લેકિન પહલે દે દો મેરા પાંચ રૂપૈયા બારહ આના

રોટરી ક્લબ અમદાવાદ મેટ્રો દ્વારા ગઈ કાલે, 3 એપ્રિલની સાંંજે વસ્ત્રાપુરની પેજ વન હોટેલ ખાતે 'કહત કાર્ટૂન' કાર્યક્રમ યોજાયો. મિત્ર ધૈવત ત્રિવેદીના સંયોજન- સંકલનથી આ શક્ય બનેલું. રોટરી ક્લબના સભ્યોના વયજૂથ અને વ્યવસાયને ધ્યાનમાં રાખીને કાર્યક્રમનો વિષય નક્કી કરેલો : The professionals: लेकिन पहले दे दो मेरा पाँच रूपैया बारह आना. સાંંજના સાડા છએ પહોંચ્યા પછી હળવામળવાનું અને પરિચય ચાલ્યાં. પ્રમુખ અંકુરભાઈ સતાણી આવનારા સૌ સભ્યોની સાથે મારો પરિચય કરાવતા હતા.

આ સભ્યોમાં ડૉક્ટર વકીલ, આર્કિટેક્ટ, ટેક્સ કન્સલ્ટન્ટ જેવા વિવિધ વ્યાવસાયિકો હતા. આ જાણીને મને મજા આવતી હતી, કેમ કે, આ કાર્યક્રમમાં મેં આ અને આવા બીજા વ્યાવસાયિકો પરનાં કાર્ટૂન એકઠાં કર્યાં હતાં.

સાડા સાતે કાર્યક્રમ શરૂ થયો. આરંભે કાર્ટૂન વિશેની પૂર્વભૂમિકા, કાર્ટૂનનાં વિવિધ અંગો વિશેનો પરિચય અને એ પછી વિષયની પૂર્વભૂમિકા પછી કાર્ટૂન દેખાડવાનાં શરૂ થયાં. લેખક, ડૉક્ટર, વકીલ, ટેક્સ ક‍ન્સલ્ટન્ટ, આર્કિટેક્ટ, કન્સલ્ટન્ટ તેમજ અન્ય વિશિષ્ટ વ્યવસાયના વ્યાવસાયિકો પર કાર્ટૂન બતાવાતાં ગયાં.

કાર્ટૂનના કાર્યક્રમની એક નિરાંત હોય છે કે એમાં પ્રતિભાવ મળે તો તત્ક્ષણ મળે. કાર્યક્રમ પતે ત્યાં સુધી રાહ ન જોવી પડે. ખાસ કરીને પોતાના વ્યવસાય પરનાં કાર્ટૂન આવે ત્યારે ખુલ્લાશથી હસવાના અવાજ આવતા એ જોઈને મજા પડી.

કાર્યક્રમ દરમિયાન 

કાર્યક્રમ પછી સવાલજવાબ ચાલ્યા. પાંચેક મિનીટ માટેનું આ સેશન વીસેક મિનીટ સુધી લંબાયું. જાતભાતના સવાલો પૂછાયા અને એનો સંતોષકારક જવાબ આપવાનો પ્રયત્ન કર્યો. કેટલાક સવાલોના નમૂના: ટેક્નોલોજીની કાર્ટૂનિંગ પર શી અસર થઈ છે?, કાર્ટૂનિસ્ટોને (શાસકો દ્વારા) ખરીદી શકાય?, શ્રેષ્ઠ કાર્ટૂન કયા દેશના ગણાય?, મીમ્સ કાર્ટૂનથી શી રીતે જુદાં પડે? આ કાર્યક્રમમાં ભારતીય કાર્ટૂનિસ્ટોનાં કાર્ટૂન કેમ ઓછાં દેખાય છે? વગેરે અને બીજા અનેક.

કાર્યક્રમને અંતે ભોજન હતું. ભોજન દરમિયાન ઘણા સભ્યો નવેસરથી મળવા આવ્યા અને કાર્યક્રમ બાબતે ખુશી વ્યક્ત કરી. એ દરમિયાન પણ કાર્ટૂન વિશે વાત થતી રહી.

આ પ્રકારના કાર્યક્રમ પણ આયોજિત કરી શકાય એમ માનતા અને આયોજિત કરતા રોટરી ક્લબ અમદાવાદ મેટ્રોના હોદ્દેદારોનો આભાર અને અભિનંદન.

કાર્યક્રમ દરમિયાન બતાવાયેલાં કેટલાક કાર્ટૂનોની ઝલક: 

લેખક પરનું કાર્ટૂન (કાર્ટૂનિસ્ટ: Baloo)

આર્કિટેક્ટ વિશેનું કાર્ટૂન (કાર્ટૂનિસ્ટ: Hagen)

વકીલ પરનું કાર્ટૂન (કાર્ટૂનિસ્ટ: Kamraan Hafeez)

વિશિષ્ટ વ્યાવસાયિકો વિશેનું કાર્ટૂન (કાર્ટૂનિસ્ટ: Nate Fakes)

એક ચિત્રકારના જીવનના રંગોની ઝલક આપતા પુસ્તકનું લોકાર્પણ

કેટલાય સમયથી જેની રાહ જોવાતી હતી એ દિવસ આખરે આવ્યો 30 માર્ચ, 2025ના રોજ. ભૂપેન ખખ્ખરની જીવનકથાનું સાંજના સાડા પાંચે વડોદરાની સર્જન આર્ટ ગેલરી ખાતે યોજાયેલું વિમોચન.

2016થી આરંભાયેલા આ પ્રકલ્પમાં અનેક પડાવો આવ્યા. આશા, નિરાશા, આશાભંગથી લઈને છેવટે આ આખરી પડાવ. પુસ્તક મુદ્રણ માટે ગયું, પણ એ પહેલાં એના વિમોચનની તારીખ નક્કી થઈ ગયેલી. એને કારણે સહેજ દબાણ પણ ઊભું થયું. છેવટે સૌ સમૂસૂતરું પાર ઊતર્યું.

સર્જન આર્ટ ગેલરી, વડોદરાના હીતેશ રાણાએ આખા કાર્યક્રમનું યજમાનપદ સામે ચાલીને માગી લીધેલું. તેમના શબ્દો: 'તમારે કરવાનું હતું એ તમે કરી દીધું. હવે મને કરવા દો.' ભૂપેન માટે રાણાબંધુઓ (બીજા ભાઈ કમલ રાણા)નો પ્રેમ આ રીતે જોવા મળ્યો.

કાર્યક્રમની તમામ જવાબદારી માથે
લઈ લેનાર હીતેશ રાણા

કાર્યક્રમ અતિશય આત્મીય, અંતરંગ અને અનૌપચારિક બની રહ્યો. કાર્યક્રમના મુખ્ય અતિથિ હતા પ્રમોદભાઈ શાહ, જે ભૂપેન સાથે 'જ્યોતિ લિ.'માં કામ કરી ચૂકેલા. બન્ને ચાર્ટર્ડ અકાઉન્ટન્ટ, પણ બન્નેનાં રસરુચિ સાવ અલગ. પ્રમોદભાઈએ ભૂપેન માટેના સ્નેહવશ કાર્યક્રમનું મુખ્ય અતિથિપદ સ્વીકારીને પોતે ગૌરવાન્વિત થયા હોવાની લાગણી વ્યક્ત કરી.

આમ, કાર્યક્રમમાં મંચ પર કુલ ચાર વ્યક્તિઓ- હીતેશ રાણા, અમરીશભાઈ કોન્ટ્રાક્ટર, પ્રમોદભાઈ શાહ અને મારી- બીરેન કોઠારી-ની હાજરી હતી. જો કે, મંચ નહીં, પણ બેઠક હોવાથી કાર્યક્રમની અનૌપચારિકતા ત્યાંંથી સ્થાપિત થઈ જતી હતી.

કાર્યક્રમનું સંચાલન એશિતા પરીખ કરવાનાં હતાં. તેમણે ઘણી તૈયારી કરીને કાર્યક્રમની અનૌપચારિકતા જળવાઈ રહે એનું ધ્યાન રાખ્યું.

કાર્યક્રમ અગાઉ 'ગોળની ચા'ની વ્યવસ્થા હતી, જેનો સ્વાદ માણીને સૌએ પોતાની બેઠક લેવાની હતી.

કાર્યક્રમનો આરંભ વસંતભાઈ દવેના પ્રાર્થનાગાનથી થયો. એ પછી મોહનભાઈ બારોટે પોતાના તરફથી સૌનું સ્વાગત કર્યું. હીતેશ રાણાના પરિવારે એ પછી પુષ્પગુચ્છ અને ભૂપેનના બસ્ટની રેપ્લિકાથી પ્રમોદભાઈ, અમરીશભાઈ અને મારું સન્માન કર્યું. હીતેશ રાણાના સ્વાગતવચનથી આરંભાયેલા કાર્યક્રમમાં તેમણે ભૂપેન સાથેના થોડા કિસ્સા જણાવ્યા, જેમાં સલમાન રશ્દીવાળો કિસ્સો પણ હતો. સર્જન આર્ટ ગેલરીને આગળ લાવવામાં ભૂપેનનું કેવું પ્રદાન હતું એની તેમણે વાત કરી. એ પછી વક્તવ્ય હતું પ્રમોદભાઈનું. 89 વર્ષના પ્રમોદભાઈએ ભૂપેન સાથેના પોતાના કાર્યકાળને યાદ કર્યો. ભૂપેન કઈ હદે પોતાના ધ્યેય બાબતે સ્પષ્ટ હતા, તેમજ પોતાનાં ચિત્રો બાબતે તેઓ કેટલા હેતુલક્ષી હતા એની તેમણે વાત કરી.

મુખ્ય અતિથિ પ્રમોદભાઈ શાહ

ત્યાર પછી પુસ્તકનું વિમોચન યોજાયું. એ વખતે ઉપસ્થિત આમંત્રિતોમાંથી વરિષ્ઠ ચિત્રકાર વલ્લભભાઈ શાહ, કમલ રાણા, ભૂપેનના ભાઈ નરેશભાઈના પૌત્ર ધવલ ખખ્ખર તેમજ સાર્થક પ્રકાશનના ઉર્વીશ કોઠારી પણ જોડાયા.

વિમોચન દરમિયાન (ડાબેથી) એશિતા પરીખ, કમલ રાણા,
 ઉર્વીશ કોઠારી, હીતેશ રાણા, બીરેન કોઠારી, પ્રમોદભાઈ શાહ,
 ધવલ ખખ્ખર, અમરીશ કોન્ટ્રાક્ટર અને વલ્લભભાઈ શાહ

પુસ્તકનું મુખપૃષ્ઠ 

વિમોચન પછી મારે પુસ્તકની સર્જનપ્રક્રિયા વિશે વાત કહેવાની હતી. આ પુસ્તકને પૂર્ણ થતાં નવ વર્ષ કેમ લાગ્યાં, એમાં કેવી કેવી મદદ મળી રહી અને આ પુસ્તકમાં શું છે તેમજ શું નથી એ બધાની વિગતે વાત થઈ.

બીરેન કોઠારી દ્વારા સર્જનપ્રક્રિયાની વાત

છેલ્લે વારો હતો અમરીશભાઈ કોન્ટ્રાક્ટરનો. પોતાના પિતાજી અને ભૂપેનકાકાની દોસ્તીના તર્પણરૂપે આ પુસ્તક તૈયાર કરાવવાનો તેમને વિચાર આવ્યો અને તેનો અમલ શી રીતે કર્યો એની તેમણે સંવેદનાત્મક રીતે વાત કરી.

પ્રતિભાવ આપતા અમરીશ કોન્ટ્રાક્ટર

મુખ્ય વક્તવ્યો પછી શ્રોતાઓમાંથી કોઈને ભૂપેન સાથેનાં સંભારણાં હોય તો કહેવા માટે આમંત્રણ અપાયું. એમાં કમલ રાણાએ પોતાને ભૂપેન શી રીતે મદદરૂપ થયા એની બહુ લાગણીસભર વાત કરી. એ પછી બિપીનભાઈ ત્રિવેદીએ જમ્બુસરની કૉલેજના પોતાના કાર્યકાળ દરમિયાન ભૂપેન સાથેની પોતાની એક મુલાકાત યાદ કરી. હીરાભાઈ પટેલના દીકરા હર્ષદભાઈએ પણ ભૂપેન અને હીરાભાઈની દોસ્તીને યાદ કરી.

કાર્યક્રમ પછી હાઈ ટીની વ્યવસ્થા હતી, તેમજ પુસ્તક પણ વેચાણ માટે ખુલ્લું મૂકાયું હતું. આવા કાર્યક્રમ પછી ચાની ચુસકીઓ લેતાં લેતાં, સમોસાનાં બટકાં ભરતાં અને વેફરના ભચડ ભચડ અવાજ વચ્ચે સ્નેહીઓ-મિત્રો, જાણીતા- અજાણ્યા સૌને મળવાની મજા જ ઓર હોય છે.

પુસ્તકના વેચાણ વિશે:

ગુજરાતીમાં લખાયેલા આ પુસ્તકની મૂળ કિંમત 450/ રૂ. છે, પણ આરંભિક વળતર તરીકે પંદર દિવસ સુધી તે 350/માં ઉપલબ્ધ રહેશે. પાંચ નકલ અથવા એથી વધુ નકલ માટેની કિંમત 300/ છે.

પુસ્તક ઘરબેઠે મંગાવવા માટે વોટ્સેપ યા ફોન: કાર્તિકભાઈ શાહ 98252 90796

કાહે કો દુનિયા બનાઈ...

અમદાવાદના સ્ક્રેપયાર્ડ થિયેટર ખાતે ગઈ કાલે, 29 માર્ચ, 2025ને શનિવારે સાંજે 'કહત કાર્ટૂન' શ્રેણીની બીજી સીઝનનો આરંભ થયો. આ અગાઉ 2023-24 દરમિયાન યોજાયેલી આ શ્રેણીની પ્રથમ સિઝનમાં કુલ દસ કાર્યક્રમ યોજાયા હતા, જેમાં દસ અલગ અલગ વિષય પરનાં આશરે સાતસો જેટલાં કાર્ટૂનનો આસ્વાદ કરાવાયો હતો.

કાર્યક્રમ દરમિયાન

બીજી સીઝનના પહેલા કાર્યક્રમનું શિર્ષક હતું Creation of Universe: क्या तेरे मन में समायी. આ કાર્યક્રમમાં સૃષ્ટિના ઉદભવ વિશેની વિવિધ થિયરીઓ પરનાં કાર્ટૂનનો સમાવેશ કરાયો હતો. વિજ્ઞાનલક્ષી અને ધર્મલક્ષી એમ બન્ને પ્રકારના સિદ્ધાંતો પરનાં કાર્ટૂન એમાં હતાં. ગઈ કાલે અતિ મર્યાદિત શ્રોતાગણની હાજરી છતાં કાર્યક્રમ અતિ રસપ્રદ બની રહ્યો. કાર્યક્રમ પછીના સવાલજવાબ અહીંની વિશેષતા છે. એ પણ એટલા સઘન અને રસપ્રદ બની રહે છે કે અનેક નવા આયામો એના થકી ઊઘડે.

આ શ્રેણીની બીજી કડી આગામી મહિને યોજાશે.

બીગ બેન્ગ વિશેનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Mike Seddon)

ઉત્ક્રાંતિનો આરંભ શી રીતે થયો?
 (Cartoonist: Predrag Raicevic)

સૃષ્ટિવાદ પરનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Baloo)

આદમ અને ઈવ પરનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Jeff Hobbs)

નોઆહના જહાજ પરનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Dan Piraro)

તુમ્હીંને મુઝ કો પ્રેમ સિખાયા...

સૌ પ્રથમ હિન્દી બોલપટ 'આલમઆરા'ની રજૂઆત 14 માર્ચ, 1931ના રોજ થયેલી. આ દિનવિશેષની સ્મૃતિમાં ગયે વર્ષે અમદાવાદના સ્ક્રેપયાર્ડ થિયેટર ખાતે હિન્દી સિનેમાના ટાઈટલ મ્યુઝિક પર આધારિત કાર્યક્રમ 'નમ્બરિયા'નું આયોજન કરાયેલું. એ પછી આ કાર્યક્રમનો બીજો ભાગ પણ યોજાયો, અને હજી ત્રીજો આયોજન હેઠળ છે. આ વર્ષે આ દિનવિશેષે અમે 'સાગર મુવીટોન' વિશે કાર્યક્રમ વિચાર્યો. જો કે, એ જ દિવસે ધુળેટી હોવાથી એની રજૂઆત પછીના સપ્તાહ પર ઠેલી, અને એ મુજબ 22 માર્ચ, 2025ની સાંજે સાડા સાત વાગ્યે 'SAGAR MOVIETON: Foremost, yet forgotten chapter of Indian Cinema' યોજાઈ ગયો.

'સાગર મુવીટોન' વિશે મારું પુસ્તક 2014માં પ્રકાશિત થયું હતું. એ પુસ્તકના આલેખનની સફર રોમાંચક રહી હતી, પણ અહીં મારે એ પુસ્તક વિશે ઓછી, અને આ ફિલ્મનિર્માણ કંપની વિશે વધુ વાત કરવાની હતી.

કાર્યક્રમ દરમિયાન

આમ તો 1929થી 1948 સુધીના સમયગાળા દરમિયાન કાર્યરત રહેલી આ કંપની, પણ તેનું માતબર પ્રદાન એવું અને એટલું હતું કે બે પૂંઠા વચ્ચે એ આવ્યું ત્યારે જ એનો ખ્યાલ આવી શક્યો. સિનેમાના આરંભિક કાળની આ કંપની હોવાથી એ સમયગાળો અનેક રીતે મહત્ત્વનો હતો. 'ફિલ્મ ઉદ્યોગની નર્સરી' કહેવાતી આ સંસ્થામાં અનેક કલાકારો તૈયાર થતા, અને નીકળતા. એક સવા કલાકની ગાગરમાં આ 'સાગર'ને શી રીતે સમાવવું એની મીઠી મૂંઝવણ પણ ખરી.

'અલીબાબા'ના અનિલ બિશ્વાસે સંગીતબદ્ધ કરેલા
ગીતનું શ્રવણ અને એની શૈલીનું વિશ્લેષણ

સામે બેઠેલા દર્શકવર્ગમાં જૂની ફિલ્મોના જાણકાર અનેક વડીલમિત્રો હતા, તો અનેક યુવાઓ પણ ઊપસ્થિત રહેલા એ જોઈને વધુ આનંદ થયો. તેઓ છેક સુધી બેઠા, એટલું જ નહીં કાર્યક્રમ પછીની પ્રશ્નોત્તરીમાં સક્રિયપણે ભાગ લીધો.

'સાગર'ની તેમજ એ સમયગાળાની બીજી અનેક વાતો આવી પ્રશ્નોત્તરીમાં બહાર આવતી રહે એની એક જુદી જ મજા હોય છે.

પુસ્તકના પ્રેરક એવાં ચીમનલાલ દેસાઈના પૌત્ર સુકેતુ દેસાઈ અને
પૌત્રવધૂ દક્ષા દેસાઈનું સ્મરણ (બન્ને હવે દિવંગત છે)

આ કંપનીની એક પણ ફિલ્મની ક્લીપ ઉપલબ્ધ ન હોવાથી તેની બુકલેટોના દર્શનથી સંતોષ માનવો પડ્યો, સાથોસાથ તેનાં કેટલાંક યાદગાર ગીતોનું શ્રવણ અને તેના વિશે વાત થઈ. 'ઔરત' (નેશનલ સ્ટુડિયો' નિર્મિત) અને 'મધર ઈન્ડિયા' તેમજ એના અંત વિશે છણાવટ થઈ.

સ્ક્રેપયાર્ડનું વાતાવરણ અને અહીં આવતા સજ્જ દર્શકવર્ગને લઈને મનમાં વિવિધ પ્રકારના કાર્યક્રમો સ્ફૂરી રહ્યા છે. 'નમ્બરિયા', 'હોમાય વ્યારાવાલા' પછી આ એવો જ એક કાર્યક્રમ હતો. હજી બીજા અનેક મનમાં છે.

(ડાબેથી) દક્ષાબહેનના ભાઈ અશોકભાઈ પટેલ, કામિની કોઠારી,
બીરેન, પન્નાબહેન પટેલ અને દક્ષાબહેન સાથે મને જોડી આપનાર
સંગીતપ્રેમી સ્નેહીમિત્ર ચંદ્રશેખર વૈદ્ય

આવતા સપ્તાહે, 29મી માર્ચથી 'કહત કાર્ટૂન'ની બીજી સીઝન પણ ચાલુ થઈ રહી છે.

સરવાળે એક મસ્તમજાના કાર્યક્રમની સ્મૃતિને મમળાવતાં અમે વિદાય લીધી.

(તસવીર સૌજન્ય: પરેશ પ્રજાપતિ અને સુહાસ ઠક્કર)

અનાયાસે આરંભાયેલી સફરનો આગલો પડાવ

મનમાં રોપાયેલા બીજને યોગ્ય વાતાવરણ મળે તો એ ગમે ત્યારે અંકુરણ પામીને વિકસી શકે. મારા અને ઉર્વીશના કાર્ટૂનપ્રેમ બાબતે કંઈક આમ થયું. કાર્ટૂન જોવામાં રસ પડતો એ પછી અમુક હદે તેને એકઠાં કરવાનું શરૂ કર્યું. 'ધ ઈલસ્ટ્રેટેડ વીકલી' થકી કાર્ટૂનિસ્ટની શૈલી ઓળખવાનો અભિગમ કેળવાતો ગયો. વચગાળામાં કાર્ટૂનો જોવાનું, અમુક પુસ્તકો ખરીદવાનું બનતું રહ્યું, પણ એ સાવ અંગત શોખ પૂરતું મર્યાદિત હતું.

આમાં આગળ શું કરવું એ વિચાર્યું નહોતું, કેમ કે, એમાં વર્તમાનમાં જ મજા આવતી હતી. એ પછી ઉર્વીશને એક વાર CEPTના વેકેશન કોર્સમાં આમંત્રણ મળ્યું અને તેણે ભારતના રાજકીય ઈતિહાસનું કાર્ટૂનો દ્વારા દર્શન કરાવતો કોર્સ તૈયાર કરીને ભણાવ્યો. એ કદાચ આ શોખને ગંભીરતા તરફ લઈ જતું પહેલું પગથિયું.

દરમિયાન ઈન્ટરનેટને કારણે અનેક કાર્ટૂન સુલભ બનતાં ગયાં. એમાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂનોમાં રસ જાગ્યો. એવાં ઘણાં કાર્ટૂન મળી રહ્યાં. એક વાર મિત્ર અમરીશ કોન્ટ્રાક્ટર સાથે આ અંગે વાત નીકળી તો તેમણે એનો કાર્યક્રમ કરવા સૂચવ્યું. જો કે, કાર્યક્રમમાં ખરેખર શું કરવું એનો એમને અંદાજ નહોતો, પણ મૂળ આશય એ કે ગાંધીજીના જીવનના આ પાસાંને મૂકવું જોઈએ. મેં વિષયાનુસાર કાર્ટૂનનું વિભાજન કરીને ગાંધીજીના જીવનની ઘટનાઓ અને કાર્ટૂનકળાના આયામોને સાંકળતો કાર્યક્રમ પહેલવહેલી વાર રજૂ કર્યો અને જાણે કે એક દિશા ખૂલી. વાત પ્રસરતી ગઈ અને આ કાર્યક્રમ માટે આમંત્રણ મળતાં ગયાં. મોટે ભાગે જોવા મળતું કે આ પ્રકારનો કાર્યક્રમ લોકો માટે સાવ નવો હતો.

આવું જ એક આમંંત્રણ ગુતાલની સરકારી શાળાના શિક્ષક પારસ દવે દ્વારા મળ્યું. પારસની નિષ્ઠાથી પરિચીત હોવાને કારણે તેમની આગળ મેં એવી વાત કરી કે આપણે બાળકોને સીધેસીધાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂન બતાવવાને બદલે પહેલાં એમને કાર્ટૂનકળાથી પરિચીત કરાવીએ. એ પછી બીજો કાર્યક્રમ ગાંધીજી વિશેનો રાખીએ. એમણે સંમતિ આપતાં કાર્ટૂનકળાના આયામોથી પરિચીત કરાવતા કાર્યક્રમ 'આવો, કાર્ટૂન માણીએ'નો આરંભ થયો, જે વધુ એક નવો ફાંટો હતો.

પારસની શાળામાં બે કાર્યક્રમ કર્યા પછી તેમણે વધુ એક વિચાર મૂક્યો કે બાળકોને કાર્ટૂન દોરતાં શીખવીએ. મારા માટે આ સાવ નવું હતું, પણ કરવાની મજા આવે એવું હતું. એટલે કાર્ટૂનની વર્કશોપ યોજવામાં આવી અને ત્રીજો ફાંટો પડ્યો.

વાર્તાલેખન કૌશલ્યને વરેલા સામયિક 'વારેવા'ના પ્રકાશન અગાઉ મિત્ર રાજુ પટેલે આગ્રહપૂર્વક મારી પાસે સાહિત્યને લગતાં કાર્ટૂન દોરાવ્યાં. કાર્ટૂન દોરવાનું પણ મારા માટે નવું હતું. પણ પહેલા અંકથી છેક સુધી નિયમીતપણે એ કાર્ટૂન બનતાં રહ્યાં અને મને વધુ એક કેડીએ ચાલવાનો મોકો મળ્યો.

એ પછી મુંબઈની એક મુલાકાત દરમિયાન ભવન્‍સ પર જવાનું બન્યું. બીજા મિત્રોની સાથોસાથ 'નવનીત સમર્પણ'ના સંપાદક દીપક દોશીને મળ્યા. અલકમલકની વાતો કરી. ઊભો થયો એ વખતે દીપકભાઈએ 'નવનીત' માટે કંઈક લખવા સૂચવ્યું. મેં હા પાડી, પણ શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. એવામાં દીપકભાઈએ પોતાના ટેબલના ખાનામાંથી કાર્ટૂનનું એક પુસ્તક કાઢીને મને આપ્યું અને કહ્યું, 'આ તમારા માટે.' એ પછી તરત જ એ બોલ્યા, 'તમે કાર્ટૂન વિશે જ લખો.' મને પણ સૂચન ગમ્યું, છતાં શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. ઘેર આવીને એ વિચાર કર્યો અને એ પછી 'નવનીત સમર્પણ'માં 'કાર્ટૂનકથા' નામે લેખમાળા આરંભાઈ, જેના માર્ચ, 2025 સુધીમાં વીસ હપ્તા પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે અને હજી એ ચાલે છે.

આ લેખમાળા શરૂ થયાના થોડા મહિનામાં અમદાવાદના 'સ્ક્રેપયાર્ડ'ના કબીર ઠાકોર અને નેહા શાહસાથે વાત થઈ. તેમણે મને ગાંધીજીનાં કાર્ટૂનો વિશેનો કાર્યક્રમ કરવા આમંત્રણ આપ્યું. એ વખતે મેં કહ્યું, 'મારી પાસે એ ઊપરાંત પણ ઘણું છે.' ક્ષણનાય વિલંબ વિના કબીરભાઈ કહે, 'તો આપણે સિરીઝ કરીએ.' એ રીતે આરંભ થયો 'કહત કાર્ટૂન' શ્રેણીનો. કુલ દસ હપતાની એ શ્રેણીમાં બધું મળીને સાતસો જેટલાં કાર્ટૂનનો આસ્વાદ કરાવાયો. અહીંના કેળવાયેલા શ્રોતાઓ સમક્ષ કરાતી રજૂઆત દર વખતે મારી સજ્જતાને નવેસરથી કેળવવા પ્રેરીત કરતી.

સ્ક્રેપયાર્ડને કારણે મને અવનવા વિષય પર કાર્ટૂનના કાર્યક્રમ કરવાના વિચાર આવતા ગયા, અને આયોજક દ્વારા યોગ્ય પ્રતિસાદ મળતાં એનો અમલ પણ થતો ગયો. એ રીતે એલ.ડી.એન્જિ.ના પ્રાધ્યાપક મિત્ર મિતુલ મકવાણાએ માત્ર એન્જિનિયરીંગનાં કાર્ટૂનો રજૂ કરવાના મારા સૂચનને સ્વીકાર્યું અને એ કાર્યક્રમ યોજ્યો.

સ્કેપયાર્ડમાં આવતા અનેક શ્રોતાઓમાં એક હતા પાર્થ ત્રિવેદી, જે 'અમદાવાદ મેનેજમેન્ટ એસોસિયેશન' સાથે સંકળાયેલા હતા. તેમણે પોતાને ત્યાં આ કાર્યક્રમ યોજવા આમંત્રણ આપ્યું. મેનેજમેન્‍ટને લગતા કાર્યક્રમો વચ્ચે કાર્ટૂનના યોજાયેલા કાર્યક્રમનો અનુભવ મારા માટે નવો હતો. અહીં જ કાર્ટૂન દોરતાં શીખવવાની એક વર્કશોપનું આયોજન કરાયું, જેનો પ્રતિભાવ ઘણો પ્રોત્સાહક રહ્યો.

આમ, છેલ્લા બે વર્ષમાં કાર્ટૂનની રજૂઆત, લેખન, ચિત્રણ, અધ્યાપન જેવાં મોટા ભાગનાં પાસાં સાથે મજબૂત રીતે સંકળાવાનું બન્યું.

હવે 'સ્ક્રેપયાર્ડ'માં 29 માર્ચ, 2025થી 'કહત કાર્ટૂન'ની બીજી સીઝન આરંભાઈ રહી છે. આ નવી સીઝનમાં પણ અનેકવિધ વિષયો પરનાં કાર્ટૂનોનો આસ્વાદ કરાવવાની નેમ છે.

પહેલી કડી છે: Creation of Universe: क्या तेरे मन में समायी!

આ સફર એટલી રોમાંચપ્રેરક અને આનંદદાયી બની રહી છે કે એ એક યા બીજા સ્વરૂપે ચાલતી રહેશે.

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: બધું બરાબર

"સમ્રાટનો જય હો!"

"બોલો હાઉવાઉ! આપણા રાજમાં બધું બરાબર છે ને?"

"નામદાર, આપના રાજમાં બધું બરાબર છે. પ્રજાને કોઈ વાતે દુ:ખ નથી. બધું મસ્ત ચાલે છે."

"હાઉવાઉ, મારી ખુશામત ન કરો. મારે વિગતવાર અહેવાલ જોઈએ."

"જુઓ નામદાર, આપના રાજ્યમાં સૂરજ પૂર્વમાં ઊગે છે ને પશ્ચિમમાં આથમે છે."

"આવી ગયો ને દાદો લાઈન પર! બોલો, આગળ..."

"પૃથ્વી સૂરજ ફરતે આખા વરસમાં એક ચક્કર નિયમીતપણે મારે છે."

"હં...બહુ આડીતેડી ફરતી'તી. સીધીદોર કરી દીધી. આ સિવાય?"

"નામદાર, સૂરજ આથમે એ પછી જ રાત પડે છે, ને સૂરજ ઊગે પછી જ દા'ડો શરૂ થાય છે."

"સરસ. હવે કંઈ રહે છે?"

"નામદાર, એ સિવાય તો...બેરોજગારી, અરાજકતા, કવિસંમેલન, ભૂખમરો, ટ્રોલઉદ્યોગ, અર્થતંત્ર...."

"બસ, બસ! આ બધાનું શું છે? એ સરખાં થઈ ગયાં? પરિસ્થિતિ આ હદે કાબૂબહાર ગઈ છે અને તમે મને કહેતા સુદ્ધાં નથી?"

"સમ્રાટનો જય હો! મારું વાક્ય અધૂરું હતું. હું એમ કહેતો હતો કે આ બધું પહેલાંના જેવું જ છે."

"એમ જ હોય ને! શાસન કોનું છે? ચાઉમાઉનું...! એ ચાઉમાઉ કે......"

"......જેનું નામ સાંભળતાં જ દુશ્મનનાં બાળકો ગભરાઈ જાય છે અને ઉંઘમાંથી છળીને જાગી ઉઠે છે."

"શાબાશ, હાઉવાઉ! તમારું દીવાનપદું ટકી રહેશે."

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: દેશવાસીઓની હકાલપટ્ટી

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

"બોલો હાઉવાઉ! આજે મોકાણના શા સમાચાર છે?"

"એ શું બોલ્યા, નામદાર? સમ્રાટ ચાઉમાઉના રાજમાં કાણ કેવી ને મોકાણ કેવી?"

"એટલે કાણમોકાણ બંધ છે એમ? શ્વસુરપક્ષનું બેસણું ઊપરના સ્થળે રાખ્યું છે? તસવીર અમારા હૃદયમાં છે?"

"અરે અરે સમ્રાટ! કન્ટ્રોલ યોરસેલ્ફ. લેટ મી કમ ટુ ધ પોઈન્‍ટ સ્ટ્રેટવે."

"હાઉવાઉ, તમે એ ભૂલી જતા લાગો છો કે કવિતા મેં ભૂલથી કરેલું દુષ્કૃત્ય હતું. તમે ઊખાણાં કરો એટલે મારા મનમાં મિસરા ફૂટવા માંડે છે. હા, તો બોલો, શા સમાચાર છે?"

"સમાચારમાં તો ખાસ કંઈ નથી."

"હાઉવાઉ! તમે મારું ભાષણ નથી લખી રહ્યા. ચાલો, મને જણાવો કે આપણા વિદેશખાતાના શા હાલચાલ છે?"

"સમ્રાટ, વિદેશખાતું એકદમ હાલતુંચાલતું થઈ ગયું છે. પેલો આપણો મિત્રદેશ ખરો ને...."

"કોણ? તાજિકિસ્તાન?"

"અરે, એ તો ભૂખડીબારસ છે."

"તો? તિબેટ?"

"એ તો આપણે પડાવી લીધેલો છે."

"તમે હાઉવાઉ, ઝટ બોલો. વાત શી છે? રશિયાની વાત કરો છો?"

"હા, નામદાર. એ જ."

"કેમ? રશિયાને પેટમાં શી ચૂંક આવી? આપણી સાથે એના સંબંધો સારા છે. આપણને એણે ભાવિ મહાસત્તા નંબર વન ગણવાનું વચન આપેલું છે. આપણા દેશના લોકો પાછલા બારણે ત્યાં જઈને સેટલ થઈ રહ્યા છે, એને લીધે રશિયાની ઈકોનોમી ચાઈનીઝ પતંગની જેમ આકાશમાં અધ્ધર ઊડી રહી છે."

"નામદાર, આપ વક્તવ્યની તૈયારી નથી કરી રહ્યા. મારી વાત સાંભળો."

"તે સાંભળું જ છું ને ક્યારનો? તમે બોલતા નથી."

"એ રશિયાવાળાઓને હવે ચરબી ચડી છે. એમણે કહ્યું છે કે એમણે હવે કોઈની જરૂર નથી. દુનિયામાં એક જ મહાસત્તા છે અને રહેશે, અને એ રશિયા. એ તો ઠીક, એમણે આપણા લોકોને હોડીઓમાં ચડાવી ચડાવીને પાછા આપણા દેશમાં ધકેલવા માંડ્યા છે."

"આને કહેવાય ખરો દોસ્ત. બીજો કોઈ હોત તો આપણા લોકોને પેલા તાજિકીસ્તાન- ફાજિકિસ્તાન જેવા ભૂખડીબારસ દેશમાં ધકેલી આપત. આના હૈયે આપણું હિત વસેલું છે."

"મહારાજ, આપણેય ઓછા લાકડે બળીએ એવા નથી. આપણે શરત મૂકી કે રશિયાથી અહીં આવતાં ટાઢ બહુ વાય છે. એ ટાઢમાં અમારા નાગરિકો ઠરીને ઠીકરું થઈ જાય. તો તમે એમ કરો કે ચીની રેશમના તાકામાં એમને વીંટાળો અને હોડીઓમાં ચડાવો."

"એમ કરીને તમે ચીની રેશમના તાકાઓનો એક્સપોર્ટ ઓર્ડર મેળવી લીધો, એમ ને?"

"સમ્રાટ ચાઉમાઉ, આપ તો અંતર્યામી છો."

"હાઉવાઉ, આમાં અંતર્યામી શું? મારા શાસનની આ તો પોલિસી છે. ભૂલી ગયા?"

"નામદાર, કશું ભૂલ્યો નથી. રોજ યાદ રાખીને બે ચીની બદામ ખાઉં છું."

"એમાં ને એમાં તમારી કિંમત એટલી ન થઈ જાય એ જોજો. એવું હોય તો બદામ રશિયાથી આયાત કરાવી લો."

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો! રશિયાએ કહ્યું છે કે અમારે ત્યાં ચીનથી આયાત કરેલી બદામનો જથ્થો આવી પહોંચશે એ સાથે જ અમે એની પર અમારું લેબલ લગાવીને તમને મોકલી આપીશું."

"શાબ્બાશ! તમે વિચારો કે ઈકોનોમિક્સ ભણ્યો ન હોવા છતાં આપણા દેશના અર્થતંત્રની આ હાલત છે. તો ભણ્યા હોત તો શી હોત?"

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"