મનમાં રોપાયેલા બીજને યોગ્ય વાતાવરણ મળે તો એ ગમે ત્યારે અંકુરણ પામીને વિકસી શકે. મારા અને ઉર્વીશના કાર્ટૂનપ્રેમ બાબતે કંઈક આમ થયું. કાર્ટૂન જોવામાં રસ પડતો એ પછી અમુક હદે તેને એકઠાં કરવાનું શરૂ કર્યું. 'ધ ઈલસ્ટ્રેટેડ વીકલી' થકી કાર્ટૂનિસ્ટની શૈલી ઓળખવાનો અભિગમ કેળવાતો ગયો. વચગાળામાં કાર્ટૂનો જોવાનું, અમુક પુસ્તકો ખરીદવાનું બનતું રહ્યું, પણ એ સાવ અંગત શોખ પૂરતું મર્યાદિત હતું.
Palette
અનેક રંગોની અનાયાસ મેળવણી
Wednesday, March 12, 2025
અનાયાસે આરંભાયેલી સફરનો આગલો પડાવ
Tuesday, March 11, 2025
ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: બધું બરાબર
Monday, March 10, 2025
ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: દેશવાસીઓની હકાલપટ્ટી
Sunday, March 9, 2025
ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: ભીડ
"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"
Wednesday, March 5, 2025
હીરો સે જોકર બન જાના પડતા હૈ
વડોદરામાં આજકાલ 'જોરો શોરો થી ચાલતા' 'ગ્રેટ ગોલ્ડન સર્કસ' વિશે ખબર પડી ત્યારથી નક્કી કરેલું કે એ સપરિવાર જોવા જવું, કેમ કે, સર્કસથી વધુ સપરિવાર મનોરંજન કોઈ લાગ્યું નથી. સર્કસ એટલે વિશુદ્ધ અને સાતત્યપૂર્વકનું મનોરંજન. એક વાર બેઠક પર ગોઠવાયા પછી શો પતે ત્યારે જ ઊભા થવાનું. આ અગાઉ 2011માં વડોદરામાં સર્કસ આવેલું અને સપરિવાર જોવા ગયેલાં. એ પછી એના વિશે બે પોસ્ટ પણ લખેલી. એ વાતને ચૌદ વરસ વીત્યાં.
સર્કસ વિશે જેટલી વાર વિચારું એટલી વાર મનમાં અનેક સવાલો પેદા થાય, પણ કદી એની મુલાકાત લઈને જવાબો મેળવવાનું બન્યું નથી. ગઈ કાલનું સર્કસ જોતાં કેટલાંક નીરિક્ષણો અનાયાસે નોંધાયા.
તંબુનો ઘટેલો વિસ્તાર |
સર્કસમાં પશુપક્ષીઓનો ઊપયોગ પ્રતિબંધિત થયો એ પછી એનું આકર્ષણ ઓસરે એ સ્વાભાવિક છે, પણ એમ છતાં સર્કસ ટકી રહ્યું છે. એનો અર્થ એ કે તેમણે બીજા પ્રયોગો ઊમેરીને આકર્ષણ ટકાવી રાખ્યું હશે. સર્કસનો માહોલ એવો હોય છે કે સ્થળ પર પહોંચીએ ત્યારથી જ આપણા મનમાં સર્કસ ચાલુ થઈ ગયું હોય.
સર્કસની એક ઓળખ એટલે આવા અસંખ્ય ટેકા |
મુખ્યત્વે દક્ષિણ ભારતીય શૈલીએ દોરાયેલાં 'પોપ આર્ટ' પ્રકારનાં સર્કસના ખેલ દર્શાવતા હોર્ડિંગ્સ એમાં ઊમેરો કરે. ગઈ કાલના સર્કસમાં હવે એ સ્થાન ફોટોગ્રાફ્સે લીધેલું જણાયું. એટલે કે તંબુની બહાર મોટા મોટા ફોટોગ્રાફ્સ ફ્લેક્સ કે બીજી કોઈ સામગ્રી પર જોવા મળ્યા. આ ઊપરાંત તંબુનું કદ પણ ઘણું નાનું લાગ્યું. ટિકીટ લઈને દરવાજામાંથી તંબુ સુધીના પેસેજ પરથી પસાર થતાં આસપાસ જે વિશિષ્ટ પ્રકારની ગંધ (મોટે ભાગે પ્રાણીઓની લાદની) આવતી તે સદંતર ગાયબ હતી, અને પેસેજમાં બન્ને બાજુએ વિવિધ કાર્ટૂનપાત્રો દર્શાવતાં આદમકદ ફ્લેક્સ લગાવેલાં હતાં. સર્કસમાં એની પોતાની એક આગવી 'પોપ આર્ટ' જોવા મળતી એનું સ્થાન હવે વધુ 'ફિનિશ્ડ' ડિજીટલ આર્ટે લીધું છે.
દરવાજાથી તંબુ તરફનો પેસેજ |
તંબુમાં પ્રવેશ્યા પછી બેઠકવ્યવસ્થા પણ પ્રમાણમાં મર્યાદિત જણાઈ. પહેલાં જેનું ખાસ આકર્ષણ હતું એ 'ગેલરી' એટલે કે 'પગથિયાં'ની જેમ ગોઠવેલી પાટલીઓ નહોતી. તેને બદલે બધે જ પ્લાસ્ટિકની ખુરશીઓ આવી ગઈ છે. આને કારણે જાણે કે તંબુ સંકોચાઈને નાનો થઈ ગયો હોય એમ લાગ્યું.
બાળપણમાં સર્કસની અંદરનું એક મહત્ત્વનું આકર્ષણ 'લાઈવ મ્યુઝીક' હતું, જેમાં મુખ્યત્વે એક ડ્રમર અને એક સેક્સોફોનવાદક અનિવાર્યપણે હોય જ. તેને બદલે હવે 'પ્રિ રેકોર્ડેડ મ્યુઝીક' સમગ્ર શો દરમિયાન સંભળાતું રહ્યું.
સર્કસના ખેલમાં મુખ્યત્વે સંતુલન અને અંગકસરતના દાવ હતા. એકાદ જાદુની આઈટમ. એ અનુભવાયું કે હવે મનોરંજન આંગળીના ટેરવે ઉપલબ્ધ થઈ ગયું છે એવા સમયમાં કૌતુકપ્રેરક ખેલ શોધવા પડકારજનક છે. પ્રેક્ષકોની સાવ પાંખી સંખ્યા જોયા પછી એમ કરવાનો ઉત્સાહ ટકવો મુશ્કેલ છે.
જમાનાને અનુરૂપ 'સેલ્ફી' લઈને 'ઈન્સ્ટા' પર મૂકવાનું સૂચન |
સમગ્રપણે સર્કસમાં માનવબળ ઘણું ઓછું જણાયું. અગાઉના સર્કસમાં રીંગની બહાર ઊભા રહેતા અને વિવિધ ખેલની ચીજવસ્તુઓ ગોઠવતા લોકો પંદરવીસ તો રહેતા! હવે તો એ સાવ પાંચ-સાત હોય એમ લાગ્યું. એ જ રીતે ખેલાડીઓની સંખ્યા પણ ઘટેલી લાગી. એકનું એક જૂથ વસ્ત્રો બદલીને ત્રણ-ચાર આઇટમ રજૂ કરવા આવે એ સામાન્ય લાગ્યું.
સર્કસમાં સૌથી મજા હોય એમાં જોવા મળતી ચિત્રવિચિત્ર વસ્તુઓ કે સાધનોની. આ વખતે એ સાવ ઓછી જોવા મળી. 'મોતનો ગોળો' અને એમાં ચાલતી બાઈક હંમેશાં ભયપ્રેરક કુતૂહલ જન્માવતાં રહ્યાં છે.
સર્કસમાં એક મુખ્ય આકર્ષણ ઝૂલાના ખેલનું હોય છે. આ સર્કસમાં છેલ્લે દેખાડાયેલા એ ખેલમાં ગણીને માત્ર ચાર જ કરતબબાજો હતા, અને એમાં એક તો જોકર. એટલે ત્રણ જ ઝૂલાબાજોએ સાવ ઓછા સમય માટે ખેલ દેખાડ્યો.
પ્રાણીઓનો ખેલ બંધ થયો એ સાથે જ રીંગ માસ્ટર પણ લુપ્ત થયા હશે.
બધું મળીને બે કલાકમાં સર્કસનો ખેલ પૂરો થયો. અમને એમ લાગ્યું કે સર્કસમાં લોકોનો રસ કદાચ ઓછો થયો હોય કે એમને ટકી રહેવાનો સંઘર્ષ હોય એને લઈને, પણ ખેલનું વૈવિધ્ય ઘટ્યું છે, એમ ચોકસાઈ પણ ઘટી છે.
ભલે એમ હોય તો એમ, પણ સર્કસની એક આગવી મજા છે જ.
Monday, February 24, 2025
અરીસો દેખાડનાર તમે કોણ?
બિચારા કાર્ટૂનિસ્ટો! તેમની સાવ છેવાડાની વ્યંગ્યસભર કલ્પનાઓ લોકો હવે સાચી પડી રહી છે. આવા માહોલમાં તેઓ દોરી દોરીને શું દોરે! કરી કરીને શી કલ્પના કરે! પહેલાં તેઓ જે પંચલાઈન કાર્ટૂનમાં લખીને હાસ્ય નીપજાવતા હતા એ હવે અખબારોમાં હેડલાઈન બનીને ચમકે છે. આટલું ઓછું હોય એમનાં દોરેલાં કાર્ટૂનો પર તવાઈ આવે. વક્રતા એ છે કે આવી તવાઈ સીધેસીધી રાજકીય નહીં, પણ વિવિધ પ્રકારનાં લાગણીદુભાઉ સમુદાયો તરફથી ઊતારવામાં આવે છે. એક બાજુ રાજકારણીઓનાં આવાં કરતૂતોને કારણે તેમની નોકરી ખતરામાં આવી પડી છે, એટલે કે મોટા ભાગના અખબારોમાં 'સ્ટાફ કાર્ટૂનિસ્ટ' હવે ભૂતકાળ બની રહ્યા છે. બીજી તરફ તેઓ સોશ્યલ મિડીયા પર ફ્રી લાન્સર તરીકે કાર્ટૂન મૂકે તો લાગણીદુભાઉ જૂથો તેમની પર તવાઈ ઊતારે છે. વક્રતા આ નથી. વક્રતા એ છે કે જનતાના એક મોટા અને બોલકા હિસ્સાને એમ લાગે છે કે એ તો એમ જ હોય. 'અચ્છે દિન' હોય કે 'મેઈક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઈન'નો વાયદો, આપણા અનેક મૂર્ધન્ય અને જઘન્ય હાસ્યકારો વરસોથી કહેતા આવ્યા છે, 'હાશ્ય તો ગમે ન્યાંથી મળી આવે. જોવાની દ્રશ્ટિ હોવી જોઈએ.' તેઓ કેટલી કરુણ રીતે સાચા પડી રહ્યા છે!
તોફા કુબૂલ કરો, જહાંપનાહ! |
અમેરિકન પ્રમુખ ટ્રમ્પને ચરણે વિવિધ ટેક અને મિડીયાના માલિકો નાણાંકોથળી ધરી રહ્યા છે. સ્વાભાવિકપણે જ પોતાની તરફદારી કરવા માટેનો આ 'ચઢાવો' છે. આ જૂથમાં ફેસબુક અને મેટાના સ્થાપક- સી.ઈ.ઓ માર્ક ઝકરબર્ગ, એ.આઈ.ના સી.ઈ.ઓ. સામ અલ્ટમેન, એલ.એ.ટાઈમ્સના પ્રકાશક પેટ્રિક સૂ-શિઓંગ, વૉલ્ટ ડિઝની કમ્પની તથા એ.બી.સી.ન્યુઝ અને વૉશિંગ્ટન પોસ્ટના માલિક જેફ બેઝોસ સામેલ છે.
Sunday, February 23, 2025
ગાર્ડન ઑફ એડેનિયમ
આદમ અને ઈવનું સર્જન કરીને તેમને ગાર્ડન ઑફ ઈડનમાં મૂકેલા એવી વાયકા છે. જો કે, એ અગાઉ 'ઈડન ગાર્ડન'નો એક જ અર્થ મારે મન હતો, અને એ હતો કલકત્તાનું ક્રિકેટ સ્ટેડિયમ. રેડિયો કમેન્ટેટર સુશીલ દોશીના શબ્દો હજી કાનમાં ગૂંજે છે, 'અસ્સી હજાર દર્શકોં સે ખચાખચ ભરા હુઆ કલકત્તા કા ઈડન ગાર્ડન સ્ટેડિયમ.'
ખેર! પછી તો ક્રિકેટ છૂટી- રમવાની નહીંં, સાંભળવા-જોવાની. પછીના વરસોમાં બાગબાની પકડાઈ. એ સાવ છૂટી તો નથી, પણ સક્રિયતા ઘટી, અને એનો મુખ્ય હવાલો કામિનીએ જ સંભાળ્યો. પહેલાં ભોંયતળિયે છોડ રોપ્યા. પણ કોવિડના સમયગાળામાં રોજેરોજ ધાબે ચાલવા જતા. એટલે પછી ધીમે ધીમે ધાબે એને વિકસાવ્યો. એમાં મુખ્યત્વે એડેનિયમના રોપા. એડેનિયમને 'સીંગાપુરી ચંપો', 'ડેઝર્ટ રોઝ' વગેરે નામે ઓળખવામાં આવે છે. એના દેખાવની વિશેષતા એ કે એનું પ્રકાંડ ખૂબ જાડું વિકસી શકે, અને ડાળીઓ ઓછી. ફૂલ બેસે ત્યારે સરસ લાગે, અને એ વિના પણ. એને પાણી અને તાપ બન્ને જોઈએ, પણ વધુ પડતા પાણીથી એ 'વીરગતિ કો પ્રાપ્ત' યાનિ કિ 'ટેં' થઈ શકે. શરૂઆતમાં અધીરાઈથી પાણી પાતાં અમુક એડેનિયમ વીરગતિને પ્રાપ્ત થયેલા પણ ખરા. નર્સરીમાંથી ખરીદીએ તો એ અન્યોની સરખામણીએ મોંઘાં જણાય. પ્રકાંડની જાડાઈ અનુસાર એની કિંમત હોય એમ અમને લાગે છે.
![]() |
ફૂલોથી શોભતાં એડેનિયમ |
ભોંયતળિયેથી તમામ એડેનિયમને ધાબે લાવ્યાં એટલે એમને ભરપૂર તાપ મળતો થયો. એ ફાલવા લાગ્યાં. એમને ફળ (શિંગ) અને ફૂલો બેસવા લાગ્યાં. શિંગમાંથી નીકળતાં બીજમાંથી કામિની રોપા (ધરુ) ઉછેરવા લાગી. સહેજ મોટા થયેલા ધરુને પછી અલગ કૂંડામાં રોપવાનું શરૂ કર્યું. ધીમે ધીમે વસ્તાર વધવા લાગ્યો.
બે-ત્રણ મહિના પહેલાં કુતૂહલવશ મેં ધાબે રહેલા એડેનિયમની ગણતરી કરી તો નેવું જેટલા ગણી શકેલો- ભૂલચૂક લેવીદેવી. સામાન્ય રીતે અમારે ત્યાં કોઈ આવે તો સ્વાભાવિકપણે જ એની નજર નીચે મૂકાયેલાં કુંડા પર જાય. ધાબે મૂકેલાં કુંડા સુધી જવાનું ન બને. પણ બાગાયતના ખરેખરા પ્રેમી હોય તો અમે ઘણી વાર ધાબે જવાની ઑફર મૂકીએ ખરા. આપણા ઘણા ગુજરાતીઓનો બાગાયત માટેનો લગાવ જોઈને આપણું દિલ ક્યારેક 'બાગ બાગ' થઈ જાય. એ શી રીતે? તેમના અમુક મુખ્ય સવાલ હોય, જેના જવાબની એમને અપેક્ષા ન હોય. તદ્દન નિષ્કામભાવે તેઓ કામિનીને પૂછે, 'આમાં તારો કેટલો બધો સમય જાય?' હું વ્યાવસાયિક અનુવાદક પણ ખરો, એટલે આ સવાલનો અનુવાદ મનમાં કરું, 'આ તો બધું નવરા લોકોનું કામ.' અમુક પૂછે, 'આટલા બધા કૂંડાને પાણી પાતાં કેટલી વાર લાગે?' અનુવાદ આગળ મુજબ. કોક વળી અર્ધજાણકાર હોય, થેન્ક્સ ટુ રીલ્સ, એટલે એ કહે, 'આ છોડ તો બહુ મોંઘા આવે છે. નર્સરીમાં એનો ભાવ ખબર છે? દોઢસો-બસોનો એક નાનો છોડ આવે.' અનુવાદ: 'તમે, મારા બેટાઓ ! લાખોનું 'રોકાણ' કરીને બેઠા છો ને અમને કહેતાય નથી?' અમુક આત્મીયજનો હકભાવે જણાવે, 'અમારા માટે એક છોડ તૈયાર કરજો.' એમના માટે કામિની તૈયાર કરે, પણ એના માટે મુદત માગીને.
વચ્ચે ઈશાને અને મેં વિચાર્યું કે આપણે આ એડેનિયમનું વેચાણ ચાલુ કરીએ. ઈશાને સ્થાનિક ડિલીવરી સેવા આપતી એજન્સીઓની પણ તપાસ કરી. મેં નિષ્ણાતની અદાથી 'કોસ્ટિંગ'ની ગણતરી માંડી. મને નજીકથી ઓળખનારા સમજી ગયા હશે કે આનું પરિણામ શું આવે! પણ એવું કશું ન થયું, કેમ કે, પોતે ઉછેરેલા એડેનિયમને વેચવાનો કામિનીનો જીવ ન ચાલ્યો. એણે, જો કે, 'મને ટાઈમ નથી', 'ડિલીવરી આપવા જતાં ડાળીઓ તૂટી જાય તો?' વગેરે જેવાં બહાનાં આગળ ધર્યાં. એટલે પછી અમારું એ બિઝનેસ મોડેલ ફન્ક્શનલ ન બની શક્યું. નહીંતર મેં તો ભવ્ય યોજનાઓ બનાવી રાખેલી કે એક વાર આ એડેનિયમનો બિઝનેસ બરાબર ચાલવા લાગે તો ધીમે ધીમે હું વ્યાવસાયિક ચરિત્રલેખનને સંપૂર્ણપણે 'માટીમાં મેળવી' દઉં અને એમાંથી રોટલા કાઢું.
પણ ધાર્યું 'ધણિયાણી'નું થાય!