂવા પર ગયા, ત્યાં આડા પડીને રેતીનો શેક લીધો. એ પછી નિવાસની વ્યવસ્થા ગોઠવી. સાંજના સમયે પુષ્કળ ભૂખ લાગી હતી. એ મુજબ ભોજન તૈયાર કરવાનું અમે જણાવ્યું. પણ અમને ખ્યાલ નહોતો કે શાકનો જથ્થો કેટલો પીરસાશે! મકાનમાલિકણ શ્રીમતી યાંગ્ડોલ તૈયાર ભોજન લઈને ઉપર આવ્યાં અને ટીપોય પર મૂક્યું એ સાથે જ સૌ થોડા નિરાશ થઈ ગયા. સબ્જીના મધ્યમ કદના કટોરા હતા, જે અમને બધાને થઈ રહેશે કે કેમ એ સવાલ હતો. આ હોટેલ નહોતી કે અમે નવો ઓર્ડર આપીએ અને નવી ડિશ મળી જાય. શાક માટેની ભાજી તેમણે પોતાના કિચનગાર્ડનમાંથી તોડેલી અને અહીંની પદ્ધતિ મુજબ તેને સમાર્યા વિના, હાથ વડે જ મરડી દીધી હતી. અમે જમ્યા તો ખરા. સૌએ એવો વિવેક એકમેક માટે રાખ્યો કે જે સબ્જી અમને અપૂરતી થઈ રહેશે એમ લાગતું હતું એ પણ થોડી વધી. બ્રેકફાસ્ટમાં અહીં માત્ર બ્રેડ ટોસ્ટ કે બ્રેડ આમલેટ જ ઉપલબ્ધ હતી. અમે પરાઠા વિશે પૂછ્યું તો શ્રીમતી યાંગ્ડોલે હસીને કહ્યું, 'વો મુઝે આતા નહીં .' આથી અમે નક્કી કર્યું કે બીજા દિવસે આપણે બહાર ક્યાંક તપાસ કરવી.

ખીણમાં વસેલા હુન્દરનો નજારો-
અમારા ઉતારાની બારીમાંથી

એ મુજબ બીજા દિવસે સાંજે અમે ટહેલવા નીકળ્યા. આસપાસમાં જ બે એક રેસ્તોરાં હતી, પણ અમે આગળ ચાલતા ગયા. 'ગ્રે હીલ રેસ્તોરાં' નામનું એક પાટિયું વંચાયું. સાવ નાની એક દુકાન, જેમાં છએક ટેબલ ગોઠવેલાં હતાં. અહીં શું મળે એ પૂછવા અમે અંદર ગયા તો એક હસમુખો યુવાન રસોડામાંથી બહાર આવ્યો. તે કહે, 'આપ ફિકર મત કિજીયે. મૈં 'ડાઉન' કી કોઈ ભી ડિશ બના સકતા હૂં.' બે-ત્રણ વાર એ આમ બોલ્યો ત્યારે અમને સમજાયું કે અત્યારે ભૂગોળની રીતે અમે 'અપ'માં હતા. એ કહે, 'હું મહારાષ્ટ્રમાં રહ્યો છું.' તેના અવાજના રણકામાં જે આત્મવિશ્વાસ હતો એ અમને લાગેલી ભૂખને કારણે વધુ પ્રબળ લાગ્યો. અમે અંદર જઈને ગોઠવાયાં. એની દુકાનની એક બાજુ અમારા સાતે જણના બેસવાથી જ ભરાઈ ગઈ. અમે ઓર્ડર કહ્યો એ મુજબ તે એક પછી એક ચીજ બનાવીને અમને પીરસતો ગયો. તેની બનાવેલી વાનગીઓ ચાખતાં જ અમને લાગ્યું કે એનો દાવો સાચો છે. તેને બનાવતાં આવડતું હતું. (આશિષ કક્કડ હોત તો કહેત: યાર, તને તો ફાવે છે!) એ નાનકડી દુકાનનું રસોડું તેણે પડદાની આડશે બનાવેલું, જેમાં તેનો એક સહાયક પણ હતો. વાસવદત્તા અને ઉદયન વચ્ચે પડદાની આડશે સંવાદ થતા એવી પરિસ્થિતિ અમારી હતી. અમે બહાર બેસીને તેની સાથે વાત કરતા જઈએ અને એ પડદા પાછળથી જવાબ આપતો જાય. નેપાળના એ ખંતીલા, ઉત્સાહી અને હોશિયાર યુવાનનું નામ હતું હીરા થાપા.

અમારે પછીના દિવસે સવારે નીકળવાનું હતું, આથી અમે નક્કી કરી લીધું કે બ્રેકફાસ્ટ હીરાને ત્યાં જ કરીને નીકળવું. 'શું ખવડાવશો?'ના જવાબમાં હીરાનો એ જ જવાબ 'સર, ડાઉન કી કોઈ ભી ડિશ મૈં બના સકતા હૂં.' અમારે એ પણ વિચારવાનું હતું કે હુન્દરમાં જરૂરી સામગ્રી મળવી પણ જોઈએ ને! અમે એને પૂછ્યું, 'બટાકાપૌંઆ બના સકતે હો?' એ મૂંઝાયો એટલે અમે એનો અનુવાદ કર્યો અને કહ્યું, 'આલુપૌહા.' એ સાંભળતાં જ એનો ચહેરો ચમકી ગયો. કહે, 'ક્યું નહીં! ઉસમેં ઓનિયન, આલૂ ઔર ટમાટર કાટકે ડાલેંગે.' આ સાંભળીને અમે તરત કહ્યું, 'ટમાટર મત ડાલના.' એ કહે, 'ઠીક હૈ.' પણ મુદ્દાનો સવાલ એ હતો કે અહીં પૌંઆ મળશે ખરા? હીરા ઉત્સાહથી કહે, 'ક્યું નહીં! મિલ જાયગા.' આમ, નીકળવાની સવારે 'આલુપૌહા' ખાઈને નીકળવાનું ઠર્યું. હીરાએ કહ્યું કે અમારે સવારે એને ફોન કરી દેવો.

પછીના દિવસે સવારે અમે એને ફોનથી જણાવી દીધું અને થોડી વારમાં અમે એને ત્યાં ઉપડ્યા. અમે જોયું તો એક દુકાનમાંથી પૌંઆનું પેકેટ ખરીદીને હીરા અમારી આગળ જ જઈ રહ્યો હતો. તેણે બહુ સ્વાદિષ્ટ બટાકાપૌંઆ બનાવ્યા, જે અહીંની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિને કારણે અમને વધુ સ્વાદિષ્ટ લાગ્યા. તેણે એટલા પ્રમાણમાં બનાવેલા કે એ ખાધા પછી છેક બપોર સુધી ભૂખ ન લાગે. હુન્દરમાં રેતીના ઢૂવા, બે ખૂંધવાળા ઊંટની સાથોસાથ હીરા થાપા પણ અમને યાદ રહી ગયો.

લદાખના પ્રવાસે (3)

 લેહમાં રવિવારે અખબાર વાંચતો એક માત્ર જણ ગુજરાતી

મનાલીથી બે દિવસની મુસાફરી પછી રાત્રે સાડા દસની આસપાસ લેહ આવ્યા ત્યારે શહેરમાં પ્રવેશતાં તેની છાપ સારી પડી. આ સમયે બજાર બંધ હોવાને કારણે રસ્તા પહોળા લાગ્યા. શહેરનો વિસ્તાર પણ મોટો જણાયો. હોટેલ શોધીને અમે સામાન ઉતાર્યો. વડોદરાથી ચાર દિવસની મુસાફરી પછી આખરે અમે મુખ્ય સ્થાને આવી પહોંચ્યા હતા એની એક હાશ હતી. એ રાત્રે તો જમીને સીધા પથારીભેગા જ થઈ ગયા, પણ એ ખબર પડી કે આટલી ઊંચાઈએ શેરીનાં કૂતરાં હોય છે, અને એ રાત્રે ભસે છે.

પછીના દિવસે અમારે સ્થાનિક ધોરણે ફરવાનું હતું, દસેક વાગ્યે અમે બુક કરાવેલું વાહન લઈને ડ્રાઈવર તાશી આવી ગયો. અમે સૌ પ્રથમ ઊપડ્યા 'હૉલ ઑફ ફેમ' જોવા માટે. સૈન્ય દ્વારા સંચાલિત આ સ્થળ આમ સંગ્રહાલય કહી શકાય. બહાર સૈન્યનાં અમુક વાહનો ગોઠવાયેલાં છે. પ્રવેશટિકિટ માત્ર ને માત્ર કાર્ડ દ્વારા જ ખરીદવાની હોય છે. અંદર વિવિધ ખંડમાં અનેક બાબતો પ્રદર્શિત છે. એક ખંડમાં લદાખની ભૂગોળ, સંસ્કૃતિ અને રીતરીવાજો વિશે સચિત્ર વિગતો છે. એ પછી સૈન્‍યનો હિસ્સો શરૂ થાય છે. ભારતે આઝાદીથી લઈને અત્યાર સુધી કરવા પડેલાં યુદ્ધની વિવિધ વિગતો અહીં દર્શાવેલી છે. વિવિધ શસ્ત્રો, સૈનિકો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતાં ઉપકરણો સહિત અનેક ચીજો જોવા મળે છે. એક ભાગમાં સિઆચેન વિસ્તારમાં ઉપયોગમાં લેવાતાં ઉપકરણો છે. થોડા મુલાકાતીઓ એકઠા થાય એટલે સૈન્યના એક અધિકારી એક મોડેલના આધારે કારગીલ યુદ્ધ વિશેની માહિતી સવિસ્તર આપવાનું શરૂ કરે. 

ટેબલટૉપ મોડેલ દ્વારા કારગીલ યુદ્ધની વિગતવાર સમજણ

વચ્ચે વચ્ચે તેઓ સૂત્રોચ્ચાર પણ કરાવતા જાય. બીજા એક અધિકારી સિઆચેન વિસ્તાર વિશે વિગતો આપતા હતા. તેઓ સિઆચેન જઈ આવ્યા હતા. એક તરફ સોવેનિયર શોપ હતી, જેમાં પ્રવાસીઓ વિવિધ ચીજો લેવા ધસારો કરી રહ્યા હતા. આ સંકુલમાં જ, ઈમારતની પાછળની બાજુએ શહીદોનું સ્મારક હતું, જ્યાં રાત્રે 'સાઉન્ડ એન્ડ લાઈટ શો' યોજાતો હતો. એક તરફ દેશના વિવિધ યુદ્ધોમાં શહીદ થયેલા સૈનિકોના નામની તકતી ત્યાં મૂકેલી હતી. બહારની તરફ એક કેફે હતું. સંરક્ષણની દૃષ્ટિએ આ વિસ્તાર અતિ મહત્ત્વનો હોવાથી તેનું આગવું મહત્ત્વ છે એ અહીં બરાબર જાણવા મળ્યું.

વિવિધ યુદ્ધોમાં થયેલા શહીદોના નામની તકતીઓ

અહીંથી અમારે શાંતિ સ્તૂપ જવાનું હતું. લેહના નાના નાના રોડની બન્ને બાજુએ પોપ્લરનાં વૃક્ષો સીધા ઊભેલા હતા. આ રસ્તે થઈને અમે શાંતિસ્તૂપ પહોંચ્યા. આ સ્તૂપનું નિર્માણ 1991માં કરવામાં આવ્યું હતું, જે બે માળનું માળખું હતું. ઊંચાઈ પર હોવાને કારણે અહીંથી લેહ શહેરનો અદ્‍ભુત નજારો દેખાતો હતો. અહીં થોડો ઢાળ અને પગથિયાં હતાં, પણ એ ચડતાંય હાંફી જવાયું. સ્તૂપ પર ભગવાન બુદ્ધના જીવનના વિવિધ તબક્કાઓ દર્શાવાયેલા હતા. બાંધકામ સિમેન્ટનું હોય એમ જણાતું હતું, અને આ કોતરકામ પણ સિમેન્ટમાં જ કરાયું હોય એવું લાગ્યું. આથી તેમાં બારીકીનો અભાવ હતો. ભડક રંગોને કારણે તે આકર્ષક લાગતું હતું, પણ સોનેરી રંગ વધુ પડતો લાગતો હતો. અહીં અમે તસવીરો લીધી. થોડું બેઠા. 

શાંતિ સ્તૂપનો એક હિસ્સો 

શાંતિ સ્તૂપ 

લેહ આટલી ઊંચાઈએ હોવા છતાં ખીણમાં વસેલું હતું એ સ્પષ્ટપણે જોવા મળતું હતું. લેહનાં મકાનો મુખ્યત્વે ધાબાવાળાં હતાં. અમને એમ કે પર્વતીય વિસ્તારનું વિશેષ બાંધકામ એ ધરાવતાં હશે, પણ એવું નહોતું. હા, એનું બાંધકામ સ્થાનિક માટી અને એના બનાવેલા બ્લૉક વડે કરાયું હતું. એને કારણે એ જાણે કે સમગ્ર ભૂપૃષ્ઠનો જ ભાગ હોય એમ લાગતું હતું. જાણે કે પર્વતોમાંથી જ એ નીકળ્યા ન હોય!

શાંતિ સ્તૂપ પરથી લેહનો નજારો 

લેહ પેલેસ 

શાંતિ સ્તૂપ પછીનો અમારો મુકામ હતો લેહ પેલેસ. નવ માળનો આ મહેલ આમ તો અમારી હોટેલમાંથી જ નજરે પડતો હતો, પણ તેને રૂબરૂ જોવાની મજા જ જુદી હતી. આ મહેલનો હવે તો ભારતીય પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણ દ્વારા જિર્ણોદ્ધાર કરાયો છે, પણ તેમાં અગાઉ જે રીતે ભરપૂર માટીનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો એ જોતાં અંદાજ આવી શકતો હતો કે અહીં વરસાદ કેટલો ઓછો પડતો હશે. આ મહેલના આઠ માળ સુધી જઈ શકાતું હતું. અહીંની ભૂગોળને લક્ષમાં રાખીને તે બનાવાયો હતો. વચ્ચેના અમુક ખંડમાં મહેલની જૂની તસવીરો હતી. એક ખંડમાં મહેલની નાનકડી વિડીયો ફિલ્મ સતત ચાલી રહી હતી. એ અમે આખી જોઈ. આ ઉપરાંત એક ભાગમાં ભગવાન બુદ્ધનું મંદીર પણ હતું. મહેલના આઠમા માળે પહોંચતાં આસપાસનું અદ્‍ભુત દૃશ્ય દેખાતું હતું. બિલકુલ એ જ ઊંચાઈ પર, સામેના છેડે શાંતિસ્તૂપ નજરે પડતો હતો. આ મહેલમાં મુખ્યત્વે માટી, પથ્થર અને લાકડાંનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. મહેલમાં બરાબર ફર્યા પછી અમે નીચે પાછા આવ્યા.

લેહ પેલેસનો એક હિસ્સો 

લેહ પેલેસનો એક હિસ્સો 

લેહ પેલેસની ટોચથી સામે દેખાતો શાંતિ સ્તૂપ. 

વચ્ચે લેહનાં મકાનો

હવે અમારો આજનો ફરવાનો ક્વોટા પૂરો થતો હતો. ડ્રાઈવરે અમને બજારમાં ઉતારવાના હતા. એવામાં એને યાદ આવ્યું એટલે અમે ઑક્સિજન સિલીન્ડરની વ્યવસ્થા કરવા ગયા. એ ભાડે મળતું હતું. વાહનમાં એ મૂકી દીધું, કેમ કે, બીજા દિવસથી અમારો છ દિવસનો કઠિન પ્રવાસ શરૂ થઈ રહ્યો હતો.

લેહનું મુખ્ય બજાર ટીપીકલ ટુરિસ્ટ બજાર છે. અહીં કાશ્મીરની વિવિધ ચીજો હસ્તકળા, ગરમ વસ્ત્રો, સૂકો મેવો વગેરે મળે છે. એ જ રીતે તિબેટની વિવિધ ચીજો પણ મળે છે. અહીં ત્રણેક બુકશોપ હતી. એમાંની એક તો ફક્ત પુસ્તકોની જ દુકાન હતી, બાકીની બેમાં સ્ટેશનરીની અન્ય ચીજો પણ મળતી હતી. લદાખ વિશે અહીં વિવિધ પુસ્તકો હતાં. મેં મારે કામનું એક પુસ્તક સવારે 'હૉલ ઑફ ફેમ'માંથી જ ખરીદી લીધું હતું. મારે એ જાણવું હતું કે અહીં અખબાર કયું આવે છે. એ દુકાને પૂછતાં જાણવા મળ્યું કે લેહથી કોઈ અખબાર પ્રકાશિત થતું નથી. દિલ્હીથી પ્રકાશિત થતું એક અખબાર 'The Earth News' અહીં બીજા દિવસે મળે. એ દિવસે રવિવાર હોવાથી એ પણ શક્યતા નહોતી. મેં આગલા બે દિવસનાં જૂનાં અખબાર ખરીદ્યાં. લેહના બજારમાં મૂકાયેલા બાંકડા પર બેસીને એ વાંચતો હોઉં એવો ફોટો પડાવ્યો, અને હેડિંગ વિચાર્યું: 'લેહમાં આજના દિવસે અખબાર વાંચી રહેલો એક માત્ર જણ.'

લેહમાં ઉપલબ્ધ એક માત્ર અખબાર 

આવા ભીડભાડવાળા બજારમાં પણ બર્ફીલા પવનના સૂસવાટા થિજાવી દેતા હતા. થોડુંઘણું 'વીન્‍ડો શોપિંગ' કર્યા પછી અમે પાછા રૂમ પર આવી ગયા. બીજા દિવસથી અમારા છ દિવસના પ્રવાસનો આરંભ થવાનો હતો.

લદાખના પ્રવાસે (2)

 મનાલી આશરે પોણા સાતેક હજાર ફીટે વસેલું છે અને તેનું સૌથી ઉંચું બિંદુ એટલે રોહતાંગ લા (પાસ), જેની ઊંચાઈ આશરે તેર હજાર ફીટ છે. આખો શિયાળો આ સ્થળે બરફ છવાયેલો રહેતો હોવાથી લેહ અને મનાલીનો સંપર્ક ઊનાળાના અમુક મહિના પૂરતો જ હતો. 2020માં ખુલ્લી મૂકાયેલી અટલ ટનલ મનાલી-લેહ સંપર્ક માટે આશીર્વાદરૂપ પુરવાર થઈ. દસેક હજાર ફીટની ઊંચાઈએ, આશરે સાડા નવ કિ.મી.લંબાઈ ધરાવતી આ ટનલને પગલે હવે મનાલી-લેહનો બારમાસી સંપર્ક શક્ય બન્યો છે, તેમ જ અંતરમાં પણ આશરે 46 કિ.મી.નો ઘટાડો થયો છે. અલબત્ત, મનાલીથી લેહનું સડક માર્ગે અંતર આશરે પોણા પાંચસો કિ.મી. છે.

મનાલી નગર છોડ્યા પછી છેક અટલ ટનલ પહોંચીએ ત્યાં સુધી માર્ગે લીલોતરી નજરે પડતી રહે છે, પણ અટલ ટનલ વટાવીને બહાર નીકળતાં જ જાણે કે કોઈ અલગ જ દુનિયામાં પ્રવેશતાં હોઈએ એમ જણાય. હવે માત્ર હિમાચ્છાદિત પર્વતો છે. ક્યાંક ક્યાંક પર્વતો પર લીલી ઝાંય જોવા મળી જાય. પણ આગળ વધતાં જઈએ એમ એય ઘટતું જાય. એવું માની શકાય કે અટલ ટનલ વટાવ્યા પછી સરેરાશ ઊંચાઈ દસ- સાડા દસ હજાર ફીટની રહેવાની. કેલંગ વટાવ્યા પછી જિસ્પા ગામે રાત્રિરોકાણ કરવાનું લોકો પસંદ કરતા હોય છે, જે ભાગા નદીને કાંઠે આવેલું છે. જિસ્પામાં વૃક્ષો જોવા મળે છે.

પોપ્લરનાં વૃક્ષો (ચિત્ર: બીરેન) 

જિસ્પા વટાવીને આગળ જઈએ કે આછીપાતળી લીલોતરી પણ ઘટવા લાગે. પંદરેક હજાર ફીટે આવેલો બારાલાચા લા પસાર કરતાં ઉપર આકાશ અને બાકી બધે બરફ જ જોવા મળે. તેને વટાવ્યા પછી સરચૂ આવે એ સાથે જ આખું ભૂપૃષ્ઠ બદલાઈ જાય. બર્ફીલાં શિખરો પાછળ ખસી જાય અને રેતાળ, પથરાળ પર્વતોનો આરંભ થઈ જાય. ક્યાંક પર્વતની સમાંતરે ચાલ્યા જતા રસ્તા, ક્યાંક પર્વતની ઉપર લઈ જતા વાંકાચૂકા વળતા માર્ગ, ક્યાંક પર્વતની વચ્ચે આવેલી સીધેસીધી સડક...પીળા, ભૂખરા પર્વતો, લીલોતરીનું નામોનિશાન નહીં. 'ઘાટ લૂપ્સ' તરીકે ઓળખાતું, એકવીસ 'હેરપીન બેન્ડ' ધરાવતું સ્થળ વાંકેચૂકે રસ્તે જોતજોતાંમાં આપણને પંદરેક હજાર ફીટે આવેલા નકી લા પર લાવીને મૂકી દે. એ પછી ફરી નીચે ઉતરવાનું, આગળ વધવાનું અને ફરી એક વાર સત્તરેક હજાર ફીટે આવેલો તંગલાંગ લા વટાવવાનો. ચારે બાજુ બરફ પથરાયેલો હોય એવો આ ઘાટ વટાવ્યા પછી સતત નીચા ઉતરતા જવાનું છે- છેક લેહ સુધી.

હોટેલ ત્સાસ્કાનની બારીમાંથી દેખાતું દૃશ્ય
(ચિત્ર: બીરેન) 

લેહ અગિયારેક હજાર ફીટે વસેલું છે, પણ તંગલાંગ લા વટાવ્યા પછી થોડું અંતર કાપીએ કે લાંબા વૃક્ષો નજરે પડવા લાગે છે. એ જોઈને નવાઈ લાગ્યા વિના રહે નહીં. લેહમાં પ્રવેશતાં જ વિચિત્ર નજારો જોવા મળે. ખાડો ખોદીને કાઢેલી માટીના ટેકરા જેવા પર્વતો આસપાસ દેખાય, જે સાવ ઉજ્જડ હોય, પણ રસ્તાની બન્ને કોરે લાંબા લાંબા વૃક્ષો હોય. તેને જોઈને ખ્યાલ આવે કે એ ઊગી નથી નીકળ્યાં, પણ તેને રીતસર ઉગાડવામાં આવ્યાં છે. આછા બદામી કે પીળાશ પડતું સીધું અને પાતળું થડ, પાતળી ડાળીઓ અને નાનાં પાંદડાં. એ વૃક્ષ પોપ્લર/ poplar નાં છે, જેને 'સફેદા' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

લેહમાં થતા દરેક બાંધકામમાં આ વૃક્ષના લાકડાંનો ભરપૂર ઉપયોગ થાય છે. કહેવાય છે કે આ વૃક્ષ અતિ પવિત્ર મનાય છે, અને તેની કાપેલી ડાળીઓ સુદ્ધાંનો ઉપયોગ કોઈ કરતું નથી.

લેહથી આગળ નુબરા ખીણ, હુન્દર, તુર્તુક જેવાં ગામોમાં પણ આ વૃક્ષો નજરે પડ્યાં.

લદાખના પ્રવાસે (1)

 જિસ્પા: મનાલી પછીનો પહેલો મુકામ

મનાલીની મુલાકાત લેનારા રોહતાંગ લાથી પરિચીત જ હોય. કેવળ મનાલી સુધી ફરવા આવ્યા હોય એમના માટે રોહતાંગ લા (પાસ) મનાલીનું સૌથી ઊંચું સ્થાન છે, અને ત્યાં જોવા મળતા પુષ્કળ બરફ માટે લોકો એની મુલાકાત લે છે.

સડકમાર્ગ થયા પછી હવે અહીંનો સંપર્ક સરળ બન્યો છે, પણ હજી પાંત્રીસ-ચાલીસ વર્ષ પહેલાં સુધી પરિસ્થિતિ જુદી હતી. રોહતાંગની એક તરફ, દક્ષિણે કુલ્લૂ છે, જ્યારે બીજી તરફ ઉત્તરે લાહોલ-સ્પિતિ છે. 'રોહતાંગ' શબ્દ 'ભોટી' મૂળનો છે. ભોટી ભાષામાં તેને 'રોથડ લા' કહે છે. 'રો' એટલે 'શબ', 'થડ' એટલે 'સ્થાન' અથવા 'મેદાન'. 'લા' એટલે પાસ, જેને હિન્‍દીમાં 'દર્રા' કહે છે. 'રોથડ'નો અર્થ થાય 'શબનું મેદાન'. પ્રાચીન કાળમાં આ સ્થળને પસાર કરતાં જાણે કે શબ ઢળી જતાં. કૃષ્ણનાથે પોતાના વર્ણનમાં લખ્યું છે: 'રોહતાંગ પર પહોંચ્યા પછી હજી પણ શબ જેવા વિવર્ણ (ફિક્કા) અને ઠંડાગાર થઈ ગયા હોવાનું અનુભવાય છે.' હજી હમણાં સુધી લદાખ અને મનાલીનો સંપર્ક રોહતાંગ લા થકી હતો, જે વર્ષના ઉનાળાના મહિનાઓ પૂરતો રહેતો. હવે અટલ ટનલ બન્યા પછી આ સંપર્ક બારમાસી બની શક્યો છે.

રોહતાંગ થઈને આવતો રસ્તો અને અટલ ટનલમાંથી નીકળતો રસ્તો એક સ્થાને મળે છે. પ્રવાસ આગળ વધે છે. રોહતાંગની આ પાસ એક જુદી જ દુનિયા છે. લીલોતરી હવે પેલી બાજુ રહી ગઈ છે. હિમશીખરોમાંથી પસાર થઈને વાતા કાતિલ પવનના સૂસવાટા વધુ તીવ્રપણે ગાલ પર અથડાય છે. પર્વતો પર છૂટુંછવાયું આછુંપાતળું ઘાસ જોવા મળે છે. એ સિવાય પર્વતો ઉજ્જડ છે.

અટલ ટનલ વટાવ્યા પછીનું દૃશ્ય 

આ રસ્તે આગળ વધતાં પહેલું જાણીતું ગામ કેલંગ આવે છે. સફર આગળ વધતી રહે છે. અમારો પહેલો મુકામ હતો જિસ્પા ગામે, એ મનાલીથી માંડ સો-સવાસો કિ.મી.ના અંતરે છે.

મનાલીથી લેહનું અંતર પોણા પાંચસો કિ.મી., અને પહેલો મુકામ માત્ર સો-સવાસો કિ.મી.વટાવીને? એનો અર્થ એવો થયો કે બીજા દિવસે હજી પોણા ચારસો-ચારસો કિ.મી.કાપવાના! એને બદલે આજે ને આજે જ બીજા સોએક કિ.મી.આગળ વધી જઈએ તો? આવો વિચાર અમને આવ્યો.

જિસ્પા તો અમે બપોરે અઢી-ત્રણની આસપાસ પહોંચી ગયા હતા. ડ્રાઈવર ચિતરમણિ (ચિત્રમણિ)એ જણાવેલું કે જિસ્પામાં ત્રણેક હોટેલ છે. તેણે પોતાના એક પરિચીતને ફોન કરીને રૂમનું ભાડું પણ પૂછાવી રાખ્યું હતું. જો કે, તેણે જિસ્પામાં રોકાવાનો આગ્રહ રાખ્યો એટલે અમે ઝાઝી માથાકૂટ ન કરી અને માન્યું કે તેણે યોગ્ય જ કર્યું હશે. બીજા દિવસે ખબર પડી કે તેનો નિર્ણય કેટલો સાચો હતો!

પર્વતોની ગોદ, નદીકાંઠે રાતવાસો

જિસ્પામાં હોટેલમાં રહેવાની અમારી ઈચ્છા નહોતી. માંડ સાઠ-સિત્તેર ઘરોની વસતિવાળા આ ગામમાં હોમસ્ટેની સુવિધા ઉપલબ્ધ હતી. એમ તો ગામ શરૂ થયું એ પહેલાંથી જમણી તરફ વહેતી ભાગા નદીના પટમાં અનેક તંબૂઓ ખોડેલા દેખાતા હતા. એકાદ હોમસ્ટે અમે જોયો અને ત્યાં રહેવાનું લગભગ નક્કી જ કરી રહ્યા હતા, પણ થયું કે કોઈક તંબૂમાં પૂછી જોઈએ. 'હિમાલયન સ્પિરિટ' નામની એક ટેન્‍ટ સાઈટ પર જઈને અમે પૂછ્યું. તંબૂવાળી જગ્યા અમને ગમી ગઈ હતી. અમુક અમુક અંતરે બંધાયેલા તંબૂઓ. એમાં મુખ્ય ખંડમાં સૂવાની વ્યવસ્થા, અને પાછળના નાનકડા ભાગમાં વૉશ બેસિન, તેમજ પશ્ચિમી ઢબનું ટૉઈલેટ.

અમે બે તંબૂ રાખી લીધા. એક તંબૂમાં પરેશ પ્રજાપતિનો પરિવાર અને એકમાં અમે લોકો. તંબૂમાં સામાન ગોઠવ્યો. એ પછી અમે બહાર નીકળ્યા અને આસપાસનો નજારો જોવા લાગ્યા. વચ્ચે નદીના સપાટ પટમાં તંબૂ હતા, અને ચોફેર હિમશીખરો! બીજો કોઈ અવાજ નહીં, કેવળ નદીના વહેણનો અવાજ! ભાગા નદીનું, લીલી ઝાંયવાળું પાણી સતત વહ્યા કરતું હતું. અમે લોકો મુખ્ય સડક પર ચાલવા લાગ્યા. સાવ નાનકડા ગામમાં પણ પ્રાથમિક શાળા હતી. રસ્તાની બન્ને બાજુએ પોપ્લરનાં વૃક્ષો હતાં. હરિયાળી જણાતી હતી. સાડા દસેક હજાર ફીટની ઊંચાઈએ હોવો જોઈએ એવો ઠંડોગાર પવન વાતો હતો. અમે સડકના કિનારે ચાલતા હતા, જ્યાં એકાદ ઠેકાણે એક સ્તૂપ બનાવેલો હતો. એ સ્તૂપ સુધી પથ્થરો ગોઠવીને નાનકડી પાળી બનાવેલી હતી. અચાનક અમારી નજર ગઈ કે પાળી માટે ગોઠવેલા પથ્થરો પર કોતરીને અક્ષરો પાડેલા છે. બૌદ્ધ ધર્મને લગતું એ લખાણ હશે એમ લાગ્યું. (પછી ખબર પડી કે એની પર 'ઓમ મણિપદ્મે હૂં' લખેલું હતું.)

રસ્તાની કોરે, લખાણ કોતરેલા પથ્થરો

જિસ્પામાં ભાગા નદીનું વહેણ 

જિસ્પાનું મનોરમ દૃશ્ય 

રસ્તા પર આગળ હજી ઘણાં તંબૂનિવાસ હતાં. છૂટાછવાઈ દુકાન તેમજ ભોજન માટેનાં ઠેકાણાં હતાં. ઈશાને એક ઠેકાણે જઈને ભોજન અંગે પૂછ્યું. મેન્યુ હતું, પણ એમાં કિંમત લખી નહોતી. ઈશાને એ પૂછી એટલે દુકાનવાળાં બહેને કહ્યું, 'વો તો રોજ બદલતી રહતી હૈ.' શેરની જેમ સબ્જીના પણ ભાવ રોજેરોજ બદલાય? પહેલાં તો આ સાંભળીને નવાઈ લાગી અને સહેજ હસવું પણ આવ્યું. પછી સમજાયું કે આ વિસ્તારમાં શાકભાજીનો ટેમ્પો મનાલીથી આવે. મોસમ અનુસાર જે સબ્જી આવી હોય અને જે કિંમતે આવી હોય એ ભાવે તેને ખરીદવામાં આવે. એ મુજબ એમાંથી બનેલી વાનગીની કિંમત નક્કી થાય. આ પ્રદેશની ભૌગોલિક વિષમતા કેવી છે એ બરાબર સમજાયું.

એ જ સમયે અમે રસ્તાની કોરે શાકભાજી ભરેલો એક ટેમ્પો ઊભેલો જોયો. તેની પાસેથી અમે કેળાં ખરીદ્યાં અને ખાધાં.

થોડે આગળ ગયા પછી અમે પાછા વળ્યાં અને ભાગા નદીના વહેણ તરફ ગયાં. ત્યાં થોડી વાર બેઠાં.

ભાગા નદીનું વહેણ

પવનનું જોર વધતાં અમે પાછા તંબૂમાં આવી ગયા. આ આખા પ્રદેશમાં સાંજના આઠેક વાગ્યા સુધી અજવાળું રહે છે, અને સવારના પાંચેક વાગ્યાથી અજવાળું થઈ જાય છે.

સાંજે ભોજન લીધું અને તંબૂમાં પેઠા એ પછી પવનના જે સૂસવાટા શરૂ થયા કે એમાં ક્યારે ઊંઘ આવી અને ક્યારે આંખ ખૂલી એની ખબર જ ન રહી.

બીજા દિવસે સવારે સાત વાગ્યે અમારે નીકળી જવાનું હતું. આંખ ખૂલી અને બહાર નીકળ્યા તો કુદરતનો અદ્‍ભુત નજારો જોવા મળ્યો. બિલકુલ સામે દેખાતો પર્વત ધુમ્મસની આડે જાણે કે સાવ અદૃશ્ય થઈ ગયો હતો. થોડી વારે તેણે દર્શન દીધાં. વળી વચ્ચેનો અમુક ભાગ અદૃશ્ય થઈ જાય, અને વળી પાછો એ આખો દેખાય.

ગરમ પાણી ઉપલબ્ધ હતું, પણ કોની હિંમત હતી કે સ્નાન કરવાનું નામ લે! ચિતરમણિ જિસ્પામાં રહેતા પોતાના સગાને ઘેર રાત રોકાવા ગયો હતો. એ સમયસર આવી ગયો. દરમિયાન અમે પણ ચા પીને ગાડીમાં ગોઠવાયા. હવે અમારો આગળનો પ્રવાસ શરૂ થતો હતો. ચિતરમણિએ સામેના પહાડની ટોચ ચીંધતાં કહ્યું, 'આગે સબ ઐસે હી પહાડ હૈ. બીચમેં કુછ નહીં આતા.' પહાડની ટોચના ભાગે બરફ જોવા મળતો એ જોઈને અમે રાજી થતા. ચિતરમણિએ કહ્યું, 'મૈં આપ કો ઈતની બર્ફ દિખાઉંગા કિ આપને પૂરી જિંદગી મેં નહીં દેખી હોગી.' મુસાફરી શરૂ થયાના થોડા કલાકમાં જ તેની આ વાતનો સાક્ષાત્કાર થઈ જવાનો હતો.