કીડી- હાથીની સમાન મૂંઝવણ અને બીજું બધું

કાર્ટૂન જોવા-માણવામાં રસ હજી કોઈકને પડે, પણ એને ચીતરવામાં? હા, ઘણા ટી.વી.પરનાં કાર્ટૂન કેરેક્ટરને ચીતરે છે અને માને છે કે પોતેય કાર્ટૂન બનાવે છે. એટલે પહેલાં એ ગેરમાન્યતાનો ભંગ, એ પછી સાચા 'ગેગ' કાર્ટૂનની સમજ, અને છેલ્લે એ શી રીતે દોરાય એની વાત. આ બધું કલાક બે કલાકમાં ન થઈ શકે. આ કારણે કોઈ શૈક્ષણિક સંસ્થાને આમાં ભાગ્યે જ રસ પડે. અલબત્ત, કાર્ટૂન દોરતાં શીખવવાની પહેલવહેલી કાર્યશાળા શિક્ષકમિત્ર પારસ દવે (ગુતાલ) દ્વારા જ યોજાઈ હતી. પણ એ શાળાનાં બાળકો. કોલેજવાળાને આવા બધામાં રસ પડે?

નડિયાદની યુ.ટી.એસ.મહિલા આર્ટ્સ કોલેજના દૃષ્ટિવંત પ્રાચાર્ય ડૉ. હસિત મહેતાએ કહ્યું કે એમની કોલેજની વિદ્યાર્થીનીઓ માટે કાર્ટૂનની કાર્યશાળા કરવી છે. ખરેખર તો કાર્ટૂનની નહીં, પણ કેરિકેચર ચીતરતાં શીખવવાની. આવી વિશિષ્ટ માગણી પહેલવહેલી વાર આવી એટલે મારે 'ધંધે લાગવું' પડ્યું. (ડૉ. હસિત મહેતાનો એ જ આશય હતો, જે સફળ થયો) અમે ચર્ચા કરી અને તારણ કાઢ્યું કે એક વખતમાં એ શક્ય ન બને. એના માટે ઓછામાં ઓછી ત્રણ વર્કશોપ કરવી પડે. એમણે કહ્યું, "તો કરો." એટલે કેરિકેચર દોરતાં શીખવવાના ભાગરૂપે પહેલી વર્કશોપ 27 અને 28 નવેમ્બર એમ બે દિવસ દરમિયાન યોજાઈ. ચીતરવાનો શોખ હોય કે ન હોય એવી, પણ કશુંક નવું શીખવામાં રસ ધરાવતી પચીસ-ત્રીસ વિદ્યાર્થીનીઓ એમાં સામેલ થઈ.

કાર્ટૂન વિશેની પૂર્વભૂમિકા

કેવાં કેવાં દૃશ્યમાધ્યમો કાર્ટૂન નથી એનું નિદર્શન

માનવાકૃતિ દોરવાની સરળ રીતનું નિદર્શન

આ બે દિવસમાં ચીતરવાની વાત ખાસ નહોતી કરવાની, પણ કાર્ટૂન એટલે શું? અથવા તો કાર્ટૂન સાથે ભેળસેળ કરાતી કઈ કઈ ચીજો હકીકતમાં કાર્ટૂન નથી એની વાત થઈ. એ પછી કાર્ટૂનના વિવિધ વિષય, એની વિવિધ શૈલીઓ વગેરેની રજૂઆત કરવામાં આવી. સહભાગિતા વિના આવી કાર્યશાળા અધૂરી ગણાય. એટલે બોર્ડ પર કોઈ એક વસ્તુનું ચિત્ર દોરીને એની પરથી કાર્ટૂન બને એ રીતે શું શું ઉમેરતા જવાય એ કવાયત બહુ મજાની રહી. જેમ કે, એક ખુરશી ચીતર્યા પછી દરેક જણ એમાં એક એક વસ્તુ એવી ઉમેરે કે એનાથી રમૂજ પેદા થાય. એક વિદ્યાર્થીનીએ હાથી દોરવાનું સૂચન કર્યું. અને બીજીએ કીડી. હાથી અને કીડીની બન્નેની મૂંઝવણ એક સરખી હતી. 'આ ખુરશી પર બેસવું શી રીતે?' આ રીતે વિવિધ ચીજો દોરીને અવનવી ટીપ્પણીઓ થઈ. બે દિવસ દરમિયાન મુખ્ય આશય એ હતો કે કાર્ટૂન એટલે શું અને શું નહીં એ બરાબર સમજી લેવું. બીજું એ પણ સમજી લેવું કે કાર્ટૂન માટે સૌથી મહત્ત્વનો છે વિચાર. ચીતરવાની આવડત પછીના ક્રમે આવે. આવી અનેક બાબતોની ચર્ચા આ બે દિવસમાં થઈ અને સહુએ એનો આનંદ માણ્યો.

આ કાર્યશાળાનો હવે પછીનો બીજો અને સઘન તબક્કો થોડા દિવસ પછી યોજાશે, જેમાં કેરિકેચર મહત્ત્વનો મુદ્દો રહેશે. ત્યાં સુધી તેઓ વિવિધ ટેક્નિકનો મહાવરો કરે એ માટે અમુક ટીપ્સ પણ આપવામાં આવી. આ સમગ્ર ઉપક્રમમાં પ્રો. નેન્સી મેકવાને સંયોજકની ભૂમિકા ભજવી. હવે આગામી તબક્કા માટે અધુ તૈયારી મારે કરવાની છે. વિદ્યાર્થીનીઓ તો એ ઝીલવા તત્પર જ છે.

(તસવીર સૌજન્ય: પ્રો. નેન્‍‍સી મેકવાન)