ઓર્ડર, ઓર્ડર! ધીસ ઈઝ ડીસઓર્ડર!

-શૈલેશ પરીખ

[મુંબઈ રહેતા મારા કાકા શૈલેશ પરીખ વ્યવસાયે સોલિસીટર છે. છેક ૧૯૭૬ સુધી સોલિસીટરને કોર્ટમાં કેસ બાબતે દલીલો કરવાની મંજૂરી નહોતી. એટલે સોલિસીટર કેસની જરૂરિયાત મુજબ કોઈ વકીલને રોકે, તેને કેસની બ્રીફ આપે અને પછી એ બ્રીફના આધારે વકીલ કોર્ટમાં કેસ લડે. જો કે, પછી આ નિયંત્રણ હટાવી લેવામાં આવ્યું અને સોલિસીટર પણ કોર્ટમાં કેસ લડવા લાગ્યા. સાડા ચાર દાયકા સુધી પ્રેકટીસ કર્યા પછી હવે શૈલેષકાકા નિવૃત્ત જીવન ગાળે છે.

કોર્ટ, વકીલ, જજ વગેરેને સાંકળતી કાલ્પનિક રમૂજો બહુ પ્રચલિત છે. અહીં શૈલેષકાકાએ પોતાના વ્યવસાયિક જીવન દરમ્યાન બનેલા કેટલાક વાસ્તવિક રમૂજી કિસ્સાઓ યાદ કર્યા છે, જે કાયદાનાં થોથાંની શુષ્ક દુનિયામાં રમૂજની લહેર વહેવડાવે એવા છે. આનો આશય માત્ર ને માત્ર શુદ્ધ રમૂજનો છે અને કોઈની વ્યક્તિગત માનહાનિનો નથી એટલી સ્પષ્ટતા. આ કિસ્સાઓમાં નામોનો ઉલ્લેખ જાણીજોઈને ટાળવામાં આવ્યો છે.]

“ કહ દૂં તુમ્હેં, યા ચૂપ રહું”

એક સિનીયર એડવોકેટ/Advocate હતા, જે પારસી હતા. તેમનો એક કેસ ચાલતો હતો. જે જજ/Judgeની અદાલતમાં કેસ ચાલતો હતો એ જજસાહેબ પેલા પારસી એડવોકેટ કરતાં ઘણા જુનિયર હતા. તેમણે એ પારસી એડવોકેટના હાથ નીચે જુનિયર એડવોકેટ તરીકે કામ પણ કરેલું અને પછી જજ બનેલા. આને કારણે એ બન્ને વચ્ચે હસીમજાકના સંબંધો. પોતાનો હોદ્દો બાજુએ મૂકીને તેઓ ઘણી રમૂજ અવારનવાર કરી લેતા.

આ જજ પાસે પેલા સિનીયર પારસી એડવોકેટ પોતાના ક્લાયન્ટનો કેસ લડતા હતા. એક તબક્કે એડવોકેટે કશી દલીલ કરી. પણ જજસાહેબે એ માન્ય ન રાખી. આ કેસમાં સોલિસીટર તરીકે મુંબઈની એક પ્રતિષ્ઠિત અને મોટી કંપનીના પ્રતિનિધિઓ પણ હાજર હતા. એમણે પારસી એડવોકેટને ભારપૂર્વક કહ્યું, “અરે સાહેબ, તમે ફલાણી દલિલ કરો ને! એ રીતે વધુ અસર પડશે.” એડવોકેટ જાણતા હતા કે દલીલ કેવી અને કઈ કરવી, પણ જજના સ્વભાવથી એ પરિચીત હતા. એટલે એમણે ફટ દઈને સોલિસીટરને જણાવ્યું, “ હું દલીલ કરું જ છું, પણ આ #&@$ સાંભળે તો ને!” સીધી વાત છે કે આ ચતુરાક્ષરી જજને ઉદ્દેશીને કહેવાઈ હતી. જજસાહેબે જરા કડક અવાજે કહ્યું, “Mr. Advocate, the court has heard what you have said. (મિ.એડવોકેટ, આપ જે બોલ્યા એ કોર્ટે સાંભળી લીધું છે.)” આ સાંભળીને પારસી એડવોકેટે હળવાશથી કહ્યું, “Mr.Lord, that was not meant for the court. (નામદાર, એ શબ્દો કોર્ટ માટે નહોતા.)”

પારસીબાવાની હાજરજવાબીથી ત્યાં ઉભેલા સૌના ચહેરા પર હાસ્ય છવાઈ ગયું.

**** **** ****

યે લાલ રંગ કબ મુઝે છોડેગા

આ કિસ્સો પણ એક પારસી જજનો છે. પારસીઓની રમૂજવૃત્તિ બહુ સહજ હોય છે, જેના ચમકારા અવારનવાર મળતા રહેતા હોય છે. ગુજરાતીઓ માટે સામાન્ય વર્તનમાં ‘અસભ્ય’ ગણાઈ જાય એવી મજાકો પણ ઘણા પારસીઓ ખુલ્લેઆમ અને કશા બદઈરાદા વિના કરતા હોય છે. આ પારસી સિનીયર જજ  આગળ જતાં મુંબઈ હાઈકોર્ટ/Mumbai High Court માં ચીફ જસ્ટિસ પણ બનેલા. તેમની સાથે ડિવિઝન બેન્ચમાં એક જાણીતાં મહિલા જજ રહેતાં. ડિવિઝન બેન્ચ સામાન્ય રીતે બે જજની બનેલી હોય અને સીંગલ જજના કોઈ ચૂકાદાને પડકારવો હોય તો અસીલે ડિવિઝન બેન્ચ પાસે જવું પડે. ડિવિઝન બેન્ચમાં કોઈ પણ બે જજ હોઈ શકે અને તેમની નિમણૂંક ચીફ જસ્ટિસ પોતે જ કરે. ક્યારેક એમ પણ બને કે ડિવિઝન બેન્ચ/Division bench ના બે જજમાંના એક જજ ચીફ જસ્ટિસ પોતે જ હોય. ખેર, આ તો ટેકનીકલ વાત થઈ.

પેલા પારસી જજ અને મહિલા જજની ડિવિઝન બેન્ચ પાસે ત્યારે એક્ષપોર્ટ- ઇમ્પોર્ટને લગતો કોઈક કેસ આવેલો, જે ઘણા વખતથી ચાલતો હતો. નહીં નહીં તોય, પાંત્રીસ-ચાલીસ વરસ પહેલાંની વાત છે. એ સમયે એક્ષપોર્ટ- ઇમ્પોર્ટની પોલીસીના નીતિનિયમોને લગતી પુસ્તિકા સરકાર દ્વારા દર વરસે પ્રકાશિત કરવામાં આવતી. આ પુસ્તિકા લાલ રંગની રહેતી, જે સામાન્ય વહેવારમાં ‘રેડ બુક’ તરીકે ઓળખાતી.

કેસ ચાલી રહ્યો હતો અને ડિવિઝન બેન્ચ સમક્ષ એડવોકેટ દલીલ કરી રહ્યા હતા. પોતાની કોઈક દલિલના સમર્થનમાં વકીલસાહેબે આ રેડબુક/ Red Book જજસાહેબના હાથમાં પકડાવી અને કહ્યું, “ મિ.લોર્ડ, જુઓ આ રેડબુક. એમાં પણ આ બાબતનો ઉલ્લેખ છે.” જજસાહેબ એ દિવસે અકારણ રમૂજના મૂડમાં હતા. જીવનમાં પહેલી વાર આવું કોઈ પુસ્તક જોતા હોય એવા વિસ્મયથી એમણે રેડ બુક હાથમાં લીધી અને બોલ્યા, “ I’ve heard about the ‘Blue Book’ (એનો અર્થ ન પૂછશો, ભાઈસા’બ!) but I’ve never seen this ‘Red book’.(મેં ‘બ્લુ બુક’ વિષે સાંભળ્યું છે, પણ આ રેડ બુક તો પહેલી વાર જોઈ.) ”

આ સાંભળીને આસપાસ ઉભેલા સૌ જજસાહેબના ‘નિખાલસ એકરાર’ પર ખડખડાટ હસી પડ્યા. અને પેલાં મહિલા જજ બિચારાં શરમથી લાલલાલ થઈ ગયાં. તેમણે મોં ફેરવી લીધું અને સામે પડેલાં કાગળિયાં હાથમાં લઈને તેની પાછળ મોં છુપાવી દીધું.

**** **** ****

સચ મેરે યાર હૈ, બાકી બેકાર હૈ

અમારાં એક મહિલા ક્લાયન્ટ હતાં. હાઇકોર્ટમાં એમનો એક કેસ ચાલતો હતો. આ કેસ માટે અમે એક એડવોકેટને નીમેલા. આ એડવોકેટ ત્યારે મુંબઈ હાઇકોર્ટના સિનિયર મોસ્ટ એડવોકેટ હતા.

યોગાનુયોગ એવો કે પેલાં મહિલાના પતિ પણ વકીલ હતા. એ અમદાવાદમાં પ્રેકટિસ કરતા, પણ એમનો પોતાનો આ કેસ મુંબઈની કોર્ટમાં ચાલતો હતો. આને કારણે અમદાવાદનું પોતાનું તમામ કામ સંકેલી લઈને એ વકીલસાહેબ મુંબઈમાં આવી ગયેલા. મુંબઈ આવીને પોતે આ કેસમાં રીસર્ચ કરતા, જેને કારણે પિટીશનમાં મદદ મળી શકે. આ કેસના અગાઉનાં તમામ જજમેન્ટની નકલ પણ તેમણે મેળવી રાખેલી. પોતાનાં પત્નીને લઈને આ વકીલ પતિ પેલા સિનીયર એડવોકેટ પાસે આવ્યા. અગાઉ જણાવ્યું એમ મહિલા ક્લાયન્ટના પતિ પોતે પણ વકીલ હતા, એટલે કાગળિયાં બતાવતાં બતાવતાં એ કહેતા જાય, “ જુઓ સર, આ કેસમાં હવે આમ થવું જોઈએ. એ પછી આમ કરવું જોઈએ.”

 પેલા સિનીયર એડવોકેટસાહેબે થોડી વાર તો આવાં સૂચનો શાંતિથી સાંભળ્યા, પણ પછી એમની ધીરજ ખૂટી. વકીલ પતિમહાશય ફરી એક વાર બોલ્યા કે- ‘અહીં આમ કરવું જોઈએ’. એ સાથે જ એડવોકેટસાહેબે સુણાવ્યું, “ Gentleman, don’t worry about the law. Worry about the facts. We take care of the law.” (કાયદાની નહીં, તથ્યોની ફિકર કરો, મહાશય. કાયદાની સંભાળ તો અમે રાખીએ જ છીએ.)

**** **** ****

યે બૂટ મેરા દેખો, યે સૂટ મેરા દેખો

રોજેરોજ ચાલતી કાયદાકીય દલીલબાજીમાં અનાયાસે ઘણી વાર એવી હળવી પળો આવી જાય કે સૌના મોં પર હાસ્ય રેલાઈ જાય. હાઇકોર્ટમાં એક જજ હતા, જેમનું વ્યક્તિત્વ બહુ જ પ્રભાવશાળી હતું. જૂના ફિલ્મસ્ટાર સુરેન્દ્ર જેવો દેખાવ.

યોગાનુયોગે તેમની પાસે ફિલ્મલાઈનને લગતો એક કેસ ચાલતો હતો. સામાન્ય જનતાને તો ફિલ્મોનું પરદા પરનું ગ્લેમર જ દેખાય, જ્યારે જજ, વકીલ અને સોલીસીટરને ભાગે મોટા ભાગે તેની કાળી બાજુ જ જોવાની આવે. મારા એક વકીલ મિત્ર આ કેસ બાબતે પેલા પ્રભાવશાળી જજસાહેબ આગળ કોર્ટમાં દલીલ કરી રહ્યા હતા. અચાનક જજસાહેબને શું સૂઝ્યું કે કશાય સંદર્ભ વિના એમણે વકીલને કહ્યું, “ Mr. Advocate, don't you think we are in wrong profession? ” (તમને નથી લાગતું કે આપણે ખોટા વ્યવસાયમાં છીએ?)

જજસાહેબનો આડકતરો આશય કદાચ પોતાના પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ બાબતે પ્રશંસાના બે શબ્દો સાંભળવાનો હશે. એમને એમ કે વકીલસાહેબ કહેશે, “હા, હા, સાહેબ. તમે તો ફિલ્મલાઈનમાં ચાલી જાવ એવા છો.” એને બદલે વકીલસાહેબે પરખાવ્યું, “મિ.લોર્ડ, મારી પર્સનાલિટી તમારા જેવી શાનદાર નથી, નહિંતર હું તો આ ફિલ્ડમાં ન જ હોત.” (મતલબ કે તમે અહીં ખોટેખોટા ઘાસ કાપી રહ્યા છો.) વકીલમિત્રનો આવો જવાબ સાંભળીને જજસાહેબ બિચારા ચૂપ થઈ ગયા.

**** **** ****

જાનમ ‘સમઝા’ કરો

(નોંધ: અહીં ઉલ્લેખાયેલાં તમામ નામ કાલ્પનિક છે.) 

પુરોહિતસાહેબ નામના એક જજ હતા, જે જજ બનતાં અગાઉ એડવોકેટ તરીકે સીટી સિવિલ કોર્ટમાં પ્રેક્ટિસ કરતા હતા. એ વખતે સેસન્સ કોર્ટના જજ પાસે ક્રિમિનલ કેસ પણ આવતા. તેમના અનુભવની આ વાત છે. ક્રિમિનલ કેસ ચાલતો હોય ત્યારે પોલિસ ઈન્સ્પેક્ટરે કેસની સાથે  સંકળાયેલા તમામ સાક્ષીઓને લઇને કોર્ટમાં હાજર રહેવું પડે. ઘણીવાર એમ પણ બને કે બધા સાક્ષી કોર્ટમાં આવી જ ન શક્યા હોય. આમ થાય એટલે પછી કેસમાં મુદત પડે. આને કારણે એક જજસાહેબ અકળાઈ જતા. અને બોલી ઉઠતા, “ હવે પછી કોર્ટમાં સાક્ષીઓને લઈને નહીં આવો, તો તમારો કેસ હું ડિસમિસ કરી દઇશ.” મઝા એ થતી કે જજ આવી રીતે અકળાય અને ચેતવણી આપે, પણ મુદતનું શું? એટલે વકીલ દાવ અજમાવે. 
જજની ચેતવણી પૂરી થાય એ પછી વકીલસાહેબ ફરીથી એકાદ સાક્ષી આગળ એ ચેતવણીનું પુનરાવર્તન કરતાં કહે, “Next time if your witness will not be ready, your case will be dismissed. ” (હવે પછી તમારા સાક્ષીઓ તૈયાર નહીં હોય તો તમારો કેસે ડિસમિસ કરી દેવામાં આવશે.” આટલું બોલીને છેલ્લે મોટેથી બોલે, ‘સમઝા?’ એટલે પેલો સાક્ષી જાણે કે પૂર્વલિખિત સ્ક્રીપ્ટની જેમ જ કહે, ‘યસ, સર.’ આટલું કહીને વકીલ પેલા જજસાહેબ પાસે મુદતની માંગણી કરે. જજસાહેબ તારીખો જોતા હોય એ દરમ્યાન વકીલસાહેબ સાક્ષીને ઉદ્દેશીને જજના સંદર્ભે બોલે, “આ સાહેબ તો સાવ @%&# છે.” વકીલનો આ ડાયલોગ પારસી થિયેટરના સંવાદની માફક બોલાયો હોય. એટલે કે બીજા બધાને સંભળાય, પણ જજસાહેબને જરાય અણસાર ન આવે કે પોતાની આવી રીતે જાહેરમાં સ્તુતિ થઈ રહી છે. કોર્ટરૂમમાં હસાહસ થઈ રહી હોય, પણ જજસાહેબ ગંભીર મોં રાખીને બેઠા હોય.

પુરોહિતસાહેબ આ આખો તમાશો જોતા અને માણતા. આ ટ્રીકની વાત તે પોતાના મિત્રોમાં પણ કરતા અને રમૂજ ફેલાવતા. સમય જતાં પુરોહિતસાહેબ જજ બન્યા. તેમની પાસે એક કેસ ચાલતો હતો. પુરોહિતસાહેબ પાસેથી પેલો કિસ્સો સાંભળેલો એવા એક વકીલમિત્ર જાદવાણી એ કેસ લડતા હતા. અને તેમને મુદત જોઈતી હતી. એ દિવસે પુરોહિતસાહેબનો મૂડ કંઈ ઠેકાણે નહીં હોય. જાદવાણી એ પામી ગયા અને તેમણે મનોમન કંઈક વિચારીને પોતાના અસીલને સીધો જ વીટનેસ બોક્સમાં ઉભો કરી દીધો. કેસ શરૂ થયો એટલે સામાવાળાના વકીલે પૂછ્યું, “તમારા સાક્ષીઓ આવ્યા છે?” વીટનેસ બોક્સમાં ઉભેલા ભાઈએ કહ્યું, “ના.” બસ, આ સાંભળીને જાદવાણી બરાડ્યા, “Next time if your witness will not be ready, your case will be dismissed.” (હવે પછી તમારા સાક્ષીઓ તૈયાર નહીં હોય તો તમારો કેસે ડિસમિસ કરી દેવામાં આવશે.) 

આટલું બોલીને તેમણે વધુ મોટેથી ઉમેર્યું, “સમઝા?”

પુરોહિતસાહેબ આખો ખેલ પામી ગયા કે આ તો પોતે જ કહેલી વાતની અજમાયશ પોતાના પર જ કરવામાં આવી રહી છે. તેમને એ પણ ખબર હતી કે મૂળ કિસ્સામાં મુદત માંગતી વખતે વકીલ પોતાના અસીલને જજ વિષે શું કહેતો હતો. જો કે, જાદવાણી એવું કંઈ બોલે એવા નહોતા, પણ પુરોહિતસાહેબે કદાચ મનમાં એ કલ્પી લીધું હશે. એટલે તેમણે જાદવાણીને આગળ બોલતા અટકાવીને કહ્યું, “મિ. જાદવાણી, તમારે કઈ તારીખ જોઈએ છે? બોલો.”

જાદવાણીએ લાગ જોઈને નિશાન તાક્યું હતું. અને પુરોહિતસાહેબે પણ ખેલદિલી દેખાડી હતી.

**** **** ****

પહલી ‘મુલાકાત’ હૈ યે પહલી મુલાકાત હૈ

આ વાત બહુ જાણીતી છે. સીંગીંગ સ્ટાર સુરૈયા/ Suraiya નો એક જમાનો હતો. એના અવાજના અને રૂપના દીવાનાઓ ઘણા હતા. સુરૈયા ત્યારે વરલીના પોતાના બંગલામાં રહેતાં. એમના ચાહકો સદાય બંગલાની આસપાસ વીંટળાયેલા રહેતા. આવા જ એક ચાહકની વાત છે.

એ ચાહક સુરૈયાના બંગલે જઈ ચડ્યો અને તેણે બારણું ખખડાવ્યું. એની ઈચ્છા પોતાની મનપસંદ તારિકાના દીદારની અને બહુ બહુ તો એના ઓટોગ્રાફ લેવાની હશે. પણ બારણું સુરૈયાના પિતાશ્રી (ના સ્થાને ગોઠવાયેલા સજ્જને) એ ખોલ્યું. કોઈ અજાણ્યા જુવાનિયાને આમ છેક ઘરમાં આવી ચડેલો જોઈને એમના મગજની કમાન છટકી. તેમણે પેલા ચાહકને જોશથી ધક્કો માર્યો. આવા અણધાર્યા પ્રતિસાદની પેલાને ધારણા નહીં હોય, એટલે એણે સંતુલન ગુમાવ્યું અને નીચે પડી ગયો. એનું નસીબ ખરાબ કે એનું માથું પગથિયાની ધાર સાથે અથડાયું અને એ તત્ક્ષણ અવસાન પામ્યો.

મામલો ગંભીર થઈ ગયો. મરનારનાં કુટુંબીજનો સુધી વાત પહોંચી અને એમણે પોલિસકેસ કર્યો. એને પગલે સુરૈયાના પિતાની ધરપકડ કરવામાં આવી અને એમને જેલમાં નાંખવામાં આવ્યા. કોર્ટમાં કેસ ચાલ્યો, પણ સેશન્સ કોર્ટમાં કેસ ચાલે એ ઝટ પૂરો ન થાય. મુદતો પર મુદતો પડ્યે જાય. સુરૈયા તરફથી સોલિસીટર/ Solicitor તરીકે મારા પિતાજી કાંતિલાલ પરીખ/ Kantilal Parikh ને રોકવામાં આવેલા. મારા પિતાજી જેલમાં સુરૈયાના પિતાને મળવા જાય ત્યારે પેલા મહાશય અકળાઈ ઉઠે. કેમ કે જેલમાં અગવડોનો પાર નહીં. ભોજન સરખું ન હોય, પંખા ન હોય. મચ્છર કોરસમાં ગાતા હોય. એકાદ વખત તો સુરૈયાની માતા પણ હાજર હતાં. એમણે પોતાના ખાવિંદને પડતી તકલીફોની ગંભીરતામાં વજન ઉમેરવા કહ્યું, “કાન્તિભાઇ, ઉનકો યહાં બહોત તકલીફ હોતી હૈ.” મારા પિતાજી આમેય બધી કથા વારંવાર સાંભળીને ત્રાસેલા. એમાં આ બાનુએ પોતાનું વજન ઉમેર્યું. એટલે પિતાજી અકળાઈ ગયા અને ગરજી ઉઠ્યા, “ઉસકો બોલ દો, યે જેલ હૈ, મહેલ નહીં હૈ.”

સામાન્ય રીતે શાંત રહેતા કાંતિભાઈ પરીખનો આવો ગુસ્સો જોઈને પેલાં બન્ને ડઘાઈ ગયાં.

**** **** ****

સબ કુછ મિલા હમેં મગર..

મારા એક એડવોકેટમિત્ર હતા. તેમનો એક કેસ ચાલતો હતો. એ સમયે કેસ બપોરના સેશનમાં ચાલતા. પોણા ત્રણથી પોણા પાંચ એમ બે કલાક સહુ કોર્ટમાં બેસતા. એ ચોક્કસ દિવસે બીજો કોઈ કેસ નહોતો. ફક્ત આ એક જ કેસની કાર્યવાહી કરવાની હતી, જે પૂરી થઈ ગઈ. 

હજી તો સાડા ચાર વાગ્યા હતા. સામાન્ય રીતે સહુએ પૂરા સમય સુધી બેસવાનું હોય. પણ એ દિવસે જજસાહેબને જ થયું કે ચાલો, હવે કોઈ કેસ નથી તો બધું પતાવીએ અને પંદરેક મિનીટ વહેલા નીકળીએ. ફરજભંગ તો કહેવાય જ, પણ એનાથી કોઈને કશું નુકસાન નહોતું થવાનું. છતાં પોતાને એ બાબતે સભાન છે એમ દેખાડવા જજસાહેબે વકીલમિત્રને કહ્યું, “ભાઈ, હું આજે વહેલો ઊઠી જાઉ છું. And I hope the government will not deduct anything from my salary.” (આશા રાખું કે સરકાર આને લઈને મારો પગાર નહીં કાપે.) આ સાંભળીને તકનો લાભ લઈને વકીલમિત્રે વળતો ફટકો મારતાં કહ્યું, “Sir, why the government should deduct anything from your meager salary? (ચણામમરા જેવા તમારા તુચ્છ પગારમાંથી સરકાર શું કરવા કંઈ કાપે?”)

વકીલાતની ધીકતી પ્રેકટિસ થકી થતી આવકની સામે નિયત સરકારી પગારની સરખામણીનો વકીલમિત્રનો ઈશારો જજસાહેબ તરત સમજી ગયા અને હસી પડ્યા.        

(વિશેષ આભાર: ભરતકુમાર ઝાલા) 

(તમામ તસવીરો નેટ પરથી લીધેલી છે.)