Wednesday, March 12, 2025

અનાયાસે આરંભાયેલી સફરનો આગલો પડાવ

મનમાં રોપાયેલા બીજને યોગ્ય વાતાવરણ મળે તો એ ગમે ત્યારે અંકુરણ પામીને વિકસી શકે. મારા અને ઉર્વીશના કાર્ટૂનપ્રેમ બાબતે કંઈક આમ થયું. કાર્ટૂન જોવામાં રસ પડતો એ પછી અમુક હદે તેને એકઠાં કરવાનું શરૂ કર્યું. 'ધ ઈલસ્ટ્રેટેડ વીકલી' થકી કાર્ટૂનિસ્ટની શૈલી ઓળખવાનો અભિગમ કેળવાતો ગયો. વચગાળામાં કાર્ટૂનો જોવાનું, અમુક પુસ્તકો ખરીદવાનું બનતું રહ્યું, પણ એ સાવ અંગત શોખ પૂરતું મર્યાદિત હતું.

આમાં આગળ શું કરવું એ વિચાર્યું નહોતું, કેમ કે, એમાં વર્તમાનમાં જ મજા આવતી હતી. એ પછી ઉર્વીશને એક વાર CEPTના વેકેશન કોર્સમાં આમંત્રણ મળ્યું અને તેણે ભારતના રાજકીય ઈતિહાસનું કાર્ટૂનો દ્વારા દર્શન કરાવતો કોર્સ તૈયાર કરીને ભણાવ્યો. એ કદાચ આ શોખને ગંભીરતા તરફ લઈ જતું પહેલું પગથિયું.
દરમિયાન ઈન્ટરનેટને કારણે અનેક કાર્ટૂન સુલભ બનતાં ગયાં. એમાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂનોમાં રસ જાગ્યો. એવાં ઘણાં કાર્ટૂન મળી રહ્યાં. એક વાર મિત્ર અમરીશ કોન્ટ્રાક્ટર સાથે આ અંગે વાત નીકળી તો તેમણે એનો કાર્યક્રમ કરવા સૂચવ્યું. જો કે, કાર્યક્રમમાં ખરેખર શું કરવું એનો એમને અંદાજ નહોતો, પણ મૂળ આશય એ કે ગાંધીજીના જીવનના આ પાસાંને મૂકવું જોઈએ. મેં વિષયાનુસાર કાર્ટૂનનું વિભાજન કરીને ગાંધીજીના જીવનની ઘટનાઓ અને કાર્ટૂનકળાના આયામોને સાંકળતો કાર્યક્રમ પહેલવહેલી વાર રજૂ કર્યો અને જાણે કે એક દિશા ખૂલી. વાત પ્રસરતી ગઈ અને આ કાર્યક્રમ માટે આમંત્રણ મળતાં ગયાં. મોટે ભાગે જોવા મળતું કે આ પ્રકારનો કાર્યક્રમ લોકો માટે સાવ નવો હતો.
આવું જ એક આમંંત્રણ ગુતાલની સરકારી શાળાના શિક્ષક પારસ દવે દ્વારા મળ્યું. પારસની નિષ્ઠાથી પરિચીત હોવાને કારણે તેમની આગળ મેં એવી વાત કરી કે આપણે બાળકોને સીધેસીધાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂન બતાવવાને બદલે પહેલાં એમને કાર્ટૂનકળાથી પરિચીત કરાવીએ. એ પછી બીજો કાર્યક્રમ ગાંધીજી વિશેનો રાખીએ. એમણે સંમતિ આપતાં કાર્ટૂનકળાના આયામોથી પરિચીત કરાવતા કાર્યક્રમ 'આવો, કાર્ટૂન માણીએ'નો આરંભ થયો, જે વધુ એક નવો ફાંટો હતો.
પારસની શાળામાં બે કાર્યક્રમ કર્યા પછી તેમણે વધુ એક વિચાર મૂક્યો કે બાળકોને કાર્ટૂન દોરતાં શીખવીએ. મારા માટે આ સાવ નવું હતું, પણ કરવાની મજા આવે એવું હતું. એટલે કાર્ટૂનની વર્કશોપ યોજવામાં આવી અને ત્રીજો ફાંટો પડ્યો.
વાર્તાલેખન કૌશલ્યને વરેલા સામયિક 'વારેવા'ના પ્રકાશન અગાઉ મિત્ર રાજુ પટેલે આગ્રહપૂર્વક મારી પાસે સાહિત્યને લગતાં કાર્ટૂન દોરાવ્યાં. કાર્ટૂન દોરવાનું પણ મારા માટે નવું હતું. પણ પહેલા અંકથી છેક સુધી નિયમીતપણે એ કાર્ટૂન બનતાં રહ્યાં અને મને વધુ એક કેડીએ ચાલવાનો મોકો મળ્યો.
એ પછી મુંબઈની એક મુલાકાત દરમિયાન ભવન્સ પર જવાનું બન્યું. બીજા મિત્રોની સાથોસાથ 'નવનીત સમર્પણ'ના સંપાદક દીપક દોશીને મળ્યા. અલકમલકની વાતો કરી. ઊભો થયો એ વખતે દીપકભાઈએ 'નવનીત' માટે કંઈક લખવા સૂચવ્યું. મેં હા પાડી, પણ શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. એવામાં દીપકભાઈએ પોતાના ટેબલના ખાનામાંથી કાર્ટૂનનું એક પુસ્તક કાઢીને મને આપ્યું અને કહ્યું, 'આ તમારા માટે.' એ પછી તરત જ એ બોલ્યા, 'તમે કાર્ટૂન વિશે જ લખો.' મને પણ સૂચન ગમ્યું, છતાં શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. ઘેર આવીને એ વિચાર કર્યો અને એ પછી 'નવનીત સમર્પણ'માં 'કાર્ટૂનકથા' નામે લેખમાળા આરંભાઈ, જેના માર્ચ, 2025 સુધીમાં વીસ હપ્તા પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે અને હજી એ ચાલે છે.
આ લેખમાળા શરૂ થયાના થોડા મહિનામાં અમદાવાદના 'સ્ક્રેપયાર્ડ'ના કબીર ઠાકોર અને નેહા શાહસાથે વાત થઈ. તેમણે મને ગાંધીજીનાં કાર્ટૂનો વિશેનો કાર્યક્રમ કરવા આમંત્રણ આપ્યું. એ વખતે મેં કહ્યું, 'મારી પાસે એ ઊપરાંત પણ ઘણું છે.' ક્ષણનાય વિલંબ વિના કબીરભાઈ કહે, 'તો આપણે સિરીઝ કરીએ.' એ રીતે આરંભ થયો 'કહત કાર્ટૂન' શ્રેણીનો. કુલ દસ હપતાની એ શ્રેણીમાં બધું મળીને સાતસો જેટલાં કાર્ટૂનનો આસ્વાદ કરાવાયો. અહીંના કેળવાયેલા શ્રોતાઓ સમક્ષ કરાતી રજૂઆત દર વખતે મારી સજ્જતાને નવેસરથી કેળવવા પ્રેરીત કરતી.
સ્ક્રેપયાર્ડને કારણે મને અવનવા વિષય પર કાર્ટૂનના કાર્યક્રમ કરવાના વિચાર આવતા ગયા, અને આયોજક દ્વારા યોગ્ય પ્રતિસાદ મળતાં એનો અમલ પણ થતો ગયો. એ રીતે એલ.ડી.એન્જિ.ના પ્રાધ્યાપક મિત્ર મિતુલ મકવાણાએ માત્ર એન્જિનિયરીંગનાં કાર્ટૂનો રજૂ કરવાના મારા સૂચનને સ્વીકાર્યું અને એ કાર્યક્રમ યોજ્યો.
સ્કેપયાર્ડમાં આવતા અનેક શ્રોતાઓમાં એક હતા પાર્થ ત્રિવેદી, જે 'અમદાવાદ મેનેજમેન્ટ એસોસિયેશન' સાથે સંકળાયેલા હતા. તેમણે પોતાને ત્યાં આ કાર્યક્રમ યોજવા આમંત્રણ આપ્યું. મેનેજમેન્ટને લગતા કાર્યક્રમો વચ્ચે કાર્ટૂનના યોજાયેલા કાર્યક્રમનો અનુભવ મારા માટે નવો હતો. અહીં જ કાર્ટૂન દોરતાં શીખવવાની એક વર્કશોપનું આયોજન કરાયું, જેનો પ્રતિભાવ ઘણો પ્રોત્સાહક રહ્યો.
આમ, છેલ્લા બે વર્ષમાં કાર્ટૂનની રજૂઆત, લેખન, ચિત્રણ, અધ્યાપન જેવાં મોટા ભાગનાં પાસાં સાથે મજબૂત રીતે સંકળાવાનું બન્યું.
હવે 'સ્ક્રેપયાર્ડ'માં 29 માર્ચ, 2025થી 'કહત કાર્ટૂન'ની બીજી સીઝન આરંભાઈ રહી છે. આ નવી સીઝનમાં પણ અનેકવિધ વિષયો પરનાં કાર્ટૂનોનો આસ્વાદ કરાવવાની નેમ છે.
પહેલી કડી છે: Creation of Universe: क्या तेरे मन में समायी!
આ સફર એટલી રોમાંચપ્રેરક અને આનંદદાયી બની રહી છે કે એ એક યા બીજા સ્વરૂપે ચાલતી રહેશે.



Tuesday, March 11, 2025

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: બધું બરાબર

"સમ્રાટનો જય હો!"
"બોલો હાઉવાઉ! આપણા રાજમાં બધું બરાબર છે ને?"
"નામદાર, આપના રાજમાં બધું બરાબર છે. પ્રજાને કોઈ વાતે દુ:ખ નથી. બધું મસ્ત ચાલે છે."
"હાઉવાઉ, મારી ખુશામત ન કરો. મારે વિગતવાર અહેવાલ જોઈએ."
"જુઓ નામદાર, આપના રાજ્યમાં સૂરજ પૂર્વમાં ઊગે છે ને પશ્ચિમમાં આથમે છે."
"આવી ગયો ને દાદો લાઈન પર! બોલો, આગળ..."
"પૃથ્વી સૂરજ ફરતે આખા વરસમાં એક ચક્કર નિયમીતપણે મારે છે."
"હં...બહુ આડીતેડી ફરતી'તી. સીધીદોર કરી દીધી. આ સિવાય?"
"નામદાર, સૂરજ આથમે એ પછી જ રાત પડે છે, ને સૂરજ ઊગે પછી જ દા'ડો શરૂ થાય છે."
"સરસ. હવે કંઈ રહે છે?"
"નામદાર, એ સિવાય તો...બેરોજગારી, અરાજકતા, કવિસંમેલન, ભૂખમરો, ટ્રોલઉદ્યોગ, અર્થતંત્ર...."
"બસ, બસ! આ બધાનું શું છે? એ સરખાં થઈ ગયાં? પરિસ્થિતિ આ હદે કાબૂબહાર ગઈ છે અને તમે મને કહેતા સુદ્ધાં નથી?"
"સમ્રાટનો જય હો! મારું વાક્ય અધૂરું હતું. હું એમ કહેતો હતો કે આ બધું પહેલાંના જેવું જ છે."
"એમ જ હોય ને! શાસન કોનું છે? ચાઉમાઉનું...! એ ચાઉમાઉ કે......"
"......જેનું નામ સાંભળતાં જ દુશ્મનનાં બાળકો ગભરાઈ જાય છે અને ઉંઘમાંથી છળીને જાગી ઉઠે છે."
"શાબાશ, હાઉવાઉ! તમારું દીવાનપદું ટકી રહેશે."

Monday, March 10, 2025

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: દેશવાસીઓની હકાલપટ્ટી

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"
"બોલો હાઉવાઉ! આજે મોકાણના શા સમાચાર છે?"
"એ શું બોલ્યા, નામદાર? સમ્રાટ ચાઉમાઉના રાજમાં કાણ કેવી ને મોકાણ કેવી?"
"એટલે કાણમોકાણ બંધ છે એમ? શ્વસુરપક્ષનું બેસણું ઊપરના સ્થળે રાખ્યું છે? તસવીર અમારા હૃદયમાં છે?"
"અરે અરે સમ્રાટ! કન્ટ્રોલ યોરસેલ્ફ. લેટ મી કમ ટુ ધ પોઈન્ટ સ્ટ્રેટવે."
"હાઉવાઉ, તમે એ ભૂલી જતા લાગો છો કે કવિતા મેં ભૂલથી કરેલું દુષ્કૃત્ય હતું. તમે ઊખાણાં કરો એટલે મારા મનમાં મિસરા ફૂટવા માંડે છે. હા, તો બોલો, શા સમાચાર છે?"
"સમાચારમાં તો ખાસ કંઈ નથી."
"હાઉવાઉ! તમે મારું ભાષણ નથી લખી રહ્યા. ચાલો, મને જણાવો કે આપણા વિદેશખાતાના શા હાલચાલ છે?"
"સમ્રાટ, વિદેશખાતું એકદમ હાલતુંચાલતું થઈ ગયું છે. પેલો આપણો મિત્રદેશ ખરો ને...."
"કોણ? તાજિકિસ્તાન?"
"અરે, એ તો ભૂખડીબારસ છે."
"તો? તિબેટ?"
"એ તો આપણે પડાવી લીધેલો છે."
"તમે હાઉવાઉ, ઝટ બોલો. વાત શી છે? રશિયાની વાત કરો છો?"
"હા, નામદાર. એ જ."
"કેમ? રશિયાને પેટમાં શી ચૂંક આવી? આપણી સાથે એના સંબંધો સારા છે. આપણને એણે ભાવિ મહાસત્તા નંબર વન ગણવાનું વચન આપેલું છે. આપણા દેશના લોકો પાછલા બારણે ત્યાં જઈને સેટલ થઈ રહ્યા છે, એને લીધે રશિયાની ઈકોનોમી ચાઈનીઝ પતંગની જેમ આકાશમાં અધ્ધર ઊડી રહી છે."
"નામદાર, આપ વક્તવ્યની તૈયારી નથી કરી રહ્યા. મારી વાત સાંભળો."
"તે સાંભળું જ છું ને ક્યારનો? તમે બોલતા નથી."
"એ રશિયાવાળાઓને હવે ચરબી ચડી છે. એમણે કહ્યું છે કે એમણે હવે કોઈની જરૂર નથી. દુનિયામાં એક જ મહાસત્તા છે અને રહેશે, અને એ રશિયા. એ તો ઠીક, એમણે આપણા લોકોને હોડીઓમાં ચડાવી ચડાવીને પાછા આપણા દેશમાં ધકેલવા માંડ્યા છે."
"આને કહેવાય ખરો દોસ્ત. બીજો કોઈ હોત તો આપણા લોકોને પેલા તાજિકીસ્તાન- ફાજિકિસ્તાન જેવા ભૂખડીબારસ દેશમાં ધકેલી આપત. આના હૈયે આપણું હિત વસેલું છે."
"મહારાજ, આપણેય ઓછા લાકડે બળીએ એવા નથી. આપણે શરત મૂકી કે રશિયાથી અહીં આવતાં ટાઢ બહુ વાય છે. એ ટાઢમાં અમારા નાગરિકો ઠરીને ઠીકરું થઈ જાય. તો તમે એમ કરો કે ચીની રેશમના તાકામાં એમને વીંટાળો અને હોડીઓમાં ચડાવો."
"એમ કરીને તમે ચીની રેશમના તાકાઓનો એક્સપોર્ટ ઓર્ડર મેળવી લીધો, એમ ને?"
"સમ્રાટ ચાઉમાઉ, આપ તો અંતર્યામી છો."
"હાઉવાઉ, આમાં અંતર્યામી શું? મારા શાસનની આ તો પોલિસી છે. ભૂલી ગયા?"
"નામદાર, કશું ભૂલ્યો નથી. રોજ યાદ રાખીને બે ચીની બદામ ખાઉં છું."
"એમાં ને એમાં તમારી કિંમત એટલી ન થઈ જાય એ જોજો. એવું હોય તો બદામ રશિયાથી આયાત કરાવી લો."
"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો! રશિયાએ કહ્યું છે કે અમારે ત્યાં ચીનથી આયાત કરેલી બદામનો જથ્થો આવી પહોંચશે એ સાથે જ અમે એની પર અમારું લેબલ લગાવીને તમને મોકલી આપીશું."
"શાબ્બાશ! તમે વિચારો કે ઈકોનોમિક્સ ભણ્યો ન હોવા છતાં આપણા દેશના અર્થતંત્રની આ હાલત છે. તો ભણ્યા હોત તો શી હોત?"
"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

Sunday, March 9, 2025

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: ભીડ

 "સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

"બોલો હાઉવાઉ! શા ખબર છે? અઢીસો વર્ષ પછી આવેલા આ તહેવારે એશિયાના સૌથી મોટા શાઓલીન ટેમ્પલે મુલાકાતીઓનો પ્રવાહ કેવોક રહે છે?"
"સમ્રાટનો જય હો. એક અહેવાલ મુજબ છેલ્લા સપ્તાહ દરમિયાન ચીનના અડધાઅડધ લોકોએ આ ટેમ્પલની મુલાકાત લઈને કુંગ ફૂની પ્રેક્ટિસ કરી હતી."
"શું કહ્યું? ચીનના અડધાઅડધ લોકો? હાઉવાઉ, ફેંકવામાં માપ રાખો. મજાકની પણ કંઈક હદ હોય."
"ગુસ્તાખી માફ, નામદાર. અમે તો આપની પાસેથી બધું શીખ્યા છીએ."
"અચ્છા! એમ કહો ને! કલ્લાકના બોલતા શું નથી? તો પછી મને એ કહો કે ચીનના બાકીના અડધા લોકો કેમ બાકી રહી ગયા?"
"નામદારનો જય હો! એ લોકો તો ધંધારોજગાર માટે પરદેશમાં સ્થાયી છે."
"હાઉવાઉ! તમને દીવાન કોણે બનાવ્યા? એમ હોય તો પછી સમાચાર શી રીતે અપાય એ શીખો. એમ કહો કે ગત સપ્તાહ દરમિયાન ચીનના સમગ્ર લોકોએ શાઓલીન ટેમ્પલની મુલાકાત લઈને કરાટે પરંપરાનો વાવટો ફરફરતો રાખવામાં પોતાનું પ્રદાન કર્યું હતું."
"પણ શાહ-એ-ચીન! શાઓલીનને કરાટે સાથે કશી લેવાદેવા નથી."
"હાઉવાઉ! તમે દીવાન બન્યા, પણ દીવાનપદું ન શીખ્યા. લેવાદેવા નથી એ મારો વિષય છે? લેવાદેવા ન હોય તો ઊભી કરો. ચીનની પ્રજાને રાજી રાખો, નાઉ ગેટ અવે એન્ડ સ્ટાર્ટ વર્કિંગ!"
"જો હુકુમ, આલમપનાહ ચાઉમાઉ!"

Wednesday, March 5, 2025

હીરો સે જોકર બન જાના પડતા હૈ

વડોદરામાં આજકાલ 'જોરો શોરો થી ચાલતા' 'ગ્રેટ ગોલ્ડન સર્કસ' વિશે ખબર પડી ત્યારથી નક્કી કરેલું કે એ સપરિવાર જોવા જવું, કેમ કે, સર્કસથી વધુ સપરિવાર મનોરંજન કોઈ લાગ્યું નથી. સર્કસ એટલે વિશુદ્ધ અને સાતત્યપૂર્વકનું મનોરંજન. એક વાર બેઠક પર ગોઠવાયા પછી શો પતે ત્યારે જ ઊભા થવાનું. આ અગાઉ 2011માં વડોદરામાં સર્કસ આવેલું અને સપરિવાર જોવા ગયેલાં. એ પછી એના વિશે બે પોસ્ટ પણ લખેલી. એ વાતને ચૌદ વરસ વીત્યાં.

સર્કસ વિશે જેટલી વાર વિચારું એટલી વાર મનમાં અનેક સવાલો પેદા થાય, પણ કદી એની મુલાકાત લઈને જવાબો મેળવવાનું બન્યું નથી. ગઈ કાલનું સર્કસ જોતાં કેટલાંક નીરિક્ષણો અનાયાસે નોંધાયા. 

તંબુનો ઘટેલો વિસ્તાર 

સર્કસમાં પશુપક્ષીઓનો ઊપયોગ પ્રતિબંધિત થયો એ પછી એનું આકર્ષણ ઓસરે એ સ્વાભાવિક છે, પણ એમ છતાં સર્કસ ટકી રહ્યું છે. એનો અર્થ એ કે તેમણે બીજા પ્રયોગો ઊમેરીને આકર્ષણ ટકાવી રાખ્યું હશે. સર્કસનો માહોલ એવો હોય છે કે સ્થળ પર પહોંચીએ ત્યારથી જ આપણા મનમાં સર્કસ ચાલુ થઈ ગયું હોય.

સર્કસની એક ઓળખ એટલે આવા અસંખ્ય ટેકા 

મુખ્યત્વે દક્ષિણ ભારતીય શૈલીએ દોરાયેલાં 'પોપ આર્ટ' પ્રકારનાં સર્કસના ખેલ દર્શાવતા હોર્ડિંગ્સ એમાં ઊમેરો કરે. ગઈ કાલના સર્કસમાં હવે એ સ્થાન ફોટોગ્રાફ્સે લીધેલું જણાયું. એટલે કે તંબુની બહાર મોટા મોટા ફોટોગ્રાફ્સ ફ્લેક્સ કે બીજી કોઈ સામગ્રી પર જોવા મળ્યા. આ ઊપરાંત તંબુનું કદ પણ ઘણું નાનું લાગ્યું. ટિકીટ લઈને દરવાજામાંથી તંબુ સુધીના પેસેજ પરથી પસાર થતાં આસપાસ જે વિશિષ્ટ પ્રકારની ગંધ (મોટે ભાગે પ્રાણીઓની લાદની) આવતી તે સદંતર ગાયબ હતી, અને પેસેજમાં બન્ને બાજુએ વિવિધ કાર્ટૂનપાત્રો દર્શાવતાં આદમકદ ફ્લેક્સ લગાવેલાં હતાં. સર્કસમાં એની પોતાની એક આગવી 'પોપ આર્ટ' જોવા મળતી એનું સ્થાન હવે વધુ 'ફિનિશ્ડ' ડિજીટલ આર્ટે લીધું છે. 

દરવાજાથી તંબુ તરફનો પેસેજ 

તંબુમાં પ્રવેશ્યા પછી બેઠકવ્યવસ્થા પણ પ્રમાણમાં મર્યાદિત જણાઈ. પહેલાં જેનું ખાસ આકર્ષણ હતું એ 'ગેલરી' એટલે કે 'પગથિયાં'ની જેમ ગોઠવેલી પાટલીઓ નહોતી. તેને બદલે બધે જ પ્લાસ્ટિકની ખુરશીઓ આવી ગઈ છે. આને કારણે જાણે કે તંબુ સંકોચાઈને નાનો થઈ ગયો હોય એમ લાગ્યું. 

બાળપણમાં સર્કસની અંદરનું એક મહત્ત્વનું આકર્ષણ 'લાઈવ મ્યુઝીક' હતું, જેમાં મુખ્યત્વે એક ડ્રમર અને એક સેક્સોફોનવાદક અનિવાર્યપણે હોય જ. તેને બદલે હવે 'પ્રિ રેકોર્ડેડ મ્યુઝીક' સમગ્ર શો દરમિયાન સંભળાતું રહ્યું. 

સર્કસના ખેલમાં મુખ્યત્વે સંતુલન અને અંગકસરતના દાવ હતા. એકાદ જાદુની આઈટમ. એ અનુભવાયું કે હવે મનોરંજન આંગળીના ટેરવે ઉપલબ્ધ થઈ ગયું છે એવા સમયમાં કૌતુકપ્રેરક ખેલ શોધવા પડકારજનક છે. પ્રેક્ષકોની સાવ પાંખી સંખ્યા જોયા પછી એમ કરવાનો ઉત્સાહ ટકવો મુશ્કેલ છે. 

જમાનાને અનુરૂપ 'સેલ્ફી' લઈને 'ઈન્‍સ્ટા' પર
મૂકવાનું સૂચન 

સમગ્રપણે સર્કસમાં માનવબળ ઘણું ઓછું જણાયું. અગાઉના સર્કસમાં રીંગની બહાર ઊભા રહેતા અને વિવિધ ખેલની ચીજવસ્તુઓ ગોઠવતા લોકો પંદરવીસ તો રહેતા! હવે તો એ સાવ પાંચ-સાત હોય એમ લાગ્યું. એ જ રીતે ખેલાડીઓની સંખ્યા પણ ઘટેલી લાગી. એકનું એક જૂથ વસ્ત્રો બદલીને ત્રણ-ચાર આઇટમ રજૂ કરવા આવે એ સામાન્ય લાગ્યું. 

સર્કસમાં સૌથી મજા હોય એમાં જોવા મળતી ચિત્રવિચિત્ર વસ્તુઓ કે સાધનોની. આ વખતે એ સાવ ઓછી જોવા મળી. 'મોતનો ગોળો' અને એમાં ચાલતી બાઈક હંમેશાં ભયપ્રેરક કુતૂહલ જન્માવતાં રહ્યાં છે. 

સર્કસમાં એક મુખ્ય આકર્ષણ ઝૂલાના ખેલનું હોય છે. આ સર્કસમાં છેલ્લે દેખાડાયેલા એ ખેલમાં ગણીને માત્ર ચાર જ કરતબબાજો હતા, અને એમાં એક તો જોકર. એટલે ત્રણ જ ઝૂલાબાજોએ સાવ ઓછા સમય માટે ખેલ દેખાડ્યો. 

પ્રાણીઓનો ખેલ બંધ થયો એ સાથે જ રીંગ માસ્ટર પણ લુપ્ત થયા હશે. 

બધું મળીને બે કલાકમાં સર્કસનો ખેલ પૂરો થયો. અમને એમ લાગ્યું કે સર્કસમાં લોકોનો રસ કદાચ ઓછો થયો હોય કે એમને ટકી રહેવાનો સંઘર્ષ હોય એને લઈને, પણ ખેલનું વૈવિધ્ય ઘટ્યું છે, એમ ચોકસાઈ પણ ઘટી છે. 

ભલે એમ હોય તો એમ, પણ સર્કસની એક આગવી મજા છે જ.  

     

Monday, February 24, 2025

અરીસો દેખાડનાર તમે કોણ?

બિચારા કાર્ટૂનિસ્ટો! તેમની સાવ છેવાડાની વ્યંગ્યસભર કલ્પનાઓ લોકો હવે સાચી પડી રહી છે. આવા માહોલમાં તેઓ દોરી દોરીને શું દોરે! કરી કરીને શી કલ્પના કરે! પહેલાં તેઓ જે પંચલાઈન કાર્ટૂનમાં લખીને હાસ્ય નીપજાવતા હતા એ હવે અખબારોમાં હેડલાઈન બનીને ચમકે છે. આટલું ઓછું હોય એમનાં દોરેલાં કાર્ટૂનો પર તવાઈ આવે. વક્રતા એ છે કે આવી તવાઈ સીધેસીધી રાજકીય નહીં, પણ વિવિધ પ્રકારનાં લાગણીદુભાઉ સમુદાયો તરફથી ઊતારવામાં આવે છે. એક બાજુ રાજકારણીઓનાં આવાં કરતૂતોને કારણે તેમની નોકરી ખતરામાં આવી પડી છે, એટલે કે મોટા ભાગના અખબારોમાં 'સ્ટાફ કાર્ટૂનિસ્ટ' હવે ભૂતકાળ બની રહ્યા છે. બીજી તરફ તેઓ સોશ્યલ મિડીયા પર ફ્રી લાન્સર તરીકે કાર્ટૂન મૂકે તો લાગણીદુભાઉ જૂથો તેમની પર તવાઈ ઊતારે છે. વક્રતા આ નથી. વક્રતા એ છે કે જનતાના એક મોટા અને બોલકા હિસ્સાને એમ લાગે છે કે એ તો એમ જ હોય. 'અચ્છે દિન' હોય કે 'મેઈક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઈન'નો વાયદો, આપણા અનેક મૂર્ધન્ય અને જઘન્ય હાસ્યકારો વરસોથી કહેતા આવ્યા છે, 'હાશ્ય તો ગમે ન્યાંથી મળી આવે. જોવાની દ્રશ્ટિ હોવી જોઈએ.' તેઓ કેટલી કરુણ રીતે સાચા પડી રહ્યા છે!

'વૉશિંંગ્ટન પોસ્ટ'નાં સ્ટાફ કાર્ટૂનિસ્ટ એન ટેલ્નેસ/ Ann Telanaes દ્વારા બનાવાયેલું એક કાર્ટૂન પ્રકાશિત કરવાનો અખબાર દ્વારા ઈન્કાર કરવામાં આવ્યો. 2008થી 'વૉશિંગ્ટન પોસ્ટ' સાથે સંકળાયેલાં એન સાથે આવું પહેલવહેલી વાર બન્યું છે. આ કારણે તેમણે પોતાનો હોદ્દો ત્યાગી દીધો છે. એવું તે શું હતું એ કાર્ટૂનમાં?

તોફા કુબૂલ કરો, જહાંપનાહ!

અમેરિકન પ્રમુખ ટ્રમ્પને ચરણે વિવિધ ટેક અને મિડીયાના માલિકો નાણાંકોથળી ધરી રહ્યા છે. સ્વાભાવિકપણે જ પોતાની તરફદારી કરવા માટેનો આ 'ચઢાવો' છે. આ જૂથમાં ફેસબુક અને મેટાના સ્થાપક- સી.ઈ.ઓ માર્ક ઝકરબર્ગ, એ.આઈ.ના સી.ઈ.ઓ. સામ અલ્ટમેન, એલ.એ.ટાઈમ્સના પ્રકાશક પેટ્રિક સૂ-શિઓંગ, વૉલ્ટ ડિઝની કમ્પની તથા એ.બી.સી.ન્યુઝ અને વૉશિંગ્ટન પોસ્ટના માલિક જેફ બેઝોસ સામેલ છે.

કાર્ટૂનનું પ્રકાશન નકારવામાં આવ્યું, પણ અહીં 'કાર્ટૂન મુવમેન્ટ'ના સૌજન્યથી એ કાર્ટૂનનું પ્રાથમિક ડ્રોઈંગ મૂકવામાં આવ્યું છે.

એને આ અગાઉ પ્રમુખ ટ્રમ્પનાં કે બીજાં અનેક રાજકીય કાર્ટૂનો ચીતરેલાં છે, પણ એ ભૂતકાળ હતો. હવે સમય બદલાયો છે. અહીં એનનાં બનાવેલાં બીજાં કેટલાંક કાર્ટૂન જોઈએ. કાર્ટૂનિસ્ટો ઓછામાં ઓછા શબ્દોથી કે એક પણ શબ્દ વિના, ચિત્રાંકનથી કેવું આબાદ નિશાન પાર પાડે છે એનો અંદાજ આ કાર્ટૂનો જોઈને આવી શકશે.

ટ્રમ્પની ટાઈ

વર્લ્ડ પ્રેસ ફ્રીડમ દિન, 2022

ટ્રમ્પની 'ફૂટપ્રિન્ટ'

ઘોડાના કંકાલ પર સવાર પુતીન

Sunday, February 23, 2025

ગાર્ડન ઑફ એડેનિયમ

આદમ અને ઈવનું સર્જન કરીને તેમને ગાર્ડન ઑફ ઈડનમાં મૂકેલા એવી વાયકા છે. જો કે, એ અગાઉ 'ઈડન ગાર્ડન'નો એક જ અર્થ મારે મન હતો, અને એ હતો કલકત્તાનું ક્રિકેટ સ્ટેડિયમ. રેડિયો કમેન્ટેટર સુશીલ દોશીના શબ્દો હજી કાનમાં ગૂંજે છે, 'અસ્સી હજાર દર્શકોં સે ખચાખચ ભરા હુઆ કલકત્તા કા ઈડન ગાર્ડન સ્ટેડિયમ.'

ખેર! પછી તો ક્રિકેટ છૂટી- રમવાની નહીંં, સાંભળવા-જોવાની. પછીના વરસોમાં બાગબાની પકડાઈ. એ સાવ છૂટી તો નથી, પણ સક્રિયતા ઘટી, અને એનો મુખ્ય હવાલો કામિનીએ જ સંભાળ્યો. પહેલાં ભોંયતળિયે છોડ રોપ્યા. પણ કોવિડના સમયગાળામાં રોજેરોજ ધાબે ચાલવા જતા. એટલે પછી ધીમે ધીમે ધાબે એને વિકસાવ્યો. એમાં મુખ્યત્વે એડેનિયમના રોપા. એડેનિયમને 'સીંગાપુરી ચંપો', 'ડેઝર્ટ રોઝ' વગેરે નામે ઓળખવામાં આવે છે. એના દેખાવની વિશેષતા એ કે એનું પ્રકાંડ ખૂબ જાડું વિકસી શકે, અને ડાળીઓ ઓછી. ફૂલ બેસે ત્યારે સરસ લાગે, અને એ વિના પણ. એને પાણી અને તાપ બન્ને જોઈએ, પણ વધુ પડતા પાણીથી એ 'વીરગતિ કો પ્રાપ્ત' યાનિ કિ 'ટેં' થઈ શકે. શરૂઆતમાં અધીરાઈથી પાણી પાતાં અમુક એડેનિયમ વીરગતિને પ્રાપ્ત થયેલા પણ ખરા. નર્સરીમાંથી ખરીદીએ તો એ અન્યોની સરખામણીએ મોંઘાં જણાય. પ્રકાંડની જાડાઈ અનુસાર એની કિંમત હોય એમ અમને લાગે છે.

ફૂલોથી શોભતાં એડેનિયમ

એડેનિયમ પર બેઠેલી શિંગ

ગાર્ડન ઑફ એડેનિયમનો એક નાનકડો હિસ્સો

ભોંયતળિયેથી તમામ એડેનિયમને ધાબે લાવ્યાં એટલે એમને ભરપૂર તાપ મળતો થયો. એ ફાલવા લાગ્યાં. એમને ફળ (શિંગ) અને ફૂલો બેસવા લાગ્યાં. શિંગમાંથી નીકળતાં બીજમાંથી કામિની રોપા (ધરુ) ઉછેરવા લાગી. સહેજ મોટા થયેલા ધરુને પછી અલગ કૂંડામાં રોપવાનું શરૂ કર્યું. ધીમે ધીમે વસ્તાર વધવા લાગ્યો.

બે-ત્રણ મહિના પહેલાં કુતૂહલવશ મેં ધાબે રહેલા એડેનિયમની ગણતરી કરી તો નેવું જેટલા ગણી શકેલો- ભૂલચૂક લેવીદેવી. સામાન્ય રીતે અમારે ત્યાં કોઈ આવે તો સ્વાભાવિકપણે જ એની નજર નીચે મૂકાયેલાં કુંડા પર જાય. ધાબે મૂકેલાં કુંડા સુધી જવાનું ન બને. પણ બાગાયતના ખરેખરા પ્રેમી હોય તો અમે ઘણી વાર ધાબે જવાની ઑફર મૂકીએ ખરા. આપણા ઘણા ગુજરાતીઓનો બાગાયત માટેનો લગાવ જોઈને આપણું દિલ ક્યારેક 'બાગ બાગ' થઈ જાય. એ શી રીતે? તેમના અમુક મુખ્ય સવાલ હોય, જેના જવાબની એમને અપેક્ષા ન હોય. તદ્દન નિષ્કામભાવે તેઓ કામિનીને પૂછે, 'આમાં તારો કેટલો બધો સમય જાય?' હું વ્યાવસાયિક અનુવાદક પણ ખરો, એટલે આ સવાલનો અનુવાદ મનમાં કરું, 'આ તો બધું નવરા લોકોનું કામ.' અમુક પૂછે, 'આટલા બધા કૂંડાને પાણી પાતાં કેટલી વાર લાગે?' અનુવાદ આગળ મુજબ. કોક વળી અર્ધજાણકાર હોય, થેન્ક્સ ટુ રીલ્સ, એટલે એ કહે, 'આ છોડ તો બહુ મોંઘા આવે છે. નર્સરીમાં એનો ભાવ ખબર છે? દોઢસો-બસોનો એક નાનો છોડ આવે.' અનુવાદ: 'તમે, મારા બેટાઓ ! લાખોનું 'રોકાણ' કરીને બેઠા છો ને અમને કહેતાય નથી?' અમુક આત્મીયજનો હકભાવે જણાવે, 'અમારા માટે એક છોડ તૈયાર કરજો.' એમના માટે કામિની તૈયાર કરે, પણ એના માટે મુદત માગીને.

વચ્ચે ઈશાને અને મેં વિચાર્યું કે આપણે આ એડેનિયમનું વેચાણ ચાલુ કરીએ. ઈશાને સ્થાનિક ડિલીવરી સેવા આપતી એજન્સીઓની પણ તપાસ કરી. મેં નિષ્ણાતની અદાથી 'કોસ્ટિંગ'ની ગણતરી માંડી. મને નજીકથી ઓળખનારા સમજી ગયા હશે કે આનું પરિણામ શું આવે! પણ એવું કશું ન થયું, કેમ કે, પોતે ઉછેરેલા એડેનિયમને વેચવાનો કામિનીનો જીવ ન ચાલ્યો. એણે, જો કે, 'મને ટાઈમ નથી', 'ડિલીવરી આપવા જતાં ડાળીઓ તૂટી જાય તો?' વગેરે જેવાં બહાનાં આગળ ધર્યાં. એટલે પછી અમારું એ બિઝનેસ મોડેલ ફન્ક્શનલ ન બની શક્યું. નહીંતર મેં તો ભવ્ય યોજનાઓ બનાવી રાખેલી કે એક વાર આ એડેનિયમનો બિઝનેસ બરાબર ચાલવા લાગે તો ધીમે ધીમે હું વ્યાવસાયિક ચરિત્રલેખનને સંપૂર્ણપણે 'માટીમાં મેળવી' દઉં અને એમાંથી રોટલા કાઢું.

પણ ધાર્યું 'ધણિયાણી'નું થાય!