સ્પિતી ખીણના પ્રવાસે (12): સ્વર્ગ યહીં, નર્ક યહાં

વળતી મુસાફરીમાં અમારો હવે પછીનો મુકામ હતો છિતકુલ. કાલપાથી સવારે પરવારીને અમે વળતી મુસાફરી શરૂ કરી અને બપોર સુધી છિતકુલ પહોંચ્યા. 'ભારતનું સૌથી છેલ્લું ગામ', 'ભારતનું સૌથી છેલ્લું ઢાબું', 'ભારતની સૌથી છેલ્લી ચાની દુકાન' જેવાં પાટિયાંની સરહદના સાવ છેલ્લા ગામે નવાઈ નથી હોતી. હવે કરપીણ હકારાત્મકતાના યુગમાં 'સૌથી છેલ્લું'ને બદલે 'સૌથી પહેલું' લખાય છે એમ સાંભળ્યું છે. તો શું એ લખાણ એ સરહદને ઓળંગીને આવનારને ધ્યાનમાં રાખીને લખાયું હશે?

હિન્દુસ્તાનની આખરી પોસ્ટ ઓફિસનું પાટિયું

કાલપાથી બીજી તરફ, કિન્નૌર જિલ્લામાં આવેલું છિતકુલ (કે ચિતકુલ) તરફ જતો ફાંટો પડે છે. રસ્તામાં આવતા કરછમ બંધ આગળથી વળાંક લીધા પછી રસ્તો ઊપર ચડે છે અને સાંગલા ખીણ વટાવીને છેક છેવાડે આવેલા છિતકુલ ગામે પહોંચે છે. કરછમ બંધ સુધી રસ્તો એકદમ પાકો, પણ એ પછી તીવ્ર ચડાણ અને રસ્તો કાચોપાકો.

નીચે બસ્પા નદી અને એની પરનો પુલ

નીચે બસ્પા નદી છેક સુધી સાથ આપે, અને તેના જ નામની બસ્પા ખીણમાં વસેલું આ ગામ. ઊંચાઈ આશરે અગિયાર હજાર ફીટ. બપોરે અમે પહોંચ્યા ત્યારે પ્રવાસીઓનો ધસારો હતો, પણ ઘણા બધા માટે પાછા વળવાનો સમય થઈ રહ્યો હતો. 'ભારત કા આખરી...' પ્રકારનાં પાટિયાં વટાવતાં અમે ચાલતા આગળ વધ્યા અને એક નાનકડા ચૌરાહે આવીને ઊભા. એમાંથી એક રસ્તો સહેજ ઢોળાવ પર ઊંચે વસેલા ગામ તરફ ફંટાતો હતો. એકમતે અમે ગામ તરફ આગળ વધ્યા.

સામાન્યપણે સુસ્ત હોય એવા આ પહાડી ગામના સાંકડા, સિમેન્ટીયા રસ્તે, નાનકડાં મકાનો વટાવતા આગળ વધ્યા કે એક સ્થળે ચહલપહલ વર્તાઈ. પુરુષો ટોળે બેઠેલા હતા, સ્ત્રીઓ ઓટલે બેઠી હતી. એક સમૂહ મોટા તપેલામાં રસોઈ બનાવવામાં વ્યસ્ત હતો, તો બીજા કેટલાક લોકો વાસણ માંજતા હતા. મંડપ બંધાયેલો નજરે પડ્યો એટલે ખ્યાલ આવ્યો કે કશોક પ્રસંગ છે. પૂછતાં જાણવા મળ્યું કે ગામની એક દીકરીનું લગ્ન છે. જાન આવવાની છે. અને તેના સ્વાગતની તૈયારીઓ ચાલી રહી છે. અમે સહુ પોતપોતાના રસ મુજબની વાતોએ વળગ્યા કે આસપાસ ફરતા રહ્યા. સ્ત્રીઓ હસી હસીને અમને પૂછતી હતી. એક બહેને પૂછ્યું, 'ક્યાંથી આવો છો?' અમે કહ્યું, 'ગુજરાતથી.' એ કહે, 'ગુજરાતમાં ક્યાંથી?' અમે કહ્યું, 'વડોદરાથી.' એ કહે, 'મારો દીકરો મહેસાણા ઓ.એન.જી.સી.માં છે. એટલે હું ત્યાં આવેલી છું.' આવી વાતો પણ નીકળી. પુરુષવર્ગ સાવ જુદા મૂડમાં હતો. એ લોકો રાજકારણની વાતોએ ચડ્યા. વચ્ચે એક બુઝુર્ગ જણાતા ભાઈએ પૂછ્યું, 'હમારા ગાંવ આપ કો કૈસા લગા?' શું કહેવું? અમે કહ્યું, 'સ્વર્ગ જૈસા.' એમણે કહ્યું, 'વૈસે તો સ્વર્ગ હી હૈ, લેકિન નવમ્બર-દીસમ્બરમેં પૂરા નર્ક બન જાતા હૈ.' એ મોસમમાં ચોમેર બરફથી છવાઈ જતા આ ગામમાં જનજીવન કેટલું મુશ્કેલ બની રહેતું હશે એ તો જઈએ ત્યારે જ સમજાય. અહીંથી તિબેટની સરહદ નજીક છે. ગામલોકોને હજી ત્રીસેક કિ.મી. સુધી જવા દેવાય છે. પ્રવાસીઓ માટે આ છેલ્લું ગામ.

છિતકુલની શેરીઓમાંથી પસાર થતાં 

છિતકુલમાં આવેલું મંદિર 

મકાનોની છત પથ્થરની, ઢોળાવવાળી બનેલી હતી. અનાજ ભરવાના કોઠાર પણ અલાયદા, તાળાં મારેલા નજરે પડ્યા. આ બધી શિયાળાની તૈયારી. ઈશાનને મન થઈ ગયું કે ગામમાં થનારા લગ્નમાં રોકાઈ જાય અને તસવીરો લે. પણ પછી નીકળવાનું હોવાથી એ વિચાર માંડી વાળ્યો. પછી ખબર પડી કે 'Liar's dice' નામની ફિલ્મનું શૂટ પણ અહીં થયેલું.

આ નાનકડા ગામ, એના લોકો, એમાં થતી ચહલપહલ વગેરે જોયા પછી અમને લાગ્યું કે હવે 'ભારતની છેલ્લી ચાની દુકાન'માં ચા પીએ તોય શું અને ન પીએ તોય શું? પણ કોઈ એક દુકાને બેસીને અમે લેમન-જિંજર-હની ટી પીધી, રાજમા-ચાવલનો સ્વાદ લીધો અને વળતા રસ્તે સાંગલા જવા વળ્યા.