ચલ ચલા ચલ.... (૨)

આગે તૂફાન, પીછે બરસાત, ઉપર ગગન પે બીજલી

મારી બીજી પદયાત્રાનો સમયગાળો આશરે 1995-96ના અરસાનો હશે. અગાઉની કડીમાં થોડો પરિચય મેં આઈ.પી.સી.એલ.ના ભૌગોલિક સ્થાનનો આપ્યો હતો, જેથી મારી નોકરી સાથે ચાલવાનું શી રીતે અને કેટલા પ્રમાણમાં સંકળાયેલું હતું એ સમજી શકાય. આઈ.પી.સી.એલ.ના પ્લાન્‍ટ સંકુલની જેમ જ તેની ટાઉનશીપ પણ વિશાળ જગ્યામાં પથરાયેલી હતી. આ સ્થળને વડોદરા સ્ટેશનના સંદર્ભે જાણી લઈએ.

વડોદરા સ્ટેશનનો પશ્ચિમ વિસ્તાર હજી એટલો નહોતો વિકસ્યો. સારાભાઈથી એલેમ્બિક જતો રોડ ગોરવા, સહયોગ થઈને છેક ઊંડેરા ગામ સુધી જતો. આજે ન્યુ આઈ.પી.સી.એલ.રોડ તરીકે ઓળખાતો ઈલોરાપાર્ક- સુભાનપુરાને ઘસાઈને નીકળતો રોડ હજી કદાચ બન્યો નહોતો. એલેમ્બિક વટાવ્યા પછી ગોરવા ગામ આવતું. ત્યાર પછી થોડો સૂમસામ વિસ્તાર. અને પછી સહયોગ સોસાયટીનો વિસ્તાર આવતો, જે મોટા પ્લોટ ધરાવતા બંગલાઓને કારણે ખૂબ વિશાળ લાગતો. તેની આજુબાજુમાં થોડી સોસાયટીઓ બની હતી. ‘આવ્યા ત્યારે અહીં ખેતરો હતાં, અને આજે? અમે વચ્ચોવચ્ચ આવી ગયાં છીએ.’ આ સોસાયટીઓમાં રહેતા મકાનમાલિકો હજી આ વિકાસસૂત્ર કહેવાની સ્થિતિમાં નહોતા આવ્યા. ટૂંકમાં કહીએ તો સહયોગ વિસ્તાર આવે એટલે ગામને છેડે આવી ગયાં હોઈએ એમ જણાઈ આવે. (મુંબઈથી વરસો પહેલાં વડોદરે વસેલા અમારા એક સગા પહેલેથી તેને ‘સુધરેલું ગામડું’ જ કહે છે. અલબત્ત, ‘સુધરેલું’ની તેમની વ્યાખ્યામાં ‘શહેર’નો અર્થ સમાયેલો છે.)

સહયોગ વટાવીએ એટલે તરત ‘પંચવટી’ આવે. આ વિસ્તારની પ્રજા હજી કદાચ ઈતિહાસથી અજાણ હશે. અંગ્રેજોથી મળેલી આઝાદીની તેમને મન કશી કિંમત નહોતી. એટલે આ આઝાદી કાજે જે વીરલાઓએ પોતાના જાન ખોયા એમનાં નામ અહીંના રસ્તાઓને, સોસાયટીઓને આપવાની તેમને સમજણ નહોતી આવી. ઉદય પાર્ક, રાધાકૃષ્ણ, ભાગ્યોદય, ગુરૂકૃપા, સત્યનારાયણ, જય સત્યનારાયણ, ચંદ્રવિલાસ, જય અંબે, શ્રી જય અંબે, સહયોગ વાટિકા.......આ નામ વિવિધ સોસાયટીઓનાં છે, જે આ વિસ્તારમાં હતી અને મારા તારણના સમર્થનમાં મેં ટાંક્યા છે. આવી જ એક સોસાયટી હતી ‘પંચવટી’, જેના નામથી આખો વિસ્તાર પંચવટીના નામે ઓળખાતો. આજે કદાચ સમજણ આવી હશે, પણ સોસાયટીનું નામ કંઈ માણસનું નામ ઓછું છે કે એફીડેવીટ અને છાપામાં જાહેરખબર આપીને બદલી કઢાય?

પંચવટી વિસ્તારનું આટલું વિવરણ આપવાનો હેતુ એ કે વડોદરા શહેરનો એક તરફનો એ છેડો હતો. પંચવટી વિસ્તાર પૂરો થતાં જ ઓકટ્રોય નાકું હતું. નવી પેઢીને કદાચ ઓકટ્રોય નાકું એટલે શું એ જ ખબર નહીં હોય. આ કારણે જ તે સીત્તેરના દાયકાની ફિલ્મોને સમજી શકતી નથી. ‘સ્મગલિંગ’ શું છે એ ઓનલાઈન ઓર્ડર આપીને, એમાં સમાઈ જતા બધા ચાર્જને કાર્ડ દ્વારા હોંશે હોંશે ચૂકવી દેતા લોકોને ક્યાંથી સમજાય? આ નાકું ત્યારે કાર્યરત હતું. તેમાં બે ત્રણ જણનો સ્ટાફ બેસતો. બહાર એક ચોકીયાત રહેતો. રોડ પર આડો પડી શકે એવો દંડો પણ હતો, જેને કદી પડે નહીં એ રીતે ઉભો બાંધી દેવામાં આવેલો. પતરાંની બનેલી આ કેબિનની નીચે લોઢાનાં પૈડાં પણ હતાં, જે સૂચવતાં હતાં કે શહેરની ઓકટ્રોય સીમા ગમે ત્યારે વિસ્તરી શકે છે. આ નાકા પર ‘કડક બજાર ઓકટ્રોય નાકું’ લખેલું હતું, જે સૂચવતું હતું કે ક્યારેક કડક બજાર (સ્ટેશન વિસ્તાર)માં ઉભું રહેતું આ નાકું કાળક્રમે પાંચ છ કિલોમીટર ખસતું ખસતું છેક પંચવટી સુધી આવી પહોંચ્યું છે. વડોદરાના ચાંપાનેર દરવાજા વિસ્તારમાં માર્ગની વચ્ચોવચ્ચ બનાવાયેલી એક કબર મહારાજા સયાજીરાવના શાસનકાળ દરમ્યાન થોડા મીટર ‘ખસીને’ માર્ગની બાજુ પર આવી ગઈ હતી. ઈતિહાસના પાને આ ઘટના નોંધાઈ છે કે નહીં એનો ખ્યાલ નથી, પણ અનેક લોકોની જુબાને આ વાત છે. આમ છતાં જેની અંદર જીવતા માણસો હોય એવું આ જકાતનાકું ખસતું ખસતું છેક આટલે આવી ગયું એની કોઈને નવાઈ ન લાગે એ ઠીક, નોંધ સુદ્ધાં લેવામાં નહોતી આવી. અહીં ઉભેલો યુનિફોર્મધારી ચોકિયાત સિસોટી મારે એટલે અહીંથી પસાર થતા દરેક વાહનચાલકને એમ લાગતું કે પોતાને ઉદ્દેશીને સિસોટી મારવામાં આવી હશે. પોતાના કાયદાપાલન કરતાં ચોકિયાતના ફરજપાલનમાં તેમને વધુ શ્રદ્ધા હતી.

પંચવટીનું નાકું પસાર કરતાં અધિકૃત રીતે વડોદરા શહેરની સીમા સમાપ્ત થઈ જતી. ત્યાર પછી ખુલ્લી જગ્યા, વૃક્ષો, ભંગારના વેપારીઓનાં સ્ક્રેપયાર્ડ વગેરે આવતાં. આ રોડ પર સીધા ને સીધા જઈએ તો એક સર્કલ આવતું. તેની ડાબી તરફ ઊંડેરા ગામ હતું. જમણી તરફ વળીએ કે તરત આઈ.પી.સી.એલ. ટાઉનશીપનો વિસ્તાર શરૂ થઈ જતો. આઈ.પી.સી.એલ.ટાઉનશીપને ટૂંકમાં લોકો ‘પી.ટી.’ (પેટ્રોકેમિકલ્સ ટાઉનશીપ) તરીકે ઓળખતા. જો કે, અહીંના એક સ્થાનિક ખબરપત્રી (નામ કદાચ દેવકુમાર કે દેવેન્‍દ્રકુમાર)ના પ્રદાનને કારણે અખબારી આલમમાં તે ‘પી.ટી.ટાઉનશીપ’ તરીકે ઓળખાતી. એસ.ટી.ની બસ પર પણ આ નામનાં જ પાટિયાં હતાં, જે સૂચવે છે કે કૂપન વિનાનાં અખબારોનો જનમાનસ પર કેવો પ્રભાવ હતો. આ મહાશયને મળવાની તક એક વાર પ્રાપ્ત થતાં મેં તેમને પૂછેલું, ‘તમે આમ કેમ લખો છો? તમને તો સાચું નામ ખબર હશે ને?’ તેમણે હસીને જવાબ આપતાં કહેલું, ‘ખબર છે, પણ હવે આવું જ છપાય છે તો પછી એને શું કામ બદલવું?’ મને આજે સમજાય છે કે અખબારમાં કોલમના માપ અંગેની તેમની સૂઝ જબરદસ્ત હોવી જોઈએ. કેમ કે ‘પી.ટી.માં થયેલી ચોરી’ જેવું હેડીંગ કરે તો બે કોલમમાં એ ઓછું પડે. તેને બદલે ‘પી.ટી. ટાઉનશીપમાં થયેલી ચોરી’ લખે તો બે કોલમમાં આ હેડીંગ બરાબર બેસી જાય. મારા જેવા અબુધ જીવને આ જ્ઞાન તેઓ આપે તો પણ સમજાય એમ નહોતું. એટલે તેમણે હસીને કામ ચલાવ્યું. આપણે અહીં ‘પી.ટી.’ને ટાઉનશીપ તરીકે ઓળખીશું.

સીધા જતાં ટાઉનશીપની પાછળનો વિસ્તાર પડતો, જ્યાં અવરજવર ખાસ નહોતી. પણ આ સર્કલ સુધી પહોંચીએ એનાથી સહેજ પહેલાં જમણી તરફ એક વળાંક આવતો, જે ટાઉનશીપના સેક્ટર 1 નો પાછલો દરવાજો હતો. આ દરવાજાની બહાર આઈ.પી.સી.એલ.ની અંગ્રેજી માધ્યમની શાળા હતી. આ રસ્તે ટાઉનશીપમાં પ્રવેશતાં જ તાપમાનમાં દેખીતો ઘટાડો અનુભવાતો. પુષ્કળ વૃક્ષો હોવાને કારણે અહીં ખૂબ ઠંડક રહેતી. આ જ કારણસર આ રસ્તે ક્યારેક સાપ પણ ફરતા દેખાતા.

બધો વિસ્તાર ખાલી હોવાને કારણે જકાતનાકું વટાવ્યા પછી ટાઉનશીપ છે એના કરતાં વધુ દૂર લાગતી. બીજી રીતે કહીએ તો સારાભાઈથી સીધા ને સીધા આવીએ તો બીજા છેડે ઊંડેરા સર્કલ હતું. જે આઠેક કિલોમીટરનું અંતર હશે. એ રીતે સ્ટેશનથી સારાભાઈ વધુ નહીં તો પણ એક દોઢ કિલોમીટર ખરું, તો ઊંડેરા સર્કલથી ટાઉનશીપ અડધો કિલોમીટર હશે. એટલે સ્ટેશનથી દસેક કિલોમીટરે ટાઉનશીપ આવેલી હશે એવો અંદાજ માંડી શકાય.

ટાઉનશીપથી સ્ટેશનની તેમજ ન્યાયમંદીરની બસો આઈ.પી.સી.એલ. દ્વારા નિર્ધારીત સમયે દોડાવાતી. એ જ રીતે એ બસો ન્યાયમંદીર અને સ્ટેશનેથી નિર્ધારીત સમયે પાછી ફરતી. આનું નાનકડું ટાઈમટેબલ ટાઉનશીપના ઘણા દુકાનદારો છપાવીને પોતાના ગ્રાહકોને વહેંચતા.

આ ટાઉનશીપમાં સેક્ટર 1માં મારું સૌથી છેલ્લું ક્વાર્ટર હતું. તેની સાવ નજીક એક દરવાજો હતો, જેની બહાર અંગ્રેજી માધ્યમની શાળા હતી. એનો અર્થ એ કે હું વડોદરાથી આવતાં છેક ઊંડેરા સર્કલ સુધી ન જાઉં અને પહેલા વળાંકે વળી જાઉં તો ત્યાંથી મારું ક્વાર્ટર વહેલું આવે. અલબત્ત, આ દરવાજો રાત્રે બાર સાડા બારે બંધ કરી દેવામાં આવતો.

હું મારી અનુકૂળતા મુજબ ક્યારેક ચાલીને બાજવા સ્ટેશને જતો અને ત્યાંથી ટ્રેન પકડતો, તો ક્યારેક ટાઉનશીપથી બસ દ્વારા સ્ટેશને જતો. પણ વડોદરા સ્ટેશનેથી ટાઉનશીપ આવવા માટે એક માત્ર બસનો જ આશરો હતો. મારી ફર્સ્ટ શિફ્ટ (સવારના છથી બપોરના બે) હોય તો હું આગલા દિવસે સાંજે મહેમદાવાદથી નીકળીને વડોદરા આવી જતો. વડોદરા રાત્રે સાડા આઠની આસપાસ ઉતરીને કુપન બસ દ્વારા ટાઉનશીપ આવી જતો.

રખે સમજતા કે લખનાર મૂળ કથાથી ફંટાઈને પોતાનું ઐતિહાસિક અને ભૌગોલિક જ્ઞાન પ્રદર્શિત કરી રહ્યો છે. એમ કરવું હોય તો અખબારની કોલમ ક્યાં નથી? બ્લૉગ પર એની જરૂર નથી. હેતુ એ છે કે આ વિસ્તારની ઓળખ આપણી કથાની પૃષ્ઠભૂમિ માટે જરૂરી છે.

**** **** ****

આવા જ ક્રમમાં એક સાંજે હું મહેમદાવાદથી વડોદરા આવવા નીકળ્યો. ચોમાસાનો સમય હતો-કદાચ ઑગસ્ટ કે સપ્ટેમ્બર. એ આખો દિવસ વરસાદ ધોધમાર ચાલુ રહેલો. ગુજરાતભરમાં આ સ્થિતિ હતી. રજાની મારી પાસે સામાન્ય સંજોગોમાં છત રહેતી. એ દિવસે પણ મને થઈ ગયું કે સાંજે ન જાઉં. રજાને આવા સમયે ન વાપરીએ તો ક્યારે વાપરીશું? ત્યારે હજી ફેસબુક જીવનમાં આવ્યું નહોતું, એટલે વરસાદ પડતો હોય ત્યારે ‘ફીલીંગ ભીંજાયેલા ઈન રેઈન’ કે ‘એન્‍જોઈંગ ભજીયા વીથ કામિની કોઠારી’ જેવાં સ્ટેટસ મૂકવાની ચિંતાને બદલે ભીંજાઈને શરદી ન થઈ જાય એની ચિંતા વધુ રહેતી.

પણ સાંજે પાંચ સાડા પાંચે વરસાદ સહેજ રહી ગયો. વાતાવરણ વાદળછાયું હતું અને વરસાદ પડશે એમ કળાતું હતું. આવું થાય ત્યારે એક નોકરીયાતને રજા બચાવવાના જ વિચાર આવે. મને પણ થયું કે આજે તો મારી રજા જ હતી. નોકરી કાલ સવારની છે. અત્યારે વરસાદ બંધ રહ્યો છે, તો નીકળી જવું જોઈએ. જેથી આ રીતે બચેલી રજા ‘ભવિષ્યમાં ક્યારેક’ કામ લાગે. હજી ટ્રેનના સમયની વાર હતી. મારા ઘરનાં સભ્યો મને કદી કહે નહીં કે આજે રજા પાડી દે. કેમ કે, તેમને ખબર છે કે હું કદી તેમનો બોલ આ બાબતે ઉથાપું નહીં. પણ હું મારી જાતે રજા પાડવાનું નક્કી કરું તો તેઓ મને કારણ પૂછવાને બદલે રાજી થાય. એટલામાં ઝરમર ઝરમર વરસાદ શરૂ થયો. પહેલાં ન જવાનું નક્કી કરેલું, પછી જવાનું, અને હવે ન જવાના વિચાર આવવા લાગ્યા. હેમ્લેટની જેમ ‘ટુ ગો ઓર નોટ ટુ ગો’ની મનોદશા થઈ ગયેલી. પણ સવા છની આસપાસ ઝરમર બંધ થઈ ગઈ એટલે મેં નક્કી કરી લીધું કે બસ, હવે જવું જ.

સમય પણ થવા આવેલો તેથી ફટાફટ તૈયાર થઈને હું સ્ટેશને જવા નીકળ્યો. વરસાદ જાણે કે હું મારા ઘેરથી નીકળું એની જ રાહ જોતો હતો. જેવો હું સ્ટેશને પહોંચ્યો કે ફરી પાછો ધોધમાર વરસાદ ચાલુ થઈ ગયો. આ વખતે તે ઝટ અટકે એમ નહોતું લાગતું. ઘેરથી રજા બચાવવા નોકરીએ નીકળેલો નોકરીયાત અને બંદૂકમાંથી છૂટેલી ગોળી ફંટાય ખરા, પણ પાછા ન આવે. ટ્રેન દસેક મિનીટ મોડી હતી. હું ઉભો હતો એટલામાં કામિનીના એક પિતરાઈ, એટલે કે મારા સાળા અશ્વિનભાઈ સ્ટેશન પર મળી ગયા. પોતે કોઈ અન્ય કામે મહેમદાવાદ આવ્યા હશે, અને અમારે ઘેર નહીં આવ્યા હોય. પણ સ્ટેશને હું જ તેમને મળી ગયો એટલે તેમની સ્થિતિ ‘શાયદ વો જા રહે હૈં, છુપકર મેરી નઝર સે’ જેવી થઈ ગઈ. તેને સરભર કરવા માટે તેમણે કહ્યું, ‘આવામાં જશો નોકરીએ?’ ધોધમાર વરસાદમાં તેઓ અને હું બન્ને પ્લેટફોર્મના શેડ નીચે હોવા છતાં પલળી રહ્યા હતા. છતાં ભરતડકે ઉભા હોય એમ સહજતાથી મેં કહ્યું, ‘કેમ કેવામાં?’ ભલે પિતરાઈ બહેનના પતિ હોય,પણ સગપણે પોતાના ‘કુમાર’(બનેવી) હતા. એટલે ઉંમરમાં મોટા હોવા છતાં તેમણે મારા પ્રત્યે આદર વ્યક્ત કરવાની ચેષ્ટારૂપે દલીલ ન કરી. એટલામાં ટ્રેન આવી અને અમે તેમાં ચડ્યા. વરસાદ ચાલુ જ હતો. જોતજોતાંમાં નડીયાદ આવી ગયું એટલે તેઓ ‘મુઝે મેરે હાલ પે’ છોડીને ઊતરી ગયા. આવા ફરજપરસ્ત ‘કુમાર’ પોતાના કુટુંબમાં આવવાથી તેમને રાજીપો થયો હશે કે પસ્તાવો એ વરસતા વરસાદમાં તેમના ચહેરા પરથી રેલાઈ રહેલા પાણીને કારણે દેખાયું નહીં.

વિલીયમ ટર્નરનું વિખ્યાત ચિત્ર 'રેઈન, સ્ટીમ એન્ડ સ્પીડ' 

સામાન્ય રીતે આ ટ્રેનમાં અમારા કોઈ ને કોઈ સાથીદારો હોય અને અમે એકબીજાને શોધી લઈએ. પણ એ દિવસે કોઈ જણાયું નહીં. હવે અંધારું થઈ ગયું હતું અને બહાર વરસાદ ચાલુ હતો. આણંદ અને વાસદ પણ ગયાં. વાસદ પછી ટ્રેન મહીસાગરના પુલ પર પ્રવેશી. હું એ વખતે દરવાજા પાસેના પેસેજમાં ઉભો હતો. રેલ્વેના જૂના, લોખંડના ગર્ડરવાળા પુલ પર ટ્રેન પ્રવેશી એ સાથે જ તાલબદ્ધ અવાજ શરૂ થયો. મારી નજર સ્વાભાવિકપણે જ નીચે દેખાતા નદીના પાણી પર પડી અને હું રીતસર ધ્રુજી ગયો. એ પહેલાં તો ઠીક, એ પછી પણ આજ સુધી મહી નદીમાં પાણીનું આવું જોર મેં કદી જોયું નથી. મને ધ્રુજારી થઈ આવી તે પાણીના જોર કરતાં વધુ પાણીની સપાટી જોઈને. પુલને અડવામાં માંડ બે-ત્રણ ફીટ બાકી રહ્યું હશે. આવામાં કોઈ અકસ્માત થાય તો આખી ટ્રેન ડૂબીને ક્યાંની ક્યાં તણાઈ જાય! મને ખ્યાલ આવ્યો કે મહીસાગરમાં આટલી સપાટી છે તેથી બીજે પણ પાણી ભરાયાં જ હશે. ટ્રેનની ઝડપ સાવ ઓછી થઈ ગયેલી. ધીમે ધીમે ટ્રેને પુલ પાર કર્યો. હજી તેની ઝડપ ઓછી જ હતી. મેં બારીની બહાર જોવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ કશું કળાતું નહોતું. નંદેસરી ગયું પછી ટ્રેન ઓર ધીમી થઈ. રણોલી સ્ટેશન આવ્યું ત્યારે તેની ગતિ એટલી ઓછી થઈ ગઈ કે આરામથી ઉતરી શકાય. એટલામાં ‘છપ્‍ છપ્‍’ અવાજ સંભળાયો. માન્યામાં આવે નહીં એવું હતું. રેલ્વે ટ્રેક પર પાણી હતાં અને ટ્રેનનાં પૈડાં તેને અડતાં હતાં એને લઈને આ અવાજ આવતો હતો. રોડ પર આવું જોવા-સાંભળવા મળે એ સામાન્ય છે, પણ ટ્રેનમાં આવો અનુભવ કદી કર્યો ન હતો. એવી જ ગતિએ ટ્રેન આગળ વધતી રહી. બહાર ખાસ ખ્યાલ આવતો ન હતો, પણ પાણી ભરાયેલું હશે એ અંદાજ આવતો હતો. આમ ને આમ બાજવા આવ્યું. અહીં ટ્રેન ઉભી રહી. મને થયું કે અહીં ઉતરી જાઉં તો ચાલીને ટાઉનશીપ જતા રહેવાય. પણ અંધારામાં કશું દેખાતું નહોતું અને પેલો ‘છપ્‍ છપ્‍’ અવાજ હજી કાનમાં ગૂંજતો હતો. એટલે એ ‘સાહસ’ કરવાનું માંડી વાળ્યું. ટ્રેન ઉપડી અને ધીમે ધીમે વડોદરા સ્ટેશન નજીક આવવા લાગ્યું. ટ્રેન ઘણી મોડી થઈ ગઈ હતી. મેં સમય જોયો. સ્ટેશનથી ઉપડતી એક કુપન બસ મળી જાય એમ હતું. મેં વિચાર્યું કે ઉતરીને સીધી દોટ લગાવીશું અને બસ પકડી લઈશું.

વડોદરા સ્ટેશનના પ્લેટફોર્મ પર ટ્રેન ઉભી રહી. હવે વરસાદ રહી ગયો હતો. તેથી હાશ લાગતી હતી. ડબ્બામાંથી ઉતરીને હું પ્લેટફોર્મ પરથી બહાર આવ્યો અને સીધી દોટ મૂકી. પણ દોડતાં પહેલાં પ્લેટફોર્મના દૃશ્યની ઝાંખી થઈ.  ભીના થયેલા પ્લેટફોર્મ પર કેટલાય લોકો હતા. તેઓ બેઠેલા, કે કશું પાથરીને સૂતેલા. ટ્રેન રોજના સમય કરતાં મોડી હતી એટલે મને લાગ્યું કે આ મુસાફરોએ કોઈક ટ્રેનમાં જવાનું હશે. તેમને નજરઅંદાજ કરીને પ્લેટફોર્મનાં પગથિયાં હું ઉતર્યો. ઉતરીને સીધી દોટ મૂકી, પણ અચાનક ‘છપ્‍ છપ્‍’ અવાજ સંભળાયો અને મારી ગતિ ધીમી થઈ ગઈ. ત્યારે મારી નજર નીચે રોડ તરફ ગઈ. ઓહોહો! એસ.ટી.ડેપો તરફથી પૂર જોશમાં પાણી વહેતું આવી રહ્યું હતું. અને પગની પીંડી સુધીનું પાણી બધે ભરાઈ ગયેલું હતું. મને દૂર ઉભેલી બસ દેખાઈ. એ જોઈને મેં ફરી દોટ મૂકી અને બસ સુધી પહોંચી ગયો. મને હાશ થઈ કે ચાલો, બસ મળી ખરી. બસની આસપાસ ખાસ્સું પાણી ભરાયેલું હતું. મેં બસમાં ચડીને જોયું તો કોઈ દેખાયું નહીં. એટલે નીચે ઉતરીને ડ્રાઈવરની કેબિન તરફ ગયો. કેબિનનું બારણું ખટખટાવ્યું. ડ્રાઈવરે આંખો ચોળતાં ચોળતાં,ઊંઘરેટી નજરે બારીમાંથી ડોકું કાઢ્યું. મેં પૂછ્યું, ‘ટાઈમ થઈ ગયો ને?’ તેણે ‘નહીં ઉપડે’ જેવો કશો ગણગણાટ કર્યો અને પાછો સૂઈ ગયો. મને એટલો ખ્યાલ આવ્યો કે આ બસ ઉપડવાની નથી.

હવે મને આસપાસ નજર કરવાનો મોકો મળ્યો. જોયું તો ચારેકોર પાણીપાણી હતું, અને એ પાણી સ્થિર નહીં, વહેતું હતું. મેં કોઈક રીક્ષાવાળાને પૂછ્યું તો જાણવા મળ્યું કે કમાટીબાગવાળો રસ્તો બંધ કરવામાં આવ્યો છે, કેમ કે, ત્યાં વિશ્વામિત્રી રોડ પરથી વહી રહી છે. આ સાંભળીને હું પાછો સ્ટેશન પર આવ્યો અને દાદર ચડીને અલકાપુરી તરફ ઊતર્યો. ત્યાં જોયું તો કોઈ વસતી નહોતી. અચાનક મારી નજર પડી તો અલકાપુરીવાળું ગરનાળું છેક સુધી પાણીથી ભરાઈ ગયું હતું. સ્પષ્ટ હતું કે બન્ને તરફ વાહનવ્યવહાર બંધ હતો. હવે? સ્ટેશન પર રાત કાઢવી પડે. પણ સ્ટેશનનો માહોલ જોતાં એ શક્ય નહોતું. પાછા મહેમદાવાદ જવાય એવી કોઈ ટ્રેન એ સમયે નહોતી, કેમ કે, ટ્રેક પર ભરાયેલાં પાણીને કારણે ટ્રેનવ્યવહાર પણ કામચલાઉ ધોરણે સ્થગિત કરી દેવાયો હતો. મારે હવે એ વિચારવાનું હતું કે રાત ક્યાં વીતાવવી. સ્ટેશન આસપાસમાં એવું કોઈ પરિચિતનું ઘર નહોતું. ચારેકોર અંધકાર હતો, એટલે ‘બીજલી કૌંધ જાયેગી’ની જેમ મને છેવટના ઉપચાર જેવો એક ઉપાય ઝબક્યો. અહીંથી ચાલતાં ટાઉનશીપ જતો રહું તો? આ વિચાર આવ્યો એવો જ વિલાઈ ગયો. અલકાપુરીનું નાળું જે રીતે છેક સુધી પાણીથી ભરેલું હતું એ જોતાં આગળ ક્યાં અને કેટલું પાણી હશે એ અંદાજ માંડી શકાય એમ હતો. આમ છતાં, જે ગણો એ, વિકલ્પ આ જ હતો. આવામાં પૂછવું કોને? ચાલતો-દોડતો હું આમતેમ ફર્યો કે કોઈ મળે તો પૂછું. એવામાં એક રીક્ષા ઉભેલી નજરે પડી. દૂરથી જ ખ્યાલ આવતો હતો કે એ ક્યાંય જવા માટે નહોતી. છતાં હું નજીક ગયો તો એમાં એનો ડ્રાઈવર બેઠેલો દેખાયો. મેં તેને બધા રસ્તાની વિગત પૂછી. તેણે કહ્યું કે બધા રસ્તા બંધ છે અને ક્યાંય કોઈ વાહન જતું નથી. મેં તેને ટાઉનશીપવાળા રોડ વિશે પૂછ્યું કે ત્યાં પાણી કેવું ભરાયેલું છે. તેણે કહ્યું કે બધે પાણી છે. મેં પૂછ્યું, ‘કેટલે સુધીનું પાણી છે? ચાલતા જવાય?’ તેને બિચારાને આ બધી ક્યાંથી ખબર હોય? છતાં તેણે ખબર હતી એટલું કહ્યું કે સારાભાઈ સુધી જવાશે. આગળની ખબર નથી. મેં નક્કી કરી લીધું કે જે હોય એ, પદયાત્રા આરંભી દઈએ. આગળ જે થવાનું હોય એ થશે. પણ અહીં બેઠા રહીને રાત કાઢી શકાય એમ નથી.

**** **** ****

વરસાદ બંધ થયો હતો. કોઈનું પણ નામ દીધા વગર મેં પગ ઊપાડ્યા અને ચાલવાનું શરૂ કર્યું. રસ્તાની લાઈટો અમુક બંધ હતી તો અમુક ચાલુ હતી. તેને લઈને પાણીના સ્તરનો થોડો ખ્યાલ આવતો હતો. સારી વાત એ હતી કે મોટે ભાગે રોડ પર પાણી પીંડીઓ સુધી હતું, પણ રોડની પડખે કદાચ વધુ પાણી હતું. હું ધીમે ધીમે આગળ વધતો રહ્યો. એ વખતે મને કોઈ ફિલ્મનું ગીત યાદ આવતું નહોતું. વાત કરનાર કોઈ હતું નહીં. અલકાપુરી, અરુણોદય સોસાયટી, કુંજ સોસાયટીની ગલીકૂંચીઓ વટાવતો હું સારાભાઈ સુધી આવી પહોંચ્યો. અહીં સુધી આવવામાં ખાસ વાંધો ન આવ્યો. સારાભાઈ આવીને જોયું તો આગળનો રોડ જોઈ શકાતો હતો. પાણી ભરાયેલું હતું, પણ એમ લાગ્યું કે ધાર્યું હતું એટલું નથી. હવે શું કરવું એ અવઢવ હતી, પણ આગળ વધવા સિવાય બીજું કશું સૂઝતું નહોતું. ઉપર આકાશમાં તારલાઓ પણ મારા આ સાહસના સાક્ષી બનવા તૈયાર ન હતા, તેથી છુપાઈ ગયા હતા.

હું હવે એલેમ્બિકના રસ્તે આગળ વધ્યો. પાણીમાં થઈને ચાલતા રહેવાનું હતું. આ રોડને આટલો સૂમસામ મેં અગાઉ કદી જોયો નહોતો. જાતજાતના અવાજ સંભળાતા હતા. દેડકાં, તમરાં ને બીજા અનેક, જેને હું ઓળખી શકતો ન હતો. પાણીમાં થઈને ચાલતા જવાનું હોવાથી મારી ગતિ ધીમી હતી. રસ્તામાં અનેક વાહનો ત્યજી દેવાયેલાં જોવા મળ્યાં. કાર, સ્કૂટર વગેરેને અંતરિયાળ છોડી દેવામાં આવ્યાં હતાં. તેને જોઈને મારા મનમાં ગભરાટ વધતો જતો હતો કે આગળના વિસ્તારોમાં હજી વધુ પાણી ભરાયેલું હશે તો?

સંગ ચલને કો તેરે કોઈ હો ન હો તૈયાર (ચિત્ર: બીરેન) 

જે હશે એ જોયું જશે એમ જાતે જ સવાલનો જવાબ આપતો હું આગળ વધતો રહ્યો. આ રસ્તા પરથી સેંકડો વખત અવરજવર કરી હશે, પણ આ રીતે ચાલવાનો કદી વારો આવ્યો ન હતો. સારાભાઈ, એલેમ્બિક વટાવીને ધીમે ધીમે હું ગોરવા સુધી આવી પહોંચ્યો. રોજ બસમાં કે સ્કૂટર પર જે રસ્તે જતા હોઈએ એ સ્થળોનું વાસ્તવિક અંતર ચાલીને જઈએ તો જ સમજાય. ગોરવામાં રોડના કિનારે જ તળાવ આવેલું હતું, તે પણ છલકાઈ ગયું હશે એમ મેં ધાર્યું. એમ હોય તો એ રોડ પસાર કરતાં ભારે મુશ્કેલી પડે એમ હતું. ધીમે ધીમે આગળ વધતાં મેં જોયું તો રોડ પાણીમાં ડૂબેલો હતો, પણ પાણી એટલું નહોતું જેટલું મેં ધારેલું. હું આગળ ને આગળ વધતો રહ્યો અને ગોરવા વિસ્તાર પણ પસાર કર્યો. હવે બાપુની દરગાહ અને સહયોગ વિસ્તાર આવે. એનો અર્થ એ કે મેં લગભગ અડધાથી વધુ અંતર પાર કરી લીધું ગણાય. અહીં પ્રમાણમાં ઓછું પાણી હતું. સૌથી આશ્ચર્ય મને એ વાતે થયું કે અત્યાર સુધીમાં મને ક્યાંય કોઈ માણસ કે પશુ જોવામાં નહોતું આવ્યું. સૃષ્ટિ આખી જાણે કે જંપી ગઈ હતી. અંગ્રેજી ફિલ્મોમાં આવતા ‘ડૂમ્સ ડે’ પછી બચી ગયેલો એકલદોકલ માણસ (હીરો) સર્વનાશ નિહાળતો જતો હોય એ રીતે હું ચાલતો આગળ વધી રહ્યો હતો. સહયોગ વિસ્તારમાં રોડ ખુલ્લો હતો, એટલે એ ઝડપથી પસાર થઈ ગયો અને પંચવટીનું જકાતનાકું પણ આવી ગયું. એવરેસ્ટ ચડવા માટે બેઝકેમ્પ સુધી પહોંચ્યાનો આનંદ થઈ ગયો. આટલે સુધી આવ્યો છું તો ટાઉનશીપ સુધી પણ પહોંચી જવાશે એ આશા બળવાન બની. હવે બે વિકલ્પ હતા. એક તો હું ઊંડેરા સર્કલ સુધી પહોંચીને ત્યાંથી વળું. અથવા તેની પહેલાં આવતા રસ્તેથી વળીને સીધો મારા ક્વાર્ટર સુધી પહોંચું. બીજો વિકલ્પ જરા જોખમી હતો. આ રસ્તે પાણી કેટલું હતું એ ખ્યાલ નહોતો કેમ કે સાવ અંધારું હતું. અને અહીં સાપ પણ બહાર નીકળીને ફરતા હોય એ શક્યતા પૂરેપૂરી હતી. ‘આસમાન સે ગિરા, ખજૂરી મેં અટકા’ જેવો ઘાટ મારે થવા દેવો નહોતો એટલે હું ઊંડેરા તરફ આગળ વધ્યો. ઊંડેરા સર્કલથી ટાઉનશીપ તરફ વળ્યો એ સાથે જ મારા ઘૂંટણ સુધી પાણી અનુભવાયું. આટલું પાણી આખા રસ્તે ક્યાંય નહોતું. ચાલવું અઘરું બન્યું. નીચે કોઈ ખાડો હોય યા સાપ-દેડકા હોય તો પણ ખ્યાલ આવે એમ નહોતો. અહીં ઘોર અંધકાર હતો. ‘અબ દિલ્લી દૂર નહીં’ લાગતું હતું, પણ દિલ્લી આવી ગયા પછી લાલ કિલ્લો સર કરાશે કે કેમ એ સવાલ હતો. ઘોર અંધકારમાં ઘૂંટણભેર પાણીમાં માંડ માંડ પગ માંડતો હું છેક દરવાજા સુધી પહોંચ્યો. ખ્યાલ આવ્યો કે આખી ટાઉનશીપમાં પાણી ભરાઈ ગયું છે અને ઘૂંટણથી સહેજ જ નીચે સુધી બધે પાણી છે. અહીં સાપની શક્યતા વધુ હતી, કેમ કે, આ વિસ્તારમાં અમસ્તા પણ સાપ હોય છે. વરસાદને લઈને તે બહાર આવી ગયા હોય એવી સંભાવના ઘણી હતી. જે હોય એ, આટલે સુધી આવી ગયા પછી હવે પાછાં પગલાં ભરવાનો સવાલ નહોતો.

નદીના પાણીમાં હલેસાંનો અવાજ આવે એવો અવાજ પાણીમાં ચાલવાથી આવતો હતો. આમ ને આમ છેક છેવાડે આવેલા મારા ક્વાર્ટર સુધી હું પહોંચ્યો. મારા ક્વાર્ટરમાં છેક ઓટલા સુધી પાણી હતું. એ વટાવીને હું ઓટલો ચડ્યો. ત્યારે મિત્ર રાજેન્‍દ્ર પટેલ (આર.એ.પટેલ) મારી સાથે રહેતો હતો. તેણે બારણું ખોલ્યું. બારણામાં મને ઉભેલો જોઈને તેણે આંખો ચોળી. તેના માનવામાં નહોતું આવતું કે હું બારણે ઉભો છું. રાતના કેટલા વાગ્યા હશે એ ખબર નથી. પણ મેં તેને ટૂંકમાં કહ્યું કે હું આ રીતે છેક સ્ટેશનથી ચાલતો આવ્યો છું. તેણે મને જણાવ્યું કે ભારે વરસાદને કારણે પ્લાન્‍ટ બંધ કરાયો છે.

મારે બીજા દિવસે ફર્સ્ટ શિફ્ટમાં જવાનું હતું. આટલે આવ્યા પછી હવે રજા પાડવાનો સવાલ જ ન હતો. સવારે પાંચ વાગે જાગીને હું બસમાં નોકરીએ ગયો ત્યારે પણ આખા વિસ્તારમાં પાણી ભરાયેલું હતું. પ્લાન્‍ટ પર જે લોકો નોકરીએ આવેલા હતા તેમને ખાત્રી હતી કે સવારે કોઈ આવી શકવાનું નથી.

એ સવારે નોકરીએ આવનાર હું એકલો જ હતો. વડોદરાના સ્થાનિક લોકો નોકરીએ ન આવી શકે ત્યાં અપડાઉન કરતો હું સમયસર હાજર થઈ જાઉં એ કોઈએ ધાર્યું નહોતું. પણ મને આવેલો જોઈને ઘણાએ આનંદ અને આશ્ચર્ય વ્યક્ત કર્યાં. હું નોકરીએ આવ્યો એ જ ઘણું હતું. નોકરીએ આવવા માટે હું શી રીતે આવ્યો એ કોઈને પૂછવાની જરૂર લાગી નહીં, અને મને કહેવાની.

આ પદયાત્રા એવી નથી કે એમાંથી કશો બોધ લઈ શકાય. એક માત્ર બોધ લેવો હોય તો એટલો જ કે કોઈ પણ કથામાંથી બોધ સૂંઘતા ન ફરવું.

(નોંધ: કુલ ત્રણ ભાગ ધરાવતી આ શ્રેણીનો પહેલો ભાગ અહીં અને ત્રીજો ભાગ અહીં વાંચી શકાશે.)