રાહુલ દેવ બર્મન: પહેલો દાયકો અને કિશોરકુમાર

 કિશોરકુમારને બ્રેક આપનાર સંગીતકાર ખેમચંદ પ્રકાશ હતા, પણ તેમને સતત અજમાવતા રહેનાર સંગીતકાર સચીન દેવ બર્મન હતા. અમુક સંગીતકારો કિશોરકુમારને ગાયક સુદ્ધાં ગણવા તૈયાર નહોતા, એવે સમયે સચીનદાએ કિશોરકુમાર પાસે સતત ગીતો ગવડાવ્યાં. 'આઠ દિન' (1946)માં કિશોરકુમાર પાસે 'બાંકા સિપહીયા ઘર જઈ હો' જેવી થોડી લીટીઓ ગવડાવ્યા પછી 'બહાર' (1951)માં 'કસૂર આપકા હજૂર આપકા' જેવું આખું ગીત તેમણે ગવડાવ્યું. આમ છતાં, આ જોડીને સફળતા મળી છેક 'આરાધના' (1969)માં. અઢાર વરસ જેટલો સમયગાળો કોઈ વ્યક્તિની પ્રતિભામાં વિશ્વાસ ટકાવી રાખવા માટે ઘણો લાંબો ગણાય.

રાહુલ દેવ બર્મન નાની વયથી પિતાજીના સહાયક તરીકે સંકળાયેલા હતા, અને બર્મનદાદાના નામે ગણાતાં અમુક ગીતની ધૂન કિશોર વયના રાહુલ દેવે બનાવી હતી એવી વાત બહુ જાણીતી છે. આથી સ્વાભાવિકપણે જ આપણને એમ માનવાનું મન થાય કે રાહુલ દેવ અને કિશોર કુમાર વચ્ચે ખૂબ મેળ હશે. કેમ કે, આગળ જતાં એ હકીકત પુરવાર પણ થઈ.

અલબત્ત, કેટલીક વિગતો રસ પડે એવી છે. રાહુલ દેવ બર્મનના સ્વતંત્ર સંગીતવાળી ફિલ્મ 'છોટે નવાબ'ની રજૂઆત 1961માં થઈ. તેમની કારકિર્દીનો પ્રથમ દસકો એટલે કે 1961થી 1970 સુધીની ફિલ્મો અને એ ફિલ્મોમાં કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો કંઈક જુદું ચિત્ર ઉપસાવે છે. વર્ષવાર રજૂ થયેલી રાહુલ દેવની ફિલ્મ, તેનાં કુલ ગીતો અને એ ગીતોમાં કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતોની સંખ્યા જોવાથી ખ્યાલ આવશે.

****

1961: છોટે નવાબ (કુલ ગીતો 8 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

1965:

ભૂત બંગલા (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 2- 'જાગો સોને વાલોં' અને 'એક સવાલ હૈ')

તીસરા કૌન (કુલ ગીતો 5 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

1966:

પતિ પત્ની (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

તીસરી મંઝીલ (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

1967:

બહારોં કે સપને (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

ચંદન કા પલના (કુલ ગીતો 8 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

1968:

અભિલાષા (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 1- 'પ્યાર હુઆ હૈ જબસે'- લતા સાથે)

પડોસન (કુલ ગીતો 7 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 3- મેરે સામનેવાલી ખિડકીમેં- કહના હૈ, કહના હૈ- એક ચતુર નાર- મન્નાડે સાથે)

1969:

પ્યાર કા મૌસમ (કુલ ગીતો 9 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 1- 'તુમ બિન જાઉં કહાં)

વારિસ (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

1970:

એહસાન (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 1- 'આજા તુઝે પ્યાર કર લૂં'- આશા સાથે)

કટી પતંગ (કુલ ગીતો 7 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 4 - 'યે જો મોહબ્બત હૈ'-'પ્યાર દિવાના હોતા હૈ'- 'યે શામ મસ્તાની'- 'આજ ના છોડેંગે - લતા સાથે)

પુરસ્કાર (કુલ ગીતો 5 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0‌)

રાતોં કા રાજા (કુલ ગીતો 7 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 0)

સાસ ભી કભી બહુ થી (કુલ ગીતો 7 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો 4- 'સુનો જી તુમ- સુમન કલ્યાણપુર સાથે, લે લો ચૂડિયાં- લતા સાથે, દુ:ખસુખ મેરે તેરે હવાલે- લતા સાથે, એક બોતલ હો બગલ મેં)

ધ ટ્રેન (કુલ ગીતો 6 । કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીત 0)

****

દસ વર્ષમાં રાહુલ દેવ બર્મનની કુલ ફિલ્મોની સંખ્યા 17 છે, જેમાં એક ફિલ્મમાં કિશોરકુમારે ગાયેલાં સૌથી વધુ ગીત 'સાસ ભી કભી બહુ થી' (4) અને 'કટી પતંગ'નાં (4) ફિલ્મનાં છે. 17 ફિલ્મોનાં કુલ 111 ગીત પૈકી કિશોરકુમારના ભાગે ફક્ત 16 ગીતો જ આવ્યાં છે. 'તીસરી મંઝીલ', 'બહારોં કે સપને', 'ધ ટ્રેન' જેવી મ્યુઝીકલ હીટમાં કિશોરકુમારનું એક પણ ગીત નથી, તો 'પ્યાર કા મૌસમ'માં માત્ર એક જ ગીત છે. એ ઉપરાંત 'કટી પતંગ' અને 'પડોસન'માં કિશોરકુમારે ગાયેલાં ગીતો અતિ લોકપ્રિય બન્યાં, પણ આ ત્રણે ફિલ્મોમાં કિશોરકુમારનાં ગાયેલાં ગીતોની સંખ્યા ફક્ત આઠ જ છે. 'સાસ ભી કભી બહુ થી'નાં કિશોરકુમારનાં ચાર ગીતો પૈકી એક જ એકલ ગીત છે, અને ત્રણ યુગલ ગીત. પણ એમાંથી ભાગ્યે જ કોઈ યાદ આવે એવું છે.

1970ના દાયકામાં આ પ્રમાણ વધતું ગયું, અને આ જોડીએ અનેક અમર ગીતો આપ્યાં. એને પણ આંકડાની રીતે ચકાસવું પડે.

કેમ કે, આંકડા બહુ ક્રૂર હોય છે. એ આપણી ઘણી માન્યતાઓનો ભાંગીને ભુક્કો કરી નાંખે છે.

'સાસ ભી કભી બહુ થી'નું કિશોરકુમારે ગાયેલું એકલગીત 'એક બોતલ હો બગલ મેં' અહીં સાંભળીએ.

(માહિતીસ્રોત: હિન્દી ફિલ્મ ગીતકોશ, ખંડ 4, સંપાદક: હરમંદીરસિંઘ 'હમરાઝ' અને હરીશ રઘુવંશી)