અખબારમાં આવતાં કાર્ટૂનો સામાન્ય રીતે બે શ્રેણીમાં મૂકી શકાય. પહેલું તે પૉકેટ કાર્ટૂન, જેને 'ગેગ' કાર્ટૂન પણ કહેવાય છે. એક કોલમની પહોળાઈ ધરાવતા આ કાર્ટૂનમાં કોઈ એક પરિસ્થિતિ અને તેની નીચે એને અનુરૂપ લખાણ યા સંવાદ લખાયેલા હોય છે. એટલે કે અન્ય કાર્ટૂનપ્રકારમાં હોય છે એમ સ્પીચબલૂનમાં લખાયેલા સંવાદ અહીં હોતા નથી. સંભવત: તેના નાના કદને કારણે. બીજા પ્રકારનું કાર્ટૂન 'એડિટોરીયલ કાર્ટૂન' કહેવાય છે, જેની પહોળાઈ બેથી ત્રણ કોલમની હોય છે. તે રોજેરોજ નહીં, પણ અઠવાડિયામાં અમુક દિવસોએ જ આવે છે. આ કાર્ટૂન સામાન્ય રીતે અખબારના સંપાદકીય પૃષ્ઠ પર આવતું હોવાથી તે આ નામે ઓળખાય છે.
ભારતીય કાર્ટૂનિંગમાં 'કૉમન મેન'ની પરંપરા ચોક્કસપણે ક્યારથી આરંભાઈ એ ખ્યાલ નથી, પણ એટલું ચોક્કસ કે જેને કાર્ટૂન વિશે કશી ખબર ન હોય એનેય આર.કે.લક્ષ્મણના કૉમન મેન વિશે જાણ હોય. કોણ છે આ કૉમન મેન? દેશની મોટા ભાગની મધ્યમવર્ગીય જનતાના પ્રતિનિધિરૂપ કૉમન મેનને મોટા ભાગના કાર્ટૂનિસ્ટોએ વિવિધ ઘટનાઓ, રાજકીય નિર્ણય, તેનાં પરિણામ વગેરેને સાક્ષીભાવે ભોગવતો બતાવ્યો છે. એ બોલકો નથી, પણ 'એક્સપ્રેસીવ' છે. એટલે કે કોઈ પણ ઘટના વિશે એણે ટીપ્પણી ભાગ્યે જ કરવાની હોય છે. મોટા ભાગના કિસ્સામાં એણે એનો ભોગ જ બનવાનું હોય છે. એક પ્રચલિત કથા મુજબ, ઈશુ ખ્રિસ્તને ક્રોસ પર ચડાવવામાં આવી રહ્યા હતા એ વખતે તેમનો એક શિષ્ય પોતાના દાંતના દુ:ખાવાની ફરિયાદ કરતો હતો. ક્યાં એક તરફ માનવજાતના ઈતિહાસની કરુણતમ ઘટના, અને બીજી તરફ પેલાની સરખામણીએ સાવ સામાન્ય વ્યક્તિગત દર્દ! પણ એ દર્દ જેણે અનુભવ્યું હોય એ જ સમજી શકે! બિલકુલ એ જ રીતે દેશ કે દુનિયામાં જે કંઈ સારીનરસી ઘટના બને, કૉમન મેનને પોતાનું 'બજેટ' ખોરવાઈ જવાની જ ભીતિ રહે. એ સતત એના વિશે જ વિચારતો હોય અને એ ગણતરી મનોમન ચાલતી હોય એટલે એના ચહેરાના હાવભાવરૂપે એ દેખાય, પણ શબ્દો તરીકે ભાગ્યે જ બહાર આવી શકે. દેશમાં શાસન બદલાયું, સમય બદલાયો, કૉમન મેનનું જીવનધોરણ પણ બદલાયું, આમ છતાં, તેની મનોસ્થિતિ કે માનસિકતામાં ભાગ્યે જ કશો ફરક પડ્યો!
આર.કે.લક્ષ્મણના કૉમનમેનનું કશું નામ નહોતું. પણ બીજા ઘણા કાર્ટૂનિસ્ટોના કૉમન મેન નામધારી હતા, અને ક્વચિત્ બોલતા પણ હતા.
લક્ષ્મણના સમકાલીન, અને અમુક રીતે લક્ષ્મણથી વધુ ધારદાર વ્યંગ્યચિત્રો બનાવનાર કાર્ટૂનિસ્ટ હતા બાળાસાહેબ ઠાકરે. તેમણે એક કૉમન મેન સર્જ્યો, જેનું નામ હતું કાકાજી. અસલ મરાઠી 'માણૂસ'. વી. શાંતારામની ફિલ્મોમાં દેખાતાં વૃદ્ધ પાત્રોને હોય છે એવી 'વૉલરસ' જેવી મૂછો, ઘસાઈ ગયેલી સમૃદ્ધિના પ્રતિક જેવો કાળો, જર્જરિત કોટ, ધોતી, માથે ટોપી, પગમાં સ્લીપર અને હાથમાં લાકડી! આ તેનો બાહ્ય દેખાવ. લક્ષ્મણનો કૉમન મેન સામાન્ય રીતે 'મૂઢ' બનીને બનાવો જોતો-સાંભળતો. તેની સરખામણીએ કાકાજી ઘણા 'ગતિશીલ' જણાતા. એક સમયના વેસ્ટ ઈન્ડિયન બૉલરોના બાઉન્સરથી બચવા મથતા બેટ્સમેનની જેમ, પરિસ્થિતિના મારથી બચવા માટે તે આમથી તેમ ગતિ કરતા રહેતા.
 |
| ચિત્રકાર સોહમ સેને બનાવેલા ચિત્રમાં બાળાસાહેબની સાથે કાકાજી |
બાળાસાહેબનાં ચીતરેલાં કાર્ટૂનોનું સંકલન પ્રકાશિત થયેલું છે. જો કે, એ કાર્ટૂનો મોટે ભાગે 'એડિટોરિયલ' હોવાથી એમાં કાકાજીની હાજરી નથી. નેટ પર પણ મોટે ભાગે તેમનાં આ પ્રકારનાં- કાકાજી વિનાનાં કાર્ટૂનો જોવા મળે છે. આથી કાકાજીની વિવિધ મુદ્રાઓ જ અહીં મૂકી શકાઈ છે.
No comments:
Post a Comment