હું રમું એમ તેઓ ઈચ્છતા નહોતા

- સઈદ કિરમાણી

બ્રિસ્બેનમાં રમાયેલી એક મેચમાં એલન બોર્ડરે કરેલી ફ્લિકનો મેં મારી જમણે ડાઈવ મારીને સુંદર કેચ લીધો. આ કેચ ચેનલ નાઈન દ્વારા ઓસ્ટ્રેલિયાની અમારી આખી શ્રેણી દરમિયાન બ્રોડકાસ્ટિંગ પહેલાં ઓપનિંગ શોટ તરીકે દેખાડવામાં આવતો.

મારી લોકપ્રિયતાને લઈને મારી કારકિર્દી ચઢાણ પર હતી અને આ બાબત અનેક લોકોમાં ઈર્ષાનું કારણ બની રહી. બીજા દિવસે અમારા ટીમ મેનેજરે મિડીયા સાથે વાત કરી અને મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે તેમણે જણાવ્યું કે હું ઘાયલ થયો છું અને મારે પાછા જવું પડશે. કશી ગંભીર ઈજા નહોતી, પણ એલન બોર્ડરનો લેગ સાઈડમાં કેચ લીધા પછી સહેજ પગ સહેજ લંગડાતો હતો. પણ આ બાબતને મને પડતો મૂકવાના બહાના તરીકે આગળ ધરાઈ. પ્રવાસે આવેલો બીજો વિકેટકીપર કિરણ મોરે મારે સ્થાને આવ્યો. કદાચ એ લોકો મને જોઈ જોઈને કંટાળી ગયા હતા અને વધુ પડતું થઈ ગયું હતું. મને પડતો મૂકવાનું કોઈ કારણ નહોતું, અને સ્પષ્ટ હતું કે હું રમું એમ તેઓ ઈચ્છતા નહોતા.

જાણે કે દેવતા ઝલાઈ ગયો હોય એમ વધુ એક વાર મને પડતો મૂકવામાં આવ્યો અને મારી કારકિર્દીનો એ અંત હતો. મને રુક્ષતાપૂર્વક પડતો મૂકવામાં આવ્યો ત્યારે હું સરસ ફોર્મમાં હતો અને સતત સારો દેખાવ કરી રહ્યો હતો. મને સો ટેસ્ટ મેચ મૂરી કરવા દેવામાં ન આવી; વધુમાં મારી કુલ વિકેટ 198 પર જ રહી- બસોમાં બે જ ઓછી. એ એક વ્યક્તિગત વિક્રમ હોત. પણ એમણે કહ્યું કે બહુ થયું, હવે એના નામે કોઈ નવો વિક્રમ ન ચડવો જોઈએ. મેં રમવાનું ચાલુ રાખ્યું હોત તો હું ત્રણસોથી વધુ વિકેટ લઈ શક્યો હોત.

બાકીની મેચોમાં મને બહાર બેસી રહેવાની ફરજ પડાઈ. ઓસ્ટ્રેલિયાનો 1986નો પ્રવાસ મારી કારકિર્દીનો અંત હતો. 1986- 93 દરમિયાન મેં પુનરાગમન થકી મારા દેશને સન્માનના ઘણા પ્રયત્ન કર્યા, પણ એ લોકોએ જાણે કે મારી કારકિર્દી પર મોટું તાળું લગાડી દીધું હતું અને એની ચાવી દરિયામાં ફેંકી દીધી હતી. આખરે 1993માં મેં પ્રયત્નો પડતા મૂક્યા અને બી.સી.સી.આઈ. પાસે બેનીફીટ (મેચ) ની માગણી કરી. ન્યૂઝીલેન્‍ડ સામે ઘરઆંગણે રમાતી શ્રેણીમાં એ મંજૂર કરવામાં આવી. એ સમયે ભારતીય ટીમના કેપ્ટન મોહમ્મદ અઝહરુદ્દીન હતા. 1994-95માં મારી બેનીફીટ માટે મને ભીખનું શકોરું લઈને મુંબઈ ધકેલવામાં આવ્યો. વાત એવી હતી કે એ સમયે સો ટેસ્ટ મેચ રમ્યા હોય એવા ક્રિકેટરોને જ બી.સી..સી.આઈ. સન્માનિત કરતું હતું. આવામાં મને બેનીફીટ મેચ ક્યાંથી મળે?

(STUMPED - Life behind and beyond the twenty two yards, by SYED KIRMANI)

એલન બોર્ડર
(તસવીર સૌજન્ય: https://cricmash.com)

સઈદ કિરમાણી (તસવીર સૌજન્ય: gettyimages)

કિરણ મોરે
(તસવીર સૌજન્ય: https://www.espncricinfo.com/)

"તમે ક્રિકેટ ખરાબ રમો છો એટલું જ નહીં, તમારામાં રીતભાત પણ નથી."

- સઈદ કિરમાણી

"એ સમયે બી.કે.નહેરુ યુકે ખાતેના ઈન્ડિયન હાઈ કમિશ્નર હતા અને તેમણે અમને ઈંગ્લિશ ટીમની સાથોસાથ પોતાના નિવાસસ્થાને નોંતરેલા. સામાન્ય રીતે જુનિયર તરીકે અમે લોકો અજિત વાડેકર, બીશનસિંઘ બેદી અને ફરોખ એન્જિનિયર જેવા સિનીયર ખેલાડીઓની આસપાસ રહેતા. આવા મેળાવડાઓમાં તેમની ફરતે દેખાવું અમારા જેવા જુવાનિયાઓ માટે ગૌરવ સમાન હતું. જુનિયર તરીકે હું મોટે ભાગે અજિત વાડેકરની આસપાસ રહેતો. બી.કે.નહેરુના નિવાસસ્થાને અમે પહોંચ્યા કે નહેરુએ આખી ટીમનું અપમાન કરી દીધું. કેમ કે, અમે લોકો મુખ્ય પ્રવેશદ્વારને બદલે પાછલા દરવાજેથી પ્રવેશ્યા હતા. તેમના શબ્દો હજી મારા મનમાં છપાયેલા છે. ઈંગ્લિશ ટીમ પણ ત્યાં હતી અને બધાને વચ્ચે તેઓ બરાડેલા, 'તમે ક્રિકેટરો, ક્રિકેટ ખરાબ રમો છો એટલું જ નહીં, તમારામાં રીતભાત પણ નથી. બહાર નીકળો અહીંથી.' તેઓ આમ કહ્યા પછી ફરીને ચાલ્યા ગયા.

એમના શબ્દો બહુ કઠોર અને અપમાનજનક હતા. અમે સૌ પાછા બસમાં ગયા. અપમાન અને માનભંગથી સૌના ચહેરા લાલચોળ હતા. અમારી ટીમના મેનેજર કર્નલ હેમુ અધિકારી બસ સુધી આવ્યા અને કહ્યું કે હાઈ કમિશ્નર ટીમને પાછી આવવા માટે વિનંતી કરી રહ્યા છે. પણ સિનીયર ક્રિકેટરો સહિત આખી ટીમે બસની બહાર પગ મૂકવાની ના ભણી દીધી. અમને અપમાનિત કરાયા હતા અને કોઈ પાછું જવા રાજી નહોતું. પરિસ્થિતિને કાબૂ બહાર થયેલી જોઈને કર્નલ અધિકારી અજિત વાડેકર તરફ ફરીને બરાડ્યા, 'મેદાન પર તમે કેપ્ટન છો, અને મેદાનની બહાર હું કેપ્ટન છું. તમને બધાને પાર્ટીમાં આવવા માટે હું હુંકમ કરું છું.' આખરે બહુ સમજાવી-પટાવીને ફરી વાર પાર્ટીમાં આવવા સિનીયર ક્રિકેટરો રાજી થયા. પણ નક્કી કરવામાં આવ્યું કે કોઈ ડ્રિન્‍ક નહીં લે. અમે અંદર જઈશું, 'હેલ્લો, હાઉ આર યુ?' પૂછીશું અને પાછલા દરવાજેથી નીકળી જઈશું. એ રીતે અમે ફરી મકાનમાં પ્રવેશ્યા. ઈંગ્લિશ ટીમ પણ સહેજ નારાજ જણાતી હતી. આખા બનાવથી તેઓ દેખીતી રીતે જ મૂંઝાઈ ગયા હતા. અમે હાઈ કમિશ્નરના બંગલામાં પ્રવેશ્યા, પણ કોઈએ પોતાને ઑફર કરાયેલું ડ્રિન્ક ન લીધું. અમે આંટો માર્યો, 'હેલ્લો' કહ્યું, ડાબેજમણે ગુસ્સામાં નજર ફેરવીને મકાનમાંથી નીકળીને બહાર બસમાં આવીને બેસી ગયા. આ બનાવ પછી ભારત સરકારે મોટું પગલું લીધું. ભારતીય હાઈ કમિશ્નરની યુ.કે.થી બદલી કરી દેવામાં આવી અને કેપ્ટન અજિત વાડેકરને પડતા મૂકાયા. ઈંગ્લેન્ડનો 1974નો પ્રવાસ એમની કારકિર્દીની સમાપ્તિ કરનારો બની રહ્યો. ભારતમાં એમના મકાન પર ગુસ્સે ભરાયેલા ક્રિકેટપ્રેમીઓએ પથ્થરમારો કરેલો. અજિત વાડેકરની કારકિર્દીનો એ કરુણ અંત હતો.

(હેમુ અધિકારી અને અજિત વાડેકર)

(STUMPED - Life behind and beyond the twenty two yards, by SYED KIRMANI)

(તસવીરસ્રોત સૌજન્ય: https://cricketthrills.com/hemu-adhikari-cricketer/ ) 

'હૈયું, મસ્તક, હાથ'નું લોકાર્પણ

 ગઈ કાલે, 11 જાન્યુઆરી, 2025ને શનિવારની સાંજે મહેમદાવાદની ભાગ્યોદય હોટેલમાં એક આત્મીય અને અનૌપચારિક વિમોચન કાર્યક્રમ યોજાયો. પ્રસંગ હતો ડૉ. ગુલામનબી વહોરાની મારા દ્વારા લખાયેલી જીવનકથા 'હૈયું, મસ્તક, હાથ'ના લોકાર્પણનો.

અમેરિકાનિવાસી ડૉ. ગુલામનબીભાઈ મહેમદાવાદના જ વતની. સાતેક વરસ અગાઉ, 2017માં તેમની જીવનકથા પર કામ શરૂ કરેલું. મારો અને ગુલામનબીભાઈનો પરિચય કરાવનાર હતા મહેમદાવાદના જ બિપીનભાઈ શ્રોફ, જે અમારા બન્નેના હિતેચ્છુ મિત્ર. ગુલામનબીભાઈ વરસે-દોઢ વરસે અમેરિકાથી આવે ત્યારે અમે બેઠક કરતા અને અનેક વાતો નીકળતી. પણ વચ્ચે કોવિડ આવી ગયો અને તેમનું આવવાનું લંબાતું ગયું. ફોનથી અમે સતત સંપર્કમાં રહેતા, પણ રૂબરૂ બેઠકમાં જે વાત થાય એ ફોન પર શક્ય ન હતી.

સાવ સંઘર્ષમય પરિસ્થિતિમાં બાળપણ અને યુવાવસ્થા વીતાવનાર ગુલામનબીભાઈના જીવનનું ચાલકબળ હોય તો તેમની હકારાત્મકતા અને સ્નેહીમિત્રોનો સહયોગ. મહેમદાવાદ જેવા નાનકડા નગરમાં આ કથાનો પૂર્વાર્ધ આકાર લે છે અને એ સમયના લોકોનું જીવન, જીવનમૂલ્યો કેવાં હતાં એની ઝલક પણ સમાંતરે મળતી રહે છે. માત્ર મહેમદાવાદ જ નહીં, કોઈ પણ નાનકડા નગરમાં આ પરિસ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી.

પુસ્તક તૈયાર થયા પછી બિપીનભાઈની અને મારી ખાસ ઈચ્છા કે તેના લોકાર્પણનો કાર્યક્રમ મહેમદાવાદમાં જ યોજાવો જોઈએ. ગુલામનબીભાઈએ સંમતિ દર્શાવી અને કાર્યક્રમ અંગેનું તમામ સંકલન બિપીનભાઈએ કર્યું.

ગુલામનબીભાઈનાં અનેક સગાં (દીકરી ઝબીન, આબેદાબહેનનાં ભાઈ-બહેન), મિત્રો (કમલભાઈ રામચંદાની અને તેમના ભાઈ, અંબુભાઈ સુખડિયા અને બીજા અનેક), તેમજ આમંત્રિત મહેમાનો આ કાર્યક્રમમાં ઊલટભેર ઉપસ્થિત રહ્યાં.

વિમોચનમાં ઉપસ્થિત સ્નેહીઓ, મિત્રો

કાર્યક્રમના આરંભે બિપીનભાઈએ પુસ્તકના ઉપક્રમ વિશે જણાવ્યું. આ પુસ્તક શા માટે લખાવું જોઈતું હતું એ અંગે તેમણે વાત કરી. તેમના પછી અતિથિવિશેષ તરીકે અમદાવાદના મનીષી જાનીનું વક્તવ્ય હતું. આ પુસ્તકથી ઊજાગર થતા સામાજિક મૂલ્યો વિશે તેમણે રસપ્રદ વાત કરી, સાથોસાથ ફરીદ શેખ દ્વારા તૈયાર કરાયેલી તેની ડિઝાઈન અંગે પણ છણાવટ કરી. મનીષીભાઈ પછી બીજા અતિથિવિશેષ હતા મહેમદાવાદની આર્ટ્સ અને કોમર્સ કોલેજના પ્રાધ્યાપક મિત્ર ડૉ. જિતેન્‍દ્ર મેકવાન. તેમણે એક કૃતિ તરીકે આ પુસ્તકમાં રહેલી વિવિધ બાબતો વિશે મજાની વાત કરી. ત્યાર પછી પુસ્તકનું લોકાર્પણ યોજાયું અને ગુલામનબીભાઈનાં પરિવારજનો, મિત્રો પણ તેમાં જોડાયાં. એ પછી અનેક પરિવારજનોએ પોતાનો પ્રતિભાવ વ્યક્ત કર્યો. આખા કાર્યક્રમનું એ સૌથી આત્મીય અને અનૌપચારિક પાસું બની રહ્યું, કેમ કે, બોલવા આવનાર અગાઉથી નક્કી કરીને નહોતા આવ્યા કે નહોતા તેઓ ઘડાયેલા વક્તા. પણ ગુલામનબીભાઈ પ્રત્યે પોતાનો ઊમળકો વ્યક્ત કરવા ઈચ્છનારા હતા.

ડૉ. ગુલામનબીભાઈનો પ્રતિભાવ

એ પછી મેં પુસ્તકની પ્રક્રિયા વિશે જણાવ્યું. અમે શી રીતે બેઠક કરતા, એ દરમિયાન શું અનુભવાતું અને કેવી મુશ્કેલીઓ પડતી વગરે વાત કરી. એક મહેમદાવાદી તરીકે મને શું લાગ્યું તેની પણ વાત કરી. સૌથી છેલ્લે ગુલામનબીભાઈ અને તેમનાં પત્ની આબેદાબહેને પોતાનો પ્રતિભાવ આપ્યો. "ઈન્સાન કી ઔલાદ હૈ, ઈ‍ન્સાન બન કે રહ'ના અભિગમ પર તેમણે ભાર મૂક્યો, કેમ કે, તેઓ પોતે આજીવન એ રીતે જ રહ્યા છે. આબેદાબહેને સમગ્ર ઉપક્રમ પ્રત્યે રાજીપો વ્યક્ત કર્યો.

નડિયાદની અમારી મિત્ર નાઝનીને કાર્યક્રમનું સંચાલન પણ અનૌપચારિક રીતે કર્યું. આ કાર્યક્રમમાં ઘણું આયોજન મુજબ થયું, અને અમુક આયોજનની બહાર પણ થયું. છતાં આત્મીય કાર્યક્રમ હોવાને કારણે એની પણ એક જુદી મજા હતી. મહેમદાવાદની એ જ વિશેષતા.

કાર્યક્રમના અંતે સ્નેહભોજન હતું એ દરમિયાન પણ હળવામળવાનું ચાલુ રહ્યું. મારાં પરિવારજનો ઉપરાંત મારા મિત્રોમાંથી પરેશ પ્રજાપતિ પરિવાર (પ્રતીક્ષા, સુજાત અને શૈલજા), નડિયાદના ગૃપના જૈનિક કા.પટેલ, સ્મિત દલવાડી તેમજ અમદાવાદથી ખાસ આવેલા કે.આર.ચૌધરી અને પ્રો. મિતુલ મકવાણા ઉપસ્થિત રહ્યા એનો વિશેષ આનંદ.

ચીકી ખાવાની ઉંમરે ચીકી વેચીને કુટુંબને સહાય કરનાર એક તરુણ સંજોગો સામે હાર માન્યા વિના આગળ વધે છે, અને जब नीयत अच्छी हो तो पूरी कायनात आपका साथ देती है જેવી પંક્તિનો સાક્ષાત્કાર તેમના જીવનમાં જોવા મળે છે. ઉંમરના સાડા સાત દાયકા વીતાવ્યા પછી પણ પગ વાળીને તે બેસતા નથી, અને વ્યાવસાયિક તેમજ સામાજિક પ્રવૃત્તિઓમાં ગળાડૂબ રહે છે. તેમના જીવનની આ તરાહને અનુરૂપ પુસ્તકનું વિશિષ્ટ અર્પણ પણ છે, જે આ મુજબ લખાયું છે:

- પિતાજી યાકૂબભાઈ અને માતા ફાતિમાબહેનને

જેમણે ભણાવ્યા ખુદ્દારી અને ખુમારીના પાઠ

- માતૃભૂમિ મહેમદાવાદને

જ્યાંથી પ્રાપ્ત થયા આજીવન મિત્રો

- મારા જીવનમાં વિવિધ તબક્કે સહાયરૂપ થનાર અનેક નામીઅનામી સહયોગીઓને

જેમણે નાતજાતથી પર રહી નિ:સ્વાર્થભાવે માનવતામાં રોકાણ કર્યું

અને

- માનવમાત્રમાં રહેલી સારપની મૂળભૂત વૃત્તિને

જે મારા જીવનમાં ચાલકબળ બની રહી છે

આ પુસ્તક મેળવવા અને વાંચવામાં રસ હોય એવા મિત્રોને વિનંતી કે તેઓ મને પોતાનું નામ, સરનામું મોકલે.

પરોક્ષપણે રસરુચિનું ઘડતર કરનાર પ્રીતિશને અલવિદા

પ્રીતિશ નંદીના અવસાનના સમાચાર આજે (9 જાન્યુઆરી, 2025) સવારે જાણ્યા ત્યારે કોઈક જૂના પરિચીતના અવસાનના સમાચાર જાણીને જે અનુભવાય એવું જ લાગ્યું. એવા પરિચીત જેની સાથે પરિચય હોય, પણ ઘણા અરસાથી એ જીવંત ન રહ્યો હોય. સાંજે ઉર્વીશ સાથે વાત થઈ અને એ પછી એ સમયના 'ધ ઈલસ્ટ્રેટેડ વીકલી ઑફ ઈન્‍ડિયા'ને યાદ કર્યું. કળા કે કાર્ટૂન પ્રત્યેની અભિરુચિનું અમારું ઘડતર કરવામાં પ્રીતિશ નંદીનો કેવડો મોટો ફાળો હતો! 'વીકલી'ને ઘણા તેના તંત્રીઓ ખુશવંતસીંઘ કે એમ.વી.કામથ થકી યાદ કરે છે, પણ અમારા માટે 'વીકલી' એટલે પ્રીતિશ નંદી.

1985માં હું વીસ વર્ષની વયે નોકરીમાં જોડાયો એ અગાઉ 'વીકલી'ના નામથી પરિચીત હતો, કેમ કે, પપ્પા ક્યારેક રેલ્વેના સ્ટૉલ પરથી તે લઈ આવતા. એ અંગ્રેજીમાં હોવાથી વાંચવાનું ખાસ બનતું નહીં, પણ તેનું કદ અને એમાં છપાયેલી તસવીરો ઉપરાંત તેના કાગળ અને શાહીની વિશિષ્ટ ગંધને કારણે તેનાં પાનાં ઊથલાવવા ગમતા. એમાં દેશની નદીઓમાં વિવિધ જળચરો અંગેનો એક વિશેષાંક અમે ઘણા અરસા સુધી સંઘરી રાખ્યો હતો. મારી કંપનીમાં 'વીકલી' આવતું હતું. તે વાંચનારા ઓછા હતાં. મોટે ભાગે મને જૂના અંક વાંચવા મળતા. તેમાં ક્યારેક રાજુ ભારતનના જૂનાં ફિલ્મી ગીતો વિશેના લેખ વાંચીને નવાઈ લાગતી કે આવા વિષય પર પણ લેખ હોઈ શકે? હરમંદિરસીંઘ 'હમરાઝ' વિશેનો રાજુનો લેખ 'The sardar of songs' એમાં જ વાંચેલો. એક 'વીકલી'માં આવેલો, વડાપ્રધાનના નિકટના ગણાતા સ્વામી ચંદ્રાસ્વામીને ખુલ્લા પાડતો લેખ 'Exposed' પણ એમાં જ વાંચીને બહુ રોમાંચિત થયેલા.

ધીમે ધીમે હું રેલ્વે સ્ટેશનેથી ખરીદતો થયો. દર અઠવાડિયે તે પ્રકાશિત થતું અને નિયમીતપણે સ્ટૉલ પર આવી જતું. કિંમત પણ કદાચ દસેક રૂપિયા જેટલી હતી. સ્ટેશનેથી 'વીકલી' ખરીદીને ઘેર લાવતો અને ઉર્વીશ સાથે પણ એની વાત થતી રહેતી. એક વાર એમ થયું કે આનું લવાજમ ભરી દઈએ તો? કદાચ પાંચસોની આસપાસ લવાજમ હશે. એ અમે ભરી દીધું એટલે હવે 'વીકલી' ઘેર આવતું થયું. એ સમયગાળો એવો હતો કે મારી નોકરી શરૂ થયેલી, લગ્ન થવાને વાર હતી, અને વાંચન ઊપરાંતની વિવિધ બાબતોમાં રસરુચિ કેળવાતાં જતાં હતાં. બિલકુલ આ સમયગાળામાં પ્રીતિશ સંપાદિત 'વીકલી' અમને મળ્યું. અમારા માટે જાણે એક નવી જ સૃષ્ટિ ખૂલવા લાગી. કળા, કલાકારો, કાર્ટૂન, ફિલ્મ, મગજને કસતા કોયડા, ટૂંકી વાર્તા, પત્રકારત્વની વિશિષ્ટ મુલાકાતો....દર સપ્તાહે 'વીકલી'ના થાળમાં આ બધું પીરસાતું. 'વીકલી'નું કદ ઘણું મોટું, એટલે એમાં છપાતા શ્વેતશ્યામ ફોટાનો પ્રભાવ જ જુદો. ઝાઝો શ્રમ કર્યા વિના નામ ગણાવું તોય કેટકેટલું પહેલા ઝપાટે જ યાદ આવી જાય એવું છે:

ઉન્નીએ ચીતરેલું પ્રીતિશનું કેરિકેચર

હેમંત મોરપરીયા અને મારીઓ મીરાન્ડા તેમજ બ્રિજેન ઠક્કરની કાર્ટૂન કોલમ, આ જ કાર્ટૂનિસ્ટોનાં કોઈ એક વિષય પરનાં ડબલ સ્પ્રેડ આવતાં. (યોગાનુયોગે કાર્ટૂનિસ્ટ સતીશ આચાર્યે પણ તેમના કાર્ટૂનપ્રેમ વિશે લખ્યું છે) દર સપ્તાહનાં ચૂંટેલાં કાર્ટૂનો માટે 'National Lampoon' નામનું આખું પાનું ફાળવાતું, જે જોઈને વિવિધ કાર્ટૂનિસ્ટોની શૈલી ઓળખવાની કવાયત અમે કરતા. કાર્ટૂનિસ્ટ ઉન્નીએ એમને શ્રદ્ધાંજલિ આપતાં યોગ્ય રીતે જ લખ્યું છે કે '(કાર્ટૂનિસ્ટ) શંકર પછીના સૌથી વધુ કાર્ટૂનિસ્ટ ફ્રેન્ડલી એડિટર.'

કાર્ટૂનિસ્ટ સતીશ આચાર્યની અંજલિ

'માય આર્ટ' કોલમમાં દર વખતે અલગ અલગ ક્ષેત્રની વ્યક્તિ 'પોતાની કળા' વિશે લખતા. એમાં સચીન તેંડુલકર પણ હોય, અને હુસેન પણ! મુકુલ શર્માનું 'માઈન્‍ડ સ્પોર્ટ્સ' પાનું, જેમાં અનેક પ્રકારની શબ્દરમતો અને કોયડા રહેતા. સમીર મોંડલનાં વૉટર કલર ચિત્રોથી શોભતાં અનેક મુખપૃષ્ઠ, 'એડીટર્સ ચોઈસ'નામનું છેલ્લું પાનું, જેમાં ફિલ્મ, પુસ્તક, ચિત્ર પ્રદર્શન વગેરેથી લઈને કોઈ પણ વિષય અંગે લખાણ હોય. 'રીઅલ ઈશ્યૂઝ' ટાઈટલવાળી એક કવર સ્ટોરી તો પ્રીતિશ જ વિચારી શકે એવી હતી. એમાં દેશની તત્કાલીન મુખ્ય સમસ્યાઓ વિશે ટૂંકમાં લખાણ હતું, અને એ દરેક સમસ્યાઓ અંગે જાણીતા ચિત્રકારોએ દોરેલાં ચિત્રો. માનસ કમલ બિશ્વાસ નામનો ચિત્રકાર સાવ ઝૂંપડામાં રહેતો હતો, પણ પ્રીતિશે એને પોંખેલો, અને અવારનવાર તેનાં ચિત્રો 'વીકલી'માં દેખા દેતાં. આવું તો કેટકેટલું યાદ આવે!

'નેશનલ લેમ્પૂન'

વીસરાયેલા ફિલ્મ કલાકારો વિશેની 'વીકલી'ની કવરસ્ટોરી 'Fade Out' વાંચ્યા પછીના અરસામાં અમે કે.એન.સિંઘ, ભગવાન જેવા કલાકારોને મળ્યા ત્યારે એ સ્ટોરીના સંદર્ભ સાથે વાત કરવાની મજા આવી હતી. (કે.એન.સિંઘની દૃષ્ટિ નહીંવત રહેલી, પણ યાદશક્તિ ટકોરાબંધ. તેમણે કહેલું, 'ઉસને ટાઈટલ ભી અચ્છા દિયા થા- ફેડ આઉટ. હમ 'ફેડ આઉટ' હી તો હો ગયે હૈ)

એક અંગત અનુસંધાન તો ભૂલાય નહીં એવું છે.

ક્રિકેટર સચીનનો ત્યારે ઉદય થઈ રહ્યો હતો. એ વખતે તેમનું સમીર મોંડલે દોરેલું વૉટર કલર ચિત્ર 'વીકલી'ના ટાઈટલ પેજ પર હતું. એ જ રીતે ચંદ્રશેખર વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારે સમીર જ ચીતરેલું વૉટર કલર ટાઈટલ પર હતું.

'માય આર્ટ' અંતર્ગત સચીનનો લેખ

1991ના અરસામાં ચાલુ નોકરીએ મેં વડોદરાની ફેકલ્ટી ઑફ ફાઈન આર્ટ્સમાં પ્રવેશપરીક્ષા આપેલી અને મારે પેઈન્ટિંગ શાખામાં પ્રવેશ લેવો હતો. એમાં એક પેપર થિયરીનું હતું. એક સવાલ એવો પૂછાતો કે તમને ગમતા કોઈ એક ચિત્રનું વિવરણ કરો. મને ખ્યાલ નથી, કેવળ ધારણા છે કે સામાન્ય રીતે લોકો મોનાલીસા કે વાન ગોગના કોઈ ચિત્ર કે એ પ્રકારે જાણીતાં ચિત્રો વિશે લખતાં હશે. તેને બદલે મેં 'વીકલી'ના કવર પેજ પર સમીરે ચીતરેલા ચંદ્રશેખરના વૉટર કલર ચિત્રનું વિવરણ લખેલું. એને કારણે મારા થિયરીમાં વધુ માર્ક્સ આવ્યા અને મારી ઈચ્છા ડિપ્લોમામાં પ્રવેશ લેવાની હતી તેને બદલે મને ડિગ્રી કોર્સમાં પ્રવેશ મેળવવા સૂચવાયું. અને મેં એમાં પ્રવેશ લીધો. (જો કે, પછી એ પૂરો ન થઈ શક્યો એ અલગ વાત છે)

સમીર મોંડલ સાથે પરોક્ષ નાતો એવો બંધાયેલો કે તેમનાં ચિત્રો જોવાં કે તેના વિશે વાંચવું બહુ ગમતું. આગળ જતાં ચિત્રકાર વૃંદાવન સોલંકી અને ચિત્રાબહેન સોલંકી સાથે દોસ્તી બંધાઈ. તેમને પણ અમારા સમીર પ્રત્યેના અનુરાગ વિશે જાણ. ચિત્રાબહેનને એક પાર્ટીમાં સમીર મોંડલ મળ્યા ત્યારે તેમણે એક વીઝીટીંગ કાર્ડની પાછળ સમીર પાસે ખાસ ઉર્વીશને ઉદ્દેશીને સંદેશ લખાવેલો અને સમીરે નાનકડા ચિત્ર સાથે પ્રેમપૂર્વક એ લખી આપેલો. (એ કાર્ડ મહેમદાવાદના ઘરની દિવાલ પર ફ્રેમમાં શોભે છે)

આજે વિચારતાં એમ લાગે છે કે બહુ યોગ્ય વયે, સમયે પ્રીતિશનું 'વીકલી' અમને મળ્યું. એ વાત આજે ત્રણ સાડા ત્રણ દાયકા જૂની થઈ. પણ આજે લાગે છે કે આજીવન ચાલે એવા બહુવિધ શોખના ઘડતરમાં પ્રીતિશના 'વીકલી'એ પાયાનું પ્રદાન કર્યું.

એ પછી કદાચ પોતાની કંપની શરૂ કરવા તેમણે 'ટાઈમ્સ' ગૃપ છોડ્યું, અને અનિલ ધારકરે 'વીકલી'ની જવાબદારી સંભાળી. આખરે 1993માં એનું પ્રકાશન અટક્યું.

પ્રીતિશ સાથે અમારું એકપક્ષી જોડાણ 'વીકલી' થકી જ હતું. એ પછી તેમણે શું કર્યું, શું નહીં એમાં અમને રસ નહોતો. સિવાય કે તેઓ પ્રકાશન ક્ષેત્રે રહ્યા હોત! તેમણે ફિલ્મનિર્માણ શરૂ કરેલું અને અનેક ફિલ્મોનું નિર્માણ કર્યું.

જીવનકાળમાં કેટલીક વ્યક્તિઓ, વસ્તુઓ યોગ્ય સમયે મળી જાય તો એ જીવનમાં કેટલો મોટો ભાગ ભજવી શકે! કેવી કેવી વસ્તુઓ કેળવી શકે! એનું ઉદાહરણ એટલે પ્રીતિશ નંદી અને એમના સંપાદકપદ હેઠળનું 'વીકલી'.A

અભ્યાસક્રમની બહાર જઈને અભ્યાસક્રમની વાતો

27 ડિસેમ્બર, 2024ને શુક્રવારના રોજ કલોલની હોલી ચાઈલ્ડ સ્કૂલમાં વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ 'કહત કાર્ટૂન' અંતર્ગત 'આઉટ ઑફ સીલેબસ' કાર્યક્રમ યોજાયો. ગુજરાતી અને અંગેજી માધ્યમના નવમા ધોરણના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ બે સેશનમાં તેનું આયોજન હતું. બે વર્ષ અગાઉ આ જ શાળામાં 'વ્યંગ્યચિત્રોમાં ગાંધી' કાર્યક્રમ હતો અને એ નિમિત્તે આ શાળાના ભાવાવરણનો પરિચય હતો. આથી આ વખતે આચાર્યા હેતલબહેનનું આમંત્રણ આવ્યું એટલે કંઈક નવા વિષય પર કાર્ટૂન બતાવવા વિશે વિચાર્યું. વાતવાતમાં મને લાગ્યું કે વિદ્યાર્થીઓને જે વિષયો અભ્યાસમાં આવતા હોય એની પરનાં કાર્ટૂન બતાવીએ તો? હેતલબહેને ઉત્સાહપૂર્વક સંમતિ આપી એટલે મેં એકાદ સપ્તાહની મુદત માગી. એ દરમિયાન વિવિધ વિષયના કાર્ટૂન એકઠા કરવાનો ઉદ્યમ આરંભ્યો અને પછી લાગ્યું કે આ વિષયનાં કાર્ટૂનનો કાર્યક્રમ યોજી શકાશે. એટલે શરૂ થયો કાર્ટૂનની પસંદગીનો દોર. એમાં પણ હેતલબહેને મદદ કરી અને મારી વિનંતીથી નવમા ધોરણનાં પાઠ્યપુસ્તકોની અનુક્રમણિકા મોકલી આપી. આને લઈને મને કાર્ટૂનની પસંદગીમાં બહુ મદદ મળી અને અન્યો માટે સહેજ અઘરાં ગણાતાં કાર્ટૂન પણ વિદ્યાર્થીઓ તરત સમજી શકશે એની ખાત્રી મળી.

એ મુજબ બીજગણિત, ભૂમિતિ, ઈતિહાસ, ભૂગોળ, ભૌતિક વિજ્ઞાન, રસાયણ વિજ્ઞાન, જીવવિજ્ઞાન, અંગ્રેજી અને ગુજરાતી- એમ નવ વિષય પરનાં ચૂંટેલાં કાર્ટૂન તૈયાર થયાં. દરેક વિષયનાંં કાર્ટૂન બતાવતાં અગાઉ જે તે વિષય એમને કેવો લાગતો હશે એની ધારણા કરવાની બહુ મજા આવી અને મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે મને મારા શાળાસમયે જે લાગતું હતું એની બહુ નજીકની અનુભૂતિ અત્યારના વિદ્યાર્થીઓને પણ થતી જણાઈ.

સૌથી પહેલાં કાર્ટૂનકળાની સમજૂતિ સાવ ટૂંકમાં કાર્ટૂન દ્વારા જ આપીને

પહેલું સેશન ગુજરાતી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ કર્યું. કાર્ટૂનના કાર્યક્રમમાં બહુ મોટી રાહત એ હોય છે કે એમાં કાર્યક્રમ પત્યા પછી 'કેવો લાગ્યો?' એ જાણવાની જરૂર જ ન રહે. જે તે સમયે કાર્ટૂન પડદા પર દેખાય અને એ જોતાં હાસ્યના અવાજ ગૂંજે એ જ એનો પ્રતિભાવ. એકદમ રોકડો. ભાષા અંગેનાં કાર્ટૂનો વિશે વાત કરતાં કાર્ટૂનમાં ઉપયોગમાં લેવાતા 'શ્લેષ' અને 'સજીવારોપણ' જેવા અલંકારો વિશે પણ ઉદાહરણ સહિત વાત થઈ.

પહેલાં ગુજરાતી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ 

સવારના પહેલા સેશન પછી બપોરનું સેશન અંગ્રેજી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ હતું. એમાં પણ આ જ અનુભવનું પુનરાવર્તન થયું. પાયથાગોરસ અને આઇન્સ્ટાઈનને C2 (સી સ્ક્વેર) માટે ઝઘડતા બતાવતું કાર્ટૂન કે યુક્લિડને દૃષ્ટિએ કૂતરાનું કાર્ટૂન વિદ્યાર્થીઓ જોતાંવેંત સમજી જાય એ બહુ મજા પડે એવું હતું. કેટલાક વિદ્યાર્થીઓએ કાર્યક્રમ દરમિયાન પણ અમુક કાર્ટૂન કે કેરિકેચર ચીતરેલાં, જેમાં એક વિદ્યાર્થીએ મારું કેરિકેચર પણ બનાવ્યું હતું.

બપોરે અંગ્રેજી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ 

સવારના અને બપોરના બન્ને સેશન ઉપરાંત વચ્ચેના સમયમાં હરીશભાઈ બ્રહ્મભટ્ટ, વિભાબહેન અને મિત્ર રાજ તેમજ હેતલબહેન સાથે વીતાવેલા કલાકો બહુ મજાના રહ્યા.

આ કાર્યક્રમની જાણ થઈ કે કલોલસ્થિત, અને નડિયાદમાં નિયુક્ત મિત્ર નીતિનભાઈ પટેલ અને અમદાવાદના નવિનભાઈ પટેલે પણ પોતે ઉપસ્થિત રહેશે એમ જણાવ્યું અને કાર્યક્રમમાં તેઓ સમયસર ઉપસ્થિત પણ રહ્યા. એટલે કાર્યક્રમ પત્યા પછીના 'સત્સંગ'માં તેમનોય લાભ મળ્યો. આ બન્ને મિત્રો સાથેની દોસ્તી પ્રમાણમાંં ઘણી નવી હોવા છતાં જાણે કે અમે જૂના મિત્રો છીએ એમ લાગે છે.

(ડાબેથી) નવિનભાઈ, નીતિનભાઈ, રાજ બ્રહ્મભટ્ટ, બીરેન, 
હેતલબહેન, કામિની અને હરીશભાઈ બ્રહ્મભટ્ટ 

કાર્ટૂનના કાર્યક્રમ અનેક સ્થળે યોજાય છે, એમાં હંમેશા એવું અનુભવાયું છે કે વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ એ યોજાય ત્યારે જાણે કે એક નવી ઊર્જા પ્રાપ્ત થતી હોય એમ લાગે છે. કેમ કે, એ નિમિત્તે એમની સાથે પ્રત્યાયનની તક ઊભી થાય છે. આવી તક ઊભી કરનાર શાળા સંચાલકો અભિનંદનને પાત્ર છે.

(તસવીરસૌજન્ય: હેતલબહેન પટેલ, કલોલ) 

કેટલાંક નમૂનારૂપ કાર્ટૂનો: 

નમ્બરીયા- 2: મન કી 'બીન' મતવારી બાજે...

નાતાલની પૂર્વસંધ્યા, 24 ડિસેમ્બરની સાંજે સાડા સાતથી અમદાવાદના સ્ક્રેપયાર્ડમાં 'નમ્બરીયા-2' કાર્યક્રમ યોજાઈ ગયો. આ અગાઉ 14 માર્ચે આ કાર્યક્રમની પહેલી કડી યોજાઈ હતી. હિન્દી ફિલ્મોના એક સમયના અનિવાર્ય અંગ જેવાં ટાઈટલ્સ, અને ટાઈટલ ટ્રેક્સ વિશે ખાસ વાત થઈ નથી. આ બાબતને ધ્યાનમાં રાખીને ખાસ આ જ વિષય પાર, એટલે કે ટાઈટલ ટ્રેક અથવા તો ટાઈટલ મ્યુઝિક પાર કાર્યક્રમ વિચારાયેલો. પહેલાં એમ હતું કે આવો એકાદ કાર્યક્રમ થઈ શકશે. પહેલો કાર્યક્રમ કરતી વખતે સમજાયું કે એકથી નહીં પતે. બીજો પણ કરવો પડશે. હવે બીજો કરતાં સમજાયું કે બેથી પણ નહીં ચાલે.

'નમ્બરીયા' શબ્દ સાથે ફીલ્મરસિકોની અનેક પેઢીઓનું અનુસંધાન રહેલું છે. એમને સમજાવવાની જરૂર નથી કે એનો શો અર્થ થાય. આને કારણે આ કાર્યક્રમમાં દર વખતે અનેક નવા ચહેરા જોવા મળે છે, જે કાર્યક્રમ પતવા સુધીમાં પરિચીત બની રહે છે. ગઈ કાલના કાર્યક્રમમાં પણ આમ જ થયું. પરિચીતની સાથે અનેક અપરિચીત ચહેરા જોવા મળ્યા.

આમ તો બધું મળીને પચીસેક સાઉન્ડ ટ્રેક હતી, જે ઘણી કહેવાય, કેમ કે, આમાં ક્યાંય ગીતોનો સમાવેશ નહોતો. પણ સ્ક્રેપયાર્ડના સુસજ્જ શ્રોતાઓએ અનેક ઝીણી ઝીણી વાતો સચોટ રીતે ઝીલી. તેને લઈને કાર્યક્રમ મજાનો બની રહ્યો.

મોટે ભાગે ગીતોને લગતા કાર્યક્રમો યોજાતા રહે છે, લાઈવ સંગીતના પણ ખરા. પણ આ રીતે ટાઈટલ ટ્રેકને અનુલક્ષીને રેકોર્ડેડ મ્યુઝીકનો કાર્યક્રમ યોજવો એ સાહસનું કામ ખરું. કબીરભાઈ અને નેહાબહેન આવા અનેક વિશિષ્ટ કાર્યક્રમો માટે પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડી રહ્યા છે એનો આનંદ.

કાર્યક્રમ પૂરો થયા પછી થતું અનૌપચારિક મિલન બહુ આનંદદાયક બની રહે છે. બે કાર્યક્રમની સફળતા પછી હવે ત્રીજો કાર્યક્રમ વિચારણા હેઠળ છે. જોઈએ હવે એ ક્યારે થઈ શકે છે.

'નમ્બરીયા-2'ની રજૂઆત

કાર્યક્રમ પછીનું અનૌપચારિક મિલન

(તસવીર સૌજન્ય: પરેશ પ્રજાપતિ)

જીના ઈસી કા નામ હૈ: ઠંડીગાર સાંજે સંબંધોની ઉષ્માનો અહેસાસ

14 ડિસેમ્બર, 2024 ને શનિવારના રોજ અમદાવાદના 'સ્ક્રેપયાર્ડ' ખાતે સાંજના સાડા સાતથી 'જીના ઈસી કા નામ હૈ' કાર્યક્રમ યોજાયો. હોમાય વ્યારાવાલાની જન્મતારીખ 9 ડિસેમ્બરે હોવાથી એવી ઈચ્છા હતી કે આ મહિનામાં તેમના વિશે કાર્યક્રમ કરવો. યોગાનુયોગે એ સપ્તાહમાં જ આ કાર્યક્રમનું આયોજન થયું. અલબત્ત, લગ્નમુહૂર્તના આખરી દિવસે એ હોવાથી કાર્યક્રમમાં હાજરી મર્યાદિત રહી.

આ કાર્યક્રમમાં મૂળ વાત તો હોમાયબહેનના જીવનરસની જીવન અભિગમની કરવાની હતી, છતાં તેની પૂર્વભૂમિકા પૂરતી તેમના પૂર્વજીવનની વાત કરવી જરૂરી હતી. એ વાત કર્યા પછી તેમના વડોદરાનિવાસની, અને મારી સાથેના છેલ્લા એકાદ દાયકાના સંબંધ વિશે વાત શરૂ થઈ. હોમાયબહેનનું જીવન એવું હતું કે અનેક વાતો એમના વિશે કરવાનું મન થાય, શ્રોતાઓને મજા પણ આવે. છતાં સમયમર્યાદા જાળવવી જરૂરી. વધુમાં વધુ દોઢેક કલાકમાં કરવા ધારેલો આ કાર્યક્રમ લંબાઈને બે કલાક સુધીનો થયો, જેમાં પ્રશ્નોત્તરી પણ સામેલ હતી. તેમની બનાવેલી કેટલીક વિશિષ્ટ ચીજો સાથે લઈ ગયેલો, અને મર્યાદિત સંખ્યા હોવાથી સૌને તે હાથોહાથ જોવા આપી શકાઈ.

એ જ રીતે હોમાયબહેન સાથે અતિ નિકટથી સંકળાયેલાં મિત્રદંપતિ પરેશ અને પ્રતીક્ષા પ્રજાપતિની ઉપસ્થિતિ તેમજ તેમના કાર્યનો વાસ્તવિક પરિચય કાર્યક્રમનું અતિ લાગણીસભર પાસું બની રહ્યું.

આપણને ગમતી વ્યક્તિ વિશે જાહેરમાં વાત કરવાની હોય ત્યારે વ્યક્તિગત સંબંધોના માહાત્મ્યમાં ન સરી પડાય એનું ધ્યાન રાખવું જરૂરી હોય છે. એ બાબત મનમાં સજ્જડપણે બેઠેલી હોવાથી કેટલીક વ્યક્તિગત વાતો આવી ખરી, પણ એ એવી હતી કે જેમાં એમનાં વ્યક્તિત્વનું કોઈ ને કોઈ પાસું છતું થતું હોય.

કાર્યક્રમના અંતે ઉપસ્થિત મિત્રોમાંથી ઘણાખરાએ 'હોમાય વ્યારાવાલા' પુસ્તક ખરીદવામાં પણ રસ દેખાડ્યો, જે લઈને કાર્તિક શાહ બહુ પ્રેમપૂર્વક ઉપસ્થિત રહેલા.

રજૂઆત દરમિયાન એક તબક્કે હોમાયબહેન મોબાઈલ ફોન પર વાત કરી રહ્યાં છે એવી એક તસવીર આવી એ સાથે જ ડમડમબાબાના સાંસારિક અવતાર એવા બિનીત મોદીએ બહુ ગંભીરતાપૂર્વક ઊભા થઈને એમને સેલ્યુટ આપી.

કાર્યક્રમના સમાપન પછીનું અનૌપચારિક મિલન સ્ક્રેપયાર્ડની આગવી મજા છે. કબીરભાઈ
ઠાકોર અને નેહાબહેન શાહ પણ બહુ ઉત્સાહપૂર્વક એ માણે અને એમાં ભાગ લે.

હોમાયબહેન વિશે અત્યાર સુધી અલગ અલગ વર્ગના લોકો સમક્ષ વાત કરવાનું બન્યું છે, અને એ દરેક વખતે અતિ લાગણીસભર અનુભવ થતો રહ્યો છે. વધુ એક વાર એનું પુનરાવર્તન થયું.

ડિસેમ્બરની એ ઠંડી સાંજે હોમાયબહેનની ચેતનાની ઉષ્મા લઈને સૌ છૂટા પડ્યા.

'જીના ઈસી કા નામ હૈ'ની રજૂઆત

પરેશ અને પ્રતીક્ષા પ્રજાપતિની ઉપસ્થિતિ

હોમાયબહેને બનાવેલી કેટલીક ગૃહોપયોગી ચીજો પૈકીની એક

હોમાયબહેનને બહુ પસંદ એવી પોતાની તસવીર, જે એક સ્નેહીએ ખેંચેલી

(તસવીર સૌજન્ય: બિનીત મોદી અને પરેશ પ્રજાપતિ)