Monday, March 31, 2025

એક ચિત્રકારના જીવનના રંગોની ઝલક આપતા પુસ્તકનું લોકાર્પણ

કેટલાય સમયથી જેની રાહ જોવાતી હતી એ દિવસ આખરે આવ્યો 30 માર્ચ, 2025ના રોજ. ભૂપેન ખખ્ખરની જીવનકથાનું સાંજના સાડા પાંચે વડોદરાની સર્જન આર્ટ ગેલરી ખાતે યોજાયેલું વિમોચન.

2016થી આરંભાયેલા આ પ્રકલ્પમાં અનેક પડાવો આવ્યા. આશા, નિરાશા, આશાભંગથી લઈને છેવટે આ આખરી પડાવ. પુસ્તક મુદ્રણ માટે ગયું, પણ એ પહેલાં એના વિમોચનની તારીખ નક્કી થઈ ગયેલી. એને કારણે સહેજ દબાણ પણ ઊભું થયું. છેવટે સૌ સમૂસૂતરું પાર ઊતર્યું.
સર્જન આર્ટ ગેલરી, વડોદરાના હીતેશ રાણાએ આખા કાર્યક્રમનું યજમાનપદ સામે ચાલીને માગી લીધેલું. તેમના શબ્દો: 'તમારે કરવાનું હતું એ તમે કરી દીધું. હવે મને કરવા દો.' ભૂપેન માટે રાણાબંધુઓ (બીજા ભાઈ કમલ રાણા)નો પ્રેમ આ રીતે જોવા મળ્યો.

કાર્યક્રમની તમામ જવાબદારી માથે
લઈ લેનાર હીતેશ રાણા

કાર્યક્રમ અતિશય આત્મીય, અંતરંગ અને અનૌપચારિક બની રહ્યો. કાર્યક્રમના મુખ્ય અતિથિ હતા પ્રમોદભાઈ શાહ, જે ભૂપેન સાથે 'જ્યોતિ લિ.'માં કામ કરી ચૂકેલા. બન્ને ચાર્ટર્ડ અકાઉન્ટન્ટ, પણ બન્નેનાં રસરુચિ સાવ અલગ. પ્રમોદભાઈએ ભૂપેન માટેના સ્નેહવશ કાર્યક્રમનું મુખ્ય અતિથિપદ સ્વીકારીને પોતે ગૌરવાન્વિત થયા હોવાની લાગણી વ્યક્ત કરી.
આમ, કાર્યક્રમમાં મંચ પર કુલ ચાર વ્યક્તિઓ- હીતેશ રાણા, અમરીશભાઈ કોન્ટ્રાક્ટર, પ્રમોદભાઈ શાહ અને મારી- બીરેન કોઠારી-ની હાજરી હતી. જો કે, મંચ નહીં, પણ બેઠક હોવાથી કાર્યક્રમની અનૌપચારિકતા ત્યાંંથી સ્થાપિત થઈ જતી હતી.
કાર્યક્રમનું સંચાલન એશિતા પરીખ કરવાનાં હતાં. તેમણે ઘણી તૈયારી કરીને કાર્યક્રમની અનૌપચારિકતા જળવાઈ રહે એનું ધ્યાન રાખ્યું.
કાર્યક્રમ અગાઉ 'ગોળની ચા'ની વ્યવસ્થા હતી, જેનો સ્વાદ માણીને સૌએ પોતાની બેઠક લેવાની હતી.
કાર્યક્રમનો આરંભ વસંતભાઈ દવેના પ્રાર્થનાગાનથી થયો. એ પછી મોહનભાઈ બારોટે પોતાના તરફથી સૌનું સ્વાગત કર્યું. હીતેશ રાણાના પરિવારે એ પછી પુષ્પગુચ્છ અને ભૂપેનના બસ્ટની રેપ્લિકાથી પ્રમોદભાઈ, અમરીશભાઈ અને મારું સન્માન કર્યું. હીતેશ રાણાના સ્વાગતવચનથી આરંભાયેલા કાર્યક્રમમાં તેમણે ભૂપેન સાથેના થોડા કિસ્સા જણાવ્યા, જેમાં સલમાન રશ્દીવાળો કિસ્સો પણ હતો. સર્જન આર્ટ ગેલરીને આગળ લાવવામાં ભૂપેનનું કેવું પ્રદાન હતું એની તેમણે વાત કરી. એ પછી વક્તવ્ય હતું પ્રમોદભાઈનું. 89 વર્ષના પ્રમોદભાઈએ ભૂપેન સાથેના પોતાના કાર્યકાળને યાદ કર્યો. ભૂપેન કઈ હદે પોતાના ધ્યેય બાબતે સ્પષ્ટ હતા, તેમજ પોતાનાં ચિત્રો બાબતે તેઓ કેટલા હેતુલક્ષી હતા એની તેમણે વાત કરી.
મુખ્ય અતિથિ પ્રમોદભાઈ શાહ

ત્યાર પછી પુસ્તકનું વિમોચન યોજાયું. એ વખતે ઉપસ્થિત આમંત્રિતોમાંથી વરિષ્ઠ ચિત્રકાર વલ્લભભાઈ શાહ, કમલ રાણા, ભૂપેનના ભાઈ નરેશભાઈના પૌત્ર ધવલ ખખ્ખર તેમજ સાર્થક પ્રકાશનના ઉર્વીશ કોઠારી પણ જોડાયા.

વિમોચન દરમિયાન (ડાબેથી) એશિતા પરીખ, કમલ રાણા,
 ઉર્વીશ કોઠારી, હીતેશ રાણા, બીરેન કોઠારી, પ્રમોદભાઈ શાહ,
 ધવલ ખખ્ખર, અમરીશ કોન્
ટ્રાક્ટર અને વલ્લભભાઈ શાહ

પુસ્તકનું મુખપૃષ્ઠ 

વિમોચન પછી મારે પુસ્તકની સર્જનપ્રક્રિયા વિશે વાત કહેવાની હતી. આ પુસ્તકને પૂર્ણ થતાં નવ વર્ષ કેમ લાગ્યાં, એમાં કેવી કેવી મદદ મળી રહી અને આ પુસ્તકમાં શું છે તેમજ શું નથી એ બધાની વિગતે વાત થઈ.

બીરેન કોઠારી દ્વારા સર્જનપ્રક્રિયાની વાત

છેલ્લે વારો હતો અમરીશભાઈ કોન્ટ્રાક્ટરનો. પોતાના પિતાજી અને ભૂપેનકાકાની દોસ્તીના તર્પણરૂપે આ પુસ્તક તૈયાર કરાવવાનો તેમને વિચાર આવ્યો અને તેનો અમલ શી રીતે કર્યો એની તેમણે સંવેદનાત્મક રીતે વાત કરી.

પ્રતિભાવ આપતા અમરીશ કોન્ટ્રાક્ટર

મુખ્ય વક્તવ્યો પછી શ્રોતાઓમાંથી કોઈને ભૂપેન સાથેનાં સંભારણાં હોય તો કહેવા માટે આમંત્રણ અપાયું. એમાં કમલ રાણાએ પોતાને ભૂપેન શી રીતે મદદરૂપ થયા એની બહુ લાગણીસભર વાત કરી. એ પછી બિપીનભાઈ ત્રિવેદીએ જમ્બુસરની કૉલેજના પોતાના કાર્યકાળ દરમિયાન ભૂપેન સાથેની પોતાની એક મુલાકાત યાદ કરી. હીરાભાઈ પટેલના દીકરા હર્ષદભાઈએ પણ ભૂપેન અને હીરાભાઈની દોસ્તીને યાદ કરી.
કાર્યક્રમ પછી હાઈ ટીની વ્યવસ્થા હતી, તેમજ પુસ્તક પણ વેચાણ માટે ખુલ્લું મૂકાયું હતું. આવા કાર્યક્રમ પછી ચાની ચુસકીઓ લેતાં લેતાં, સમોસાનાં બટકાં ભરતાં અને વેફરના ભચડ ભચડ અવાજ વચ્ચે સ્નેહીઓ-મિત્રો, જાણીતા- અજાણ્યા સૌને મળવાની મજા જ ઓર હોય છે.

પુસ્તકના વેચાણ વિશે:
ગુજરાતીમાં લખાયેલા આ પુસ્તકની મૂળ કિંમત 450/ રૂ. છે, પણ આરંભિક વળતર તરીકે પંદર દિવસ સુધી તે 350/માં ઉપલબ્ધ રહેશે. પાંચ નકલ અથવા એથી વધુ નકલ માટેની કિંમત 300/ છે.
પુસ્તક ઘરબેઠે મંગાવવા માટે વોટ્સેપ યા ફોન: કાર્તિકભાઈ શાહ 98252 90796

Sunday, March 30, 2025

કાહે કો દુનિયા બનાઈ...

અમદાવાદના સ્ક્રેપયાર્ડ થિયેટર ખાતે ગઈ કાલે, 29 માર્ચ, 2025ને શનિવારે સાંજે 'કહત કાર્ટૂન' શ્રેણીની બીજી સીઝનનો આરંભ થયો. આ અગાઉ 2023-24 દરમિયાન યોજાયેલી આ શ્રેણીની પ્રથમ સિઝનમાં કુલ દસ કાર્યક્રમ યોજાયા હતા, જેમાં દસ અલગ અલગ વિષય પરનાં આશરે સાતસો જેટલાં કાર્ટૂનનો આસ્વાદ કરાવાયો હતો.

કાર્યક્રમ દરમિયાન
બીજી સીઝનના પહેલા કાર્યક્રમનું શિર્ષક હતું Creation of Universe: क्या तेरे मन में समायी. આ કાર્યક્રમમાં સૃષ્ટિના ઉદભવ વિશેની વિવિધ થિયરીઓ પરનાં કાર્ટૂનનો સમાવેશ કરાયો હતો. વિજ્ઞાનલક્ષી અને ધર્મલક્ષી એમ બન્ને પ્રકારના સિદ્ધાંતો પરનાં કાર્ટૂન એમાં હતાં. ગઈ કાલે અતિ મર્યાદિત શ્રોતાગણની હાજરી છતાં કાર્યક્રમ અતિ રસપ્રદ બની રહ્યો. કાર્યક્રમ પછીના સવાલજવાબ અહીંની વિશેષતા છે. એ પણ એટલા સઘન અને રસપ્રદ બની રહે છે કે અનેક નવા આયામો એના થકી ઊઘડે.
આ શ્રેણીની બીજી કડી આગામી મહિને યોજાશે.


બીગ બેન્ગ વિશેનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Mike Seddon)


ઉત્ક્રાંતિનો આરંભ શી રીતે થયો?
 (Cartoonist: Predrag Raicevic)

સૃષ્ટિવાદ પરનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Baloo)
આદમ અને ઈવ પરનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Jeff Hobbs)


નોઆહના જહાજ પરનું કાર્ટૂન
(Cartoonist: Dan Piraro)

Wednesday, March 12, 2025

અનાયાસે આરંભાયેલી સફરનો આગલો પડાવ

મનમાં રોપાયેલા બીજને યોગ્ય વાતાવરણ મળે તો એ ગમે ત્યારે અંકુરણ પામીને વિકસી શકે. મારા અને ઉર્વીશના કાર્ટૂનપ્રેમ બાબતે કંઈક આમ થયું. કાર્ટૂન જોવામાં રસ પડતો એ પછી અમુક હદે તેને એકઠાં કરવાનું શરૂ કર્યું. 'ધ ઈલસ્ટ્રેટેડ વીકલી' થકી કાર્ટૂનિસ્ટની શૈલી ઓળખવાનો અભિગમ કેળવાતો ગયો. વચગાળામાં કાર્ટૂનો જોવાનું, અમુક પુસ્તકો ખરીદવાનું બનતું રહ્યું, પણ એ સાવ અંગત શોખ પૂરતું મર્યાદિત હતું.

આમાં આગળ શું કરવું એ વિચાર્યું નહોતું, કેમ કે, એમાં વર્તમાનમાં જ મજા આવતી હતી. એ પછી ઉર્વીશને એક વાર CEPTના વેકેશન કોર્સમાં આમંત્રણ મળ્યું અને તેણે ભારતના રાજકીય ઈતિહાસનું કાર્ટૂનો દ્વારા દર્શન કરાવતો કોર્સ તૈયાર કરીને ભણાવ્યો. એ કદાચ આ શોખને ગંભીરતા તરફ લઈ જતું પહેલું પગથિયું.
દરમિયાન ઈન્ટરનેટને કારણે અનેક કાર્ટૂન સુલભ બનતાં ગયાં. એમાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂનોમાં રસ જાગ્યો. એવાં ઘણાં કાર્ટૂન મળી રહ્યાં. એક વાર મિત્ર અમરીશ કોન્ટ્રાક્ટર સાથે આ અંગે વાત નીકળી તો તેમણે એનો કાર્યક્રમ કરવા સૂચવ્યું. જો કે, કાર્યક્રમમાં ખરેખર શું કરવું એનો એમને અંદાજ નહોતો, પણ મૂળ આશય એ કે ગાંધીજીના જીવનના આ પાસાંને મૂકવું જોઈએ. મેં વિષયાનુસાર કાર્ટૂનનું વિભાજન કરીને ગાંધીજીના જીવનની ઘટનાઓ અને કાર્ટૂનકળાના આયામોને સાંકળતો કાર્યક્રમ પહેલવહેલી વાર રજૂ કર્યો અને જાણે કે એક દિશા ખૂલી. વાત પ્રસરતી ગઈ અને આ કાર્યક્રમ માટે આમંત્રણ મળતાં ગયાં. મોટે ભાગે જોવા મળતું કે આ પ્રકારનો કાર્યક્રમ લોકો માટે સાવ નવો હતો.
આવું જ એક આમંંત્રણ ગુતાલની સરકારી શાળાના શિક્ષક પારસ દવે દ્વારા મળ્યું. પારસની નિષ્ઠાથી પરિચીત હોવાને કારણે તેમની આગળ મેં એવી વાત કરી કે આપણે બાળકોને સીધેસીધાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂન બતાવવાને બદલે પહેલાં એમને કાર્ટૂનકળાથી પરિચીત કરાવીએ. એ પછી બીજો કાર્યક્રમ ગાંધીજી વિશેનો રાખીએ. એમણે સંમતિ આપતાં કાર્ટૂનકળાના આયામોથી પરિચીત કરાવતા કાર્યક્રમ 'આવો, કાર્ટૂન માણીએ'નો આરંભ થયો, જે વધુ એક નવો ફાંટો હતો.
પારસની શાળામાં બે કાર્યક્રમ કર્યા પછી તેમણે વધુ એક વિચાર મૂક્યો કે બાળકોને કાર્ટૂન દોરતાં શીખવીએ. મારા માટે આ સાવ નવું હતું, પણ કરવાની મજા આવે એવું હતું. એટલે કાર્ટૂનની વર્કશોપ યોજવામાં આવી અને ત્રીજો ફાંટો પડ્યો.
વાર્તાલેખન કૌશલ્યને વરેલા સામયિક 'વારેવા'ના પ્રકાશન અગાઉ મિત્ર રાજુ પટેલે આગ્રહપૂર્વક મારી પાસે સાહિત્યને લગતાં કાર્ટૂન દોરાવ્યાં. કાર્ટૂન દોરવાનું પણ મારા માટે નવું હતું. પણ પહેલા અંકથી છેક સુધી નિયમીતપણે એ કાર્ટૂન બનતાં રહ્યાં અને મને વધુ એક કેડીએ ચાલવાનો મોકો મળ્યો.
એ પછી મુંબઈની એક મુલાકાત દરમિયાન ભવન્સ પર જવાનું બન્યું. બીજા મિત્રોની સાથોસાથ 'નવનીત સમર્પણ'ના સંપાદક દીપક દોશીને મળ્યા. અલકમલકની વાતો કરી. ઊભો થયો એ વખતે દીપકભાઈએ 'નવનીત' માટે કંઈક લખવા સૂચવ્યું. મેં હા પાડી, પણ શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. એવામાં દીપકભાઈએ પોતાના ટેબલના ખાનામાંથી કાર્ટૂનનું એક પુસ્તક કાઢીને મને આપ્યું અને કહ્યું, 'આ તમારા માટે.' એ પછી તરત જ એ બોલ્યા, 'તમે કાર્ટૂન વિશે જ લખો.' મને પણ સૂચન ગમ્યું, છતાં શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. ઘેર આવીને એ વિચાર કર્યો અને એ પછી 'નવનીત સમર્પણ'માં 'કાર્ટૂનકથા' નામે લેખમાળા આરંભાઈ, જેના માર્ચ, 2025 સુધીમાં વીસ હપ્તા પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે અને હજી એ ચાલે છે.
આ લેખમાળા શરૂ થયાના થોડા મહિનામાં અમદાવાદના 'સ્ક્રેપયાર્ડ'ના કબીર ઠાકોર અને નેહા શાહસાથે વાત થઈ. તેમણે મને ગાંધીજીનાં કાર્ટૂનો વિશેનો કાર્યક્રમ કરવા આમંત્રણ આપ્યું. એ વખતે મેં કહ્યું, 'મારી પાસે એ ઊપરાંત પણ ઘણું છે.' ક્ષણનાય વિલંબ વિના કબીરભાઈ કહે, 'તો આપણે સિરીઝ કરીએ.' એ રીતે આરંભ થયો 'કહત કાર્ટૂન' શ્રેણીનો. કુલ દસ હપતાની એ શ્રેણીમાં બધું મળીને સાતસો જેટલાં કાર્ટૂનનો આસ્વાદ કરાવાયો. અહીંના કેળવાયેલા શ્રોતાઓ સમક્ષ કરાતી રજૂઆત દર વખતે મારી સજ્જતાને નવેસરથી કેળવવા પ્રેરીત કરતી.
સ્ક્રેપયાર્ડને કારણે મને અવનવા વિષય પર કાર્ટૂનના કાર્યક્રમ કરવાના વિચાર આવતા ગયા, અને આયોજક દ્વારા યોગ્ય પ્રતિસાદ મળતાં એનો અમલ પણ થતો ગયો. એ રીતે એલ.ડી.એન્જિ.ના પ્રાધ્યાપક મિત્ર મિતુલ મકવાણાએ માત્ર એન્જિનિયરીંગનાં કાર્ટૂનો રજૂ કરવાના મારા સૂચનને સ્વીકાર્યું અને એ કાર્યક્રમ યોજ્યો.
સ્કેપયાર્ડમાં આવતા અનેક શ્રોતાઓમાં એક હતા પાર્થ ત્રિવેદી, જે 'અમદાવાદ મેનેજમેન્ટ એસોસિયેશન' સાથે સંકળાયેલા હતા. તેમણે પોતાને ત્યાં આ કાર્યક્રમ યોજવા આમંત્રણ આપ્યું. મેનેજમેન્ટને લગતા કાર્યક્રમો વચ્ચે કાર્ટૂનના યોજાયેલા કાર્યક્રમનો અનુભવ મારા માટે નવો હતો. અહીં જ કાર્ટૂન દોરતાં શીખવવાની એક વર્કશોપનું આયોજન કરાયું, જેનો પ્રતિભાવ ઘણો પ્રોત્સાહક રહ્યો.
આમ, છેલ્લા બે વર્ષમાં કાર્ટૂનની રજૂઆત, લેખન, ચિત્રણ, અધ્યાપન જેવાં મોટા ભાગનાં પાસાં સાથે મજબૂત રીતે સંકળાવાનું બન્યું.
હવે 'સ્ક્રેપયાર્ડ'માં 29 માર્ચ, 2025થી 'કહત કાર્ટૂન'ની બીજી સીઝન આરંભાઈ રહી છે. આ નવી સીઝનમાં પણ અનેકવિધ વિષયો પરનાં કાર્ટૂનોનો આસ્વાદ કરાવવાની નેમ છે.
પહેલી કડી છે: Creation of Universe: क्या तेरे मन में समायी!
આ સફર એટલી રોમાંચપ્રેરક અને આનંદદાયી બની રહી છે કે એ એક યા બીજા સ્વરૂપે ચાલતી રહેશે.



Tuesday, March 11, 2025

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: બધું બરાબર

"સમ્રાટનો જય હો!"
"બોલો હાઉવાઉ! આપણા રાજમાં બધું બરાબર છે ને?"
"નામદાર, આપના રાજમાં બધું બરાબર છે. પ્રજાને કોઈ વાતે દુ:ખ નથી. બધું મસ્ત ચાલે છે."
"હાઉવાઉ, મારી ખુશામત ન કરો. મારે વિગતવાર અહેવાલ જોઈએ."
"જુઓ નામદાર, આપના રાજ્યમાં સૂરજ પૂર્વમાં ઊગે છે ને પશ્ચિમમાં આથમે છે."
"આવી ગયો ને દાદો લાઈન પર! બોલો, આગળ..."
"પૃથ્વી સૂરજ ફરતે આખા વરસમાં એક ચક્કર નિયમીતપણે મારે છે."
"હં...બહુ આડીતેડી ફરતી'તી. સીધીદોર કરી દીધી. આ સિવાય?"
"નામદાર, સૂરજ આથમે એ પછી જ રાત પડે છે, ને સૂરજ ઊગે પછી જ દા'ડો શરૂ થાય છે."
"સરસ. હવે કંઈ રહે છે?"
"નામદાર, એ સિવાય તો...બેરોજગારી, અરાજકતા, કવિસંમેલન, ભૂખમરો, ટ્રોલઉદ્યોગ, અર્થતંત્ર...."
"બસ, બસ! આ બધાનું શું છે? એ સરખાં થઈ ગયાં? પરિસ્થિતિ આ હદે કાબૂબહાર ગઈ છે અને તમે મને કહેતા સુદ્ધાં નથી?"
"સમ્રાટનો જય હો! મારું વાક્ય અધૂરું હતું. હું એમ કહેતો હતો કે આ બધું પહેલાંના જેવું જ છે."
"એમ જ હોય ને! શાસન કોનું છે? ચાઉમાઉનું...! એ ચાઉમાઉ કે......"
"......જેનું નામ સાંભળતાં જ દુશ્મનનાં બાળકો ગભરાઈ જાય છે અને ઉંઘમાંથી છળીને જાગી ઉઠે છે."
"શાબાશ, હાઉવાઉ! તમારું દીવાનપદું ટકી રહેશે."

Monday, March 10, 2025

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: દેશવાસીઓની હકાલપટ્ટી

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"
"બોલો હાઉવાઉ! આજે મોકાણના શા સમાચાર છે?"
"એ શું બોલ્યા, નામદાર? સમ્રાટ ચાઉમાઉના રાજમાં કાણ કેવી ને મોકાણ કેવી?"
"એટલે કાણમોકાણ બંધ છે એમ? શ્વસુરપક્ષનું બેસણું ઊપરના સ્થળે રાખ્યું છે? તસવીર અમારા હૃદયમાં છે?"
"અરે અરે સમ્રાટ! કન્ટ્રોલ યોરસેલ્ફ. લેટ મી કમ ટુ ધ પોઈન્ટ સ્ટ્રેટવે."
"હાઉવાઉ, તમે એ ભૂલી જતા લાગો છો કે કવિતા મેં ભૂલથી કરેલું દુષ્કૃત્ય હતું. તમે ઊખાણાં કરો એટલે મારા મનમાં મિસરા ફૂટવા માંડે છે. હા, તો બોલો, શા સમાચાર છે?"
"સમાચારમાં તો ખાસ કંઈ નથી."
"હાઉવાઉ! તમે મારું ભાષણ નથી લખી રહ્યા. ચાલો, મને જણાવો કે આપણા વિદેશખાતાના શા હાલચાલ છે?"
"સમ્રાટ, વિદેશખાતું એકદમ હાલતુંચાલતું થઈ ગયું છે. પેલો આપણો મિત્રદેશ ખરો ને...."
"કોણ? તાજિકિસ્તાન?"
"અરે, એ તો ભૂખડીબારસ છે."
"તો? તિબેટ?"
"એ તો આપણે પડાવી લીધેલો છે."
"તમે હાઉવાઉ, ઝટ બોલો. વાત શી છે? રશિયાની વાત કરો છો?"
"હા, નામદાર. એ જ."
"કેમ? રશિયાને પેટમાં શી ચૂંક આવી? આપણી સાથે એના સંબંધો સારા છે. આપણને એણે ભાવિ મહાસત્તા નંબર વન ગણવાનું વચન આપેલું છે. આપણા દેશના લોકો પાછલા બારણે ત્યાં જઈને સેટલ થઈ રહ્યા છે, એને લીધે રશિયાની ઈકોનોમી ચાઈનીઝ પતંગની જેમ આકાશમાં અધ્ધર ઊડી રહી છે."
"નામદાર, આપ વક્તવ્યની તૈયારી નથી કરી રહ્યા. મારી વાત સાંભળો."
"તે સાંભળું જ છું ને ક્યારનો? તમે બોલતા નથી."
"એ રશિયાવાળાઓને હવે ચરબી ચડી છે. એમણે કહ્યું છે કે એમણે હવે કોઈની જરૂર નથી. દુનિયામાં એક જ મહાસત્તા છે અને રહેશે, અને એ રશિયા. એ તો ઠીક, એમણે આપણા લોકોને હોડીઓમાં ચડાવી ચડાવીને પાછા આપણા દેશમાં ધકેલવા માંડ્યા છે."
"આને કહેવાય ખરો દોસ્ત. બીજો કોઈ હોત તો આપણા લોકોને પેલા તાજિકીસ્તાન- ફાજિકિસ્તાન જેવા ભૂખડીબારસ દેશમાં ધકેલી આપત. આના હૈયે આપણું હિત વસેલું છે."
"મહારાજ, આપણેય ઓછા લાકડે બળીએ એવા નથી. આપણે શરત મૂકી કે રશિયાથી અહીં આવતાં ટાઢ બહુ વાય છે. એ ટાઢમાં અમારા નાગરિકો ઠરીને ઠીકરું થઈ જાય. તો તમે એમ કરો કે ચીની રેશમના તાકામાં એમને વીંટાળો અને હોડીઓમાં ચડાવો."
"એમ કરીને તમે ચીની રેશમના તાકાઓનો એક્સપોર્ટ ઓર્ડર મેળવી લીધો, એમ ને?"
"સમ્રાટ ચાઉમાઉ, આપ તો અંતર્યામી છો."
"હાઉવાઉ, આમાં અંતર્યામી શું? મારા શાસનની આ તો પોલિસી છે. ભૂલી ગયા?"
"નામદાર, કશું ભૂલ્યો નથી. રોજ યાદ રાખીને બે ચીની બદામ ખાઉં છું."
"એમાં ને એમાં તમારી કિંમત એટલી ન થઈ જાય એ જોજો. એવું હોય તો બદામ રશિયાથી આયાત કરાવી લો."
"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો! રશિયાએ કહ્યું છે કે અમારે ત્યાં ચીનથી આયાત કરેલી બદામનો જથ્થો આવી પહોંચશે એ સાથે જ અમે એની પર અમારું લેબલ લગાવીને તમને મોકલી આપીશું."
"શાબ્બાશ! તમે વિચારો કે ઈકોનોમિક્સ ભણ્યો ન હોવા છતાં આપણા દેશના અર્થતંત્રની આ હાલત છે. તો ભણ્યા હોત તો શી હોત?"
"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

Sunday, March 9, 2025

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: ભીડ

 "સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

"બોલો હાઉવાઉ! શા ખબર છે? અઢીસો વર્ષ પછી આવેલા આ તહેવારે એશિયાના સૌથી મોટા શાઓલીન ટેમ્પલે મુલાકાતીઓનો પ્રવાહ કેવોક રહે છે?"
"સમ્રાટનો જય હો. એક અહેવાલ મુજબ છેલ્લા સપ્તાહ દરમિયાન ચીનના અડધાઅડધ લોકોએ આ ટેમ્પલની મુલાકાત લઈને કુંગ ફૂની પ્રેક્ટિસ કરી હતી."
"શું કહ્યું? ચીનના અડધાઅડધ લોકો? હાઉવાઉ, ફેંકવામાં માપ રાખો. મજાકની પણ કંઈક હદ હોય."
"ગુસ્તાખી માફ, નામદાર. અમે તો આપની પાસેથી બધું શીખ્યા છીએ."
"અચ્છા! એમ કહો ને! કલ્લાકના બોલતા શું નથી? તો પછી મને એ કહો કે ચીનના બાકીના અડધા લોકો કેમ બાકી રહી ગયા?"
"નામદારનો જય હો! એ લોકો તો ધંધારોજગાર માટે પરદેશમાં સ્થાયી છે."
"હાઉવાઉ! તમને દીવાન કોણે બનાવ્યા? એમ હોય તો પછી સમાચાર શી રીતે અપાય એ શીખો. એમ કહો કે ગત સપ્તાહ દરમિયાન ચીનના સમગ્ર લોકોએ શાઓલીન ટેમ્પલની મુલાકાત લઈને કરાટે પરંપરાનો વાવટો ફરફરતો રાખવામાં પોતાનું પ્રદાન કર્યું હતું."
"પણ શાહ-એ-ચીન! શાઓલીનને કરાટે સાથે કશી લેવાદેવા નથી."
"હાઉવાઉ! તમે દીવાન બન્યા, પણ દીવાનપદું ન શીખ્યા. લેવાદેવા નથી એ મારો વિષય છે? લેવાદેવા ન હોય તો ઊભી કરો. ચીનની પ્રજાને રાજી રાખો, નાઉ ગેટ અવે એન્ડ સ્ટાર્ટ વર્કિંગ!"
"જો હુકુમ, આલમપનાહ ચાઉમાઉ!"

Wednesday, March 5, 2025

હીરો સે જોકર બન જાના પડતા હૈ

વડોદરામાં આજકાલ 'જોરો શોરો થી ચાલતા' 'ગ્રેટ ગોલ્ડન સર્કસ' વિશે ખબર પડી ત્યારથી નક્કી કરેલું કે એ સપરિવાર જોવા જવું, કેમ કે, સર્કસથી વધુ સપરિવાર મનોરંજન કોઈ લાગ્યું નથી. સર્કસ એટલે વિશુદ્ધ અને સાતત્યપૂર્વકનું મનોરંજન. એક વાર બેઠક પર ગોઠવાયા પછી શો પતે ત્યારે જ ઊભા થવાનું. આ અગાઉ 2011માં વડોદરામાં સર્કસ આવેલું અને સપરિવાર જોવા ગયેલાં. એ પછી એના વિશે બે પોસ્ટ પણ લખેલી. એ વાતને ચૌદ વરસ વીત્યાં.

સર્કસ વિશે જેટલી વાર વિચારું એટલી વાર મનમાં અનેક સવાલો પેદા થાય, પણ કદી એની મુલાકાત લઈને જવાબો મેળવવાનું બન્યું નથી. ગઈ કાલનું સર્કસ જોતાં કેટલાંક નીરિક્ષણો અનાયાસે નોંધાયા. 

તંબુનો ઘટેલો વિસ્તાર 

સર્કસમાં પશુપક્ષીઓનો ઊપયોગ પ્રતિબંધિત થયો એ પછી એનું આકર્ષણ ઓસરે એ સ્વાભાવિક છે, પણ એમ છતાં સર્કસ ટકી રહ્યું છે. એનો અર્થ એ કે તેમણે બીજા પ્રયોગો ઊમેરીને આકર્ષણ ટકાવી રાખ્યું હશે. સર્કસનો માહોલ એવો હોય છે કે સ્થળ પર પહોંચીએ ત્યારથી જ આપણા મનમાં સર્કસ ચાલુ થઈ ગયું હોય.

સર્કસની એક ઓળખ એટલે આવા અસંખ્ય ટેકા 

મુખ્યત્વે દક્ષિણ ભારતીય શૈલીએ દોરાયેલાં 'પોપ આર્ટ' પ્રકારનાં સર્કસના ખેલ દર્શાવતા હોર્ડિંગ્સ એમાં ઊમેરો કરે. ગઈ કાલના સર્કસમાં હવે એ સ્થાન ફોટોગ્રાફ્સે લીધેલું જણાયું. એટલે કે તંબુની બહાર મોટા મોટા ફોટોગ્રાફ્સ ફ્લેક્સ કે બીજી કોઈ સામગ્રી પર જોવા મળ્યા. આ ઊપરાંત તંબુનું કદ પણ ઘણું નાનું લાગ્યું. ટિકીટ લઈને દરવાજામાંથી તંબુ સુધીના પેસેજ પરથી પસાર થતાં આસપાસ જે વિશિષ્ટ પ્રકારની ગંધ (મોટે ભાગે પ્રાણીઓની લાદની) આવતી તે સદંતર ગાયબ હતી, અને પેસેજમાં બન્ને બાજુએ વિવિધ કાર્ટૂનપાત્રો દર્શાવતાં આદમકદ ફ્લેક્સ લગાવેલાં હતાં. સર્કસમાં એની પોતાની એક આગવી 'પોપ આર્ટ' જોવા મળતી એનું સ્થાન હવે વધુ 'ફિનિશ્ડ' ડિજીટલ આર્ટે લીધું છે. 

દરવાજાથી તંબુ તરફનો પેસેજ 

તંબુમાં પ્રવેશ્યા પછી બેઠકવ્યવસ્થા પણ પ્રમાણમાં મર્યાદિત જણાઈ. પહેલાં જેનું ખાસ આકર્ષણ હતું એ 'ગેલરી' એટલે કે 'પગથિયાં'ની જેમ ગોઠવેલી પાટલીઓ નહોતી. તેને બદલે બધે જ પ્લાસ્ટિકની ખુરશીઓ આવી ગઈ છે. આને કારણે જાણે કે તંબુ સંકોચાઈને નાનો થઈ ગયો હોય એમ લાગ્યું. 

બાળપણમાં સર્કસની અંદરનું એક મહત્ત્વનું આકર્ષણ 'લાઈવ મ્યુઝીક' હતું, જેમાં મુખ્યત્વે એક ડ્રમર અને એક સેક્સોફોનવાદક અનિવાર્યપણે હોય જ. તેને બદલે હવે 'પ્રિ રેકોર્ડેડ મ્યુઝીક' સમગ્ર શો દરમિયાન સંભળાતું રહ્યું. 

સર્કસના ખેલમાં મુખ્યત્વે સંતુલન અને અંગકસરતના દાવ હતા. એકાદ જાદુની આઈટમ. એ અનુભવાયું કે હવે મનોરંજન આંગળીના ટેરવે ઉપલબ્ધ થઈ ગયું છે એવા સમયમાં કૌતુકપ્રેરક ખેલ શોધવા પડકારજનક છે. પ્રેક્ષકોની સાવ પાંખી સંખ્યા જોયા પછી એમ કરવાનો ઉત્સાહ ટકવો મુશ્કેલ છે. 

જમાનાને અનુરૂપ 'સેલ્ફી' લઈને 'ઈન્‍સ્ટા' પર
મૂકવાનું સૂચન 

સમગ્રપણે સર્કસમાં માનવબળ ઘણું ઓછું જણાયું. અગાઉના સર્કસમાં રીંગની બહાર ઊભા રહેતા અને વિવિધ ખેલની ચીજવસ્તુઓ ગોઠવતા લોકો પંદરવીસ તો રહેતા! હવે તો એ સાવ પાંચ-સાત હોય એમ લાગ્યું. એ જ રીતે ખેલાડીઓની સંખ્યા પણ ઘટેલી લાગી. એકનું એક જૂથ વસ્ત્રો બદલીને ત્રણ-ચાર આઇટમ રજૂ કરવા આવે એ સામાન્ય લાગ્યું. 

સર્કસમાં સૌથી મજા હોય એમાં જોવા મળતી ચિત્રવિચિત્ર વસ્તુઓ કે સાધનોની. આ વખતે એ સાવ ઓછી જોવા મળી. 'મોતનો ગોળો' અને એમાં ચાલતી બાઈક હંમેશાં ભયપ્રેરક કુતૂહલ જન્માવતાં રહ્યાં છે. 

સર્કસમાં એક મુખ્ય આકર્ષણ ઝૂલાના ખેલનું હોય છે. આ સર્કસમાં છેલ્લે દેખાડાયેલા એ ખેલમાં ગણીને માત્ર ચાર જ કરતબબાજો હતા, અને એમાં એક તો જોકર. એટલે ત્રણ જ ઝૂલાબાજોએ સાવ ઓછા સમય માટે ખેલ દેખાડ્યો. 

પ્રાણીઓનો ખેલ બંધ થયો એ સાથે જ રીંગ માસ્ટર પણ લુપ્ત થયા હશે. 

બધું મળીને બે કલાકમાં સર્કસનો ખેલ પૂરો થયો. અમને એમ લાગ્યું કે સર્કસમાં લોકોનો રસ કદાચ ઓછો થયો હોય કે એમને ટકી રહેવાનો સંઘર્ષ હોય એને લઈને, પણ ખેલનું વૈવિધ્ય ઘટ્યું છે, એમ ચોકસાઈ પણ ઘટી છે. 

ભલે એમ હોય તો એમ, પણ સર્કસની એક આગવી મજા છે જ.