સ્પિતી ખીણના પ્રવાસે (7): સ્વપ્નમાં પણ પીછો કરે એવાં સ્થાન

ખરા અર્થમાં પહાડને ખોળે વસેલા ગામ તાબોમાં સવારે એક જૂની મોનેસ્ટ્રીની મુલાકાત લીધા પછી અમારે પ્રવાસ આગળ વધારવાનો હતો. અહીં એક શાળામાં કોઈ લામાના જન્મદિન નિમિત્તે યોજાયેલી ઉજવણીમાં થોડો સમય અમે હાજરી આપીને આગળનો પ્રવાસ શરૂ કર્યો.

સ્પિતી ખીણની વિશેષતા એ છે કે અહીં આખે રસ્તે કોઈ ને કોઈ નદીનું વહેણ સમાંતરે ચાલતું રહે. મુખ્યત્વે સ્પિતી નદી જ હોય. આખે રસ્તે પીળા, રેતાળ ખડકોની વિવિધ રચનાઓ જોવા મળે. એમ લાગે કે આ બધું રેતીના ઢૂવા જેવું છે, અને જોતજોતાંમાં ધ્વસ્ત થઈ જશે. આકાશ એકદમ ભૂરું, નીચે નદીનું સર્પાકાર વહેણ, આસપાસ પીળા ખડકો, દૂર દેખાતાં હીમશીખરો અને તેમની પર પડતા વાદળના પડછાયાને કારણે સહેજ ઘેરા રંગનો દેખાતો એટલો ભાગ...આ બધું એટલું આકર્ષક, છતાં ગેબી લાગે. એ ખરું કે સતત આવાં દૃશ્યો જોતાં રહીએ એટલે કદાચ અમુક સમય પછી એનો અભાવ થઈ શકે, છતાં ભૂપૃષ્ઠની વિવિધતા એવી હોય કે નજર ભાગ્યે જ હટાવી શકાય. ખરી મજા પ્રવાસ પતાવીને પાછા આવ્યા પછી થાય. આ પ્રદેશ સતત સ્વપ્નમાં આવ્યા કરે એવું એનું આકર્ષણ છે એનો ખ્યાલ આવે.

સ્પિતી નદી

અમે આગળ વધ્યા ત્યાં રસ્તામાં એક જગ્યાએ સ્પિતી નદીનો પટ પહોળો હતો. કિનારા જેવું બન્યું હતું. થોડા પ્રવાસીઓ પણ દેખાયા. અમે વાહન ઊભું રખાવ્યું અને નીચે ઊતર્યા. અહીં સામે કાંઠે પવનથી ખવાણ થયું હોય એવા રેતાળ ખડકો હતા. નદીનો પટ ઘણો પહોળો હતો, અને પ્રવાહ પણ જોરદાર હતો. કિનારે કિનારે રહીને અમે નદીના પાણીમાં પગ બોળ્યા. પાણીનું આચમન લઈને માથે ચડાવ્યું. આસપાસના નજારાની મઝા લીધી. થોડી વાર પછી વળી પાછો પ્રવાસ આગળ ધપાવ્યો. એ જ તીવ્ર વળાંકો, ઢોળાવ અને પાકી સડક. એક સ્થળે એક ફાંટો આવ્યો, જે ધનખડ (ઢંકાર) તરફ ફંટાતો હતો.

સ્પિતી નદીના પટમાં

ફાંટાની શરૂઆતમાં બૌદ્ધ સ્થાપત્યશૈલીની એક કમાન હતી. એમાંથી અમે પ્રવેશ્યા. દેખીતી રીતે રસ્તો ઊપરની તરફ જઈ રહ્યો હતો. એનો અર્થ એ કે ઊંચાઈ અને વળાંક બન્ને વધુ આવતા જવાના હતા.

અહીં ક્યાંક રસ્તાની કોરે નાનાં, પીળાં ફૂલ ઊગેલાં દેખાતાં હતાં. રેતાળ પૃષ્ઠભૂમિમાં એ તરત નજરે પડતાં હતાં. વળાંકો વટાવતા અને ઊપર ચડતાં આખરે દૂરથી ધનખડ મોનેસ્ટ્રી નજરે પડી. અહાહા! શું દુર્ગમ સ્થાન હતું એનું! એક સીધા ટેકરાની ટોચે એ રીતે બનાવાયેલી કે જાણે એ ટેકરાનો જ હિસ્સો ન હોય! આસપાસ વસેલા ગામમાં છૂટાછવાયાં ઘરો હતાં. અને નીચે, સાવ સીધમાં હતો બે નદીઓનો સંગમ. સ્પિતી ખીણ તરફથી વહી આવતી સ્પિતી નદી અને બીજી તરફ પીન ખીણમાંથી વહી આવતી પીન નદી. સંગમસ્થાને પટ ઘણો વિશાળ હતો. તેને કારણે અહીં થોડી ઘણી ખેતી પણ જણાતી હતી. અલબત્ત, એ માત્ર પટમાં જ. પર્વતો તો એવા જ ઊજ્જડ અને વેરાન હતા. જોતજોતાંમાં અમે ગામમાં થઈને મોનેસ્ટ્રી સુધી આવી પહોંચ્યા. અહીં ઘણા પ્રવાસીઓ હતા.

દુર્ગમ સ્થાને સ્થિત ધનખડ મોનેસ્ટ્રી

ધનખડ ગામ 

મોનેસ્ટ્રીમાં અંદર જઈ શકાતું હતું. તેનું માળખું એ રીતે બનાવાયેલું કે મુખ્ય બંધારણ નૈસર્ગિક હોય, અને એને પૂરક હોય એ રીતે બાંધકામ કરાયું હોય. લાકડા અને પથ્થરનો મહત્તમ ઊપયોગ. અહીંથી નીચે જોતાં કાચાપોચાને ચક્કર જ આવે. પણ ચક્કર ન આવતા હોય એવા લોકો અદ્‍ભુત દૃશ્યને માણી શકે. મોનેસ્ટ્રીના પ્રવેશદ્વાર પાસે મૂકાયેલા પથ્થરો પર 'ઓમ મણિપદ્મે હૂં' મંત્ર કોતરાયેલો હતો. આ શૈલી મોટે ભાગે બૌદ્ધ ધર્મનું ચલણ હોય એવા પર્વતીય વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે. ગામની સીમમાં છૂટાછવાયા પથ્થરો પર પણ મંત્ર કોતરાયેલો હોય, તો મોનેસ્ટ્રીમાં પડેલા પથ્થરો પર પણ એ જોવા મળે. એની કેલીગ્રાફીને કારણે આ પથ્થરો બહુ સુંદર લાગે છે. મોનેસ્ટ્રીમાં જગ્યા બહુ સાંકડી હોવાથી અમે ત્યાંથી બહાર નીકળ્યા. અહીં પીળી ચાંચવાળા કાગડા રેતાળ ખડકોમાં ઊડતા જોવા મળ્યા.

'ઓમ મણિપદ્મે હૂં' કોતરેલા પથ્થરો

ધનખડની મોનેસ્ટ્રી 

નીચે દેખાતું ગામ 

બહાર સાવ સાંકડી જગ્યામાં અનેક વાહનો પાર્ક થયેલાં હતાં. નવાં આવતાં જતાં હતાં, અને અગાઉનાં ઊપડતાં જતાં હતાં. અમે એકાદ ઠેકાણે જિંજર-લેમન-હની ટી પીધી. પછી વાહનમાં ગોઠવાયા. હવે અમારે મુદ ગામે જવાનું હતું. આ ગામ પીન ખીણમાં આવેલું સૌથી છેલ્લું ગામ છે. એનો અર્થ એ કે અમારે હવે સ્પિતી ખીણમાંથી સામે આવેલી પીન ખીણમાં પ્રવેશવાનું હતું. જો કે, ધનખડથી અમે ઊપડ્યા, પણ એ સ્થળ એટલું આકર્ષક હતું કે નજર વળી વળીને એ તરફ જતી રહેતી હતી. જેટલું ચઢાણ ચડેલા એટલું ઊતરીને પાછા અમે મુખ્ય રસ્તે આવ્યા અને આગળ વધ્યા.

પહેલાં તો અમારે સ્પિતી નદીની સમાંતરે જવાનું હતું. આગળ જતાં એક પુલ પરથી અમારે સ્પિતીને ઓળંગવાની હતી. પુલ વટાવ્યા વિના સીધા જઈએ તો એ રસ્તો કાઝા જતો હતો, જ્યાં અમારે બીજા દિવસે જવાનું હતું. સ્પિતી નદી પરનો પુલ વટાવીને અમે સામે કાંઠે પહોંચ્યા અને આગળ વધ્યા. ક્યારે પીન ખીણમાં પ્રવેશી ગયા એનો ખ્યાલ જ ન આવ્યો.

સગનમ ગામ પાસે ફરી એક વાર પુલ દ્વારા નદી ઓળંગી ત્યારે બહાર જોશભેર વાતા પવનનું જોર કેવું હતું એનો ખ્યાલ આવ્યો. સગનમ ગામમાં થોડી ખેતી હતી. પ્રમાણમાં સપાટ જમીન હતી. પાછળ પર્વત હતા, પણ દૂર જણાતા હતા.

પીન ખીણમાં પ્રવેશ

અહીં પર્વત પર આછેરું ઘાસ નજરે પડતું હતું. અમુક ઠેકાણે પર્વતોની ટોચ એકદમ અણીયાળી દેખાતી હતી અને પર્વત પર ત્રાંસા લીસોટા દેખાતા હતા. સુજાતે સમજાવ્યું કે આમ થવાનું કારણ અહીં થતી હિમવર્ષા છે. અહીં રસ્તા ઘણા ખરાબ હતા. અમુક જગ્યાએ રસ્તાનું કામ પણ ચાલતું હતું. પર્વતની એક તરફે વળાંક લેતો જતો રસ્તો હોવાથી વળાંક પછી શું હશે એ દેખાતું ન હતું. એટલે ગામ કેટલે હશે એ ખ્યાલ આવતો નહોતો. સામે દેખાતા પર્વતો પર છૂટાંછવાયાં મકાન હતાં. ત્યાં લોકો શી રીતે રહેતા હશે એ વિચારીને આશ્ચર્ય થતું હતું. અમારી આગળ કે પાછળ કોઈ કહેતાં કોઈ વાહન નહોતું જણાતું.

એવામાં થોડે આગળથી ધૂળની ડમરીઓ ઊડતી દેખાઈ. અનેક વાહનો આવી રહ્યાં હોય એમ લાગતું હતું. અમે મજાક કરી કે મોટા ભાગના પ્રવાસીઓ પાછા જઈ રહ્યા છે એવે સમયે આપણે પ્રવેશ કરીશું એટલે ગામ ખાલી હશે. વાહનો જોતજોતાંમાં નજીક આવ્યાં ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે તમામ સરકારી વાહનો હતાં. ગામમાં પહોંચ્યા પછી ખબર પડી કે આ વિસ્તારના ધારાસભ્ય આ ગામની મુલાકાતે આવેલા.

અમે આગળ ને આગળ વધતા જતા હતા. તડકછાંયડાની રમત ચાલી રહી હતી. રસ્તા ઘણા ખરાબ હતા, અને ગામ કેટલે હશે એ ખબર પડતી નહોતી. અહીં ઠીક ઠીક ખેતી જોવા મળી. આખરે એક તબક્કે અમે મુદ ગામ આવી પહોંચ્યા. ગામમાં પ્રવેશ પહેલાં જ રસ્તાનું કામ ચાલી રહ્યું હતું. પંદર-વીસ શ્રમિકો પથ્થર અને સિમેન્ટ સાથે કામ કરી રહ્યા હતા. વળાંકે થઈને અમે એક ઢાળવાળા રસ્તે આવી પહોંચ્યા. આ જ ગામનો જે ગણો એ મુખ્ય રસ્તો હતો. એ રસ્તે આગળ ગામનો અંત આવી જતો હતો, એમ આ વિસ્તારનો પણ. હવે અમારે અહીં રોકાણ કરવાનું હતું, અને પછીના દિવસે કાઝા તરફ, એટલે કે પાછું સ્પિતી ખીણમાં જવાનું હતું.