સ્પિતી ખીણના પ્રવાસે (10): વિશ્વનું સૌથી ઊંચું એક્સ વાય ઝેડ

મુદથી નીકળ્યા પછી પીન નદીની સમાંતરે એના એ જ રસ્તે પાછા મુસાફરી શરૂ કરી. આખરે પેલા બ્રીજ પાસે આવી પહોંચ્યા. હવે અહીંંથી બ્રીજને ઓળંગીને કાઝા તરફના રસ્તે અમારે આગળ વધવાનું હતું. આ તરફ હવે સ્પિતી નદી હતી. અહીં રસ્તે આવતાં ગામોમાં પોપ્લરનાં ઝાડ હતાં. ગામ આગળ બમ્પ પણ બનાવેલા હતા. ક્યાંક નદીકાંઠે હોમસ્ટે પણ જોવા મળતા હતા. અહીં ખાસ ચઢાણ નહોતું. રસ્તો મોટે ભાગે સીધો હતો. આસપાસના પર્વતો થોડા દૂર પણ લાગતા હતા.

બપોરના એકની આસપાસ અમે કાઝા આવી પહોંચ્યા. કાઝા ગામ શરૂ થયું એટલે થોડી ગીચતા જણાવા લાગી. અમારી પહેલી જરૂરિયાત વાહનમાં ડીઝલ પૂરાવવાની હતી. આથી વાહન સીધું પમ્પ પર પહોંચ્યું. સામે જ એક મોનેસ્ટ્રી નજરે પડી. ડીઝલ ભરાવવામાં વાર લાગે એમ હતી, આથી અમે સૌ ઊતરીને એ મોનેસ્ટ્રીમાં પ્રવેશ્યા. પ્રવેશતાંમાં વાદ્યોનો રણકાર સંભળાયો. પ્રાંગણમાં ચાર દિશામાં ચાર કપડાં બાંધેલાં હતાં. એની પાછળ થોડા લામાઓ બેઠેલા હતા. વચ્ચે વેદી બનાવેલી હતી. અમે ઈશારાથી પૂછ્યું કે અંદર જઈ શકાશે કે કેમ. તેમણે હા પાડી એટલે અમે મોનેસ્ટ્રીના એક તરફના પ્રવેશદ્વાર તરફ આગળ વધ્યા. મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર બંધ હતું. એક લામાને પૂછતાં જણાવ્યું કે કશાકનો યજ્ઞ ચાલી રહ્યો છે. મોનેસ્ટ્રીની અંદર ગયા ત્યાં બે સ્થાનિક મહિલાઓ પિત્તળના દીવામાં દીવેટો ગોઠવી રહી હતી. તેમણે અમારી સાથે થોડી વાત કરી અને છેલ્લે જણાવ્યું કે ઈચ્છીએ તો અમે અહીં દાન આપી શકીએ છીએ. અમે ઈચ્છતા નહોતા એટલે હસીને વિદાય લીધી. બહાર આવીને મોનેસ્ટ્રીની થોડી તસવીરો લીધી અને બહાર નીકળ્યા. ત્યારે પણ યજ્ઞાદિ વિધિ ચાલુ જ હતી. મોનેસ્ટ્રીની બિલકુલ સામે, રોડ ઓળંગતાં સાત સ્તૂપ બનાવાયેલા હતા.

કાઝામાં આવેલી મોનેસ્ટ્રીનું પડખું,
જ્યાંથી અમે પ્રવેશેલા

એક સમયે આવા દુર્ગમ વિસ્તારમાં, કૃષ્ણનાથે જે વિસ્તારની ભૂગોળને 'અલંઘ્ય' ગણાવી હતી એમાં બૌદ્ધ ધર્મને લગતા વિવિધ અભ્યાસ માટે પંડિત રાહુલ સાંસ્કૃત્યાયન અને કૃષ્ણનાથ જેવા વિદ્વાનો આવી ચૂક્યા હતા. એ સમયે અહીં પહોંચવું કેટલું મુશ્કેલ હશે એનો અંદાજ આજે આવવો મુશ્કેલ છે. અહીં આસપાસમાં રેતાળ પહાડો સાવ નજીક જણાતા હતા. જો કે, કાઝા બારેક હજાર ફીટની ઊંચાઈએ આવેલું છે એનો અહેસાસ થતો હતો. તડકો હોવા છતાં પવન ઠંડો અને સૂકો હતો.

અમારા ઊતારે સામાન મૂકીને તરત જ અમે નીકળ્યા. કાઝા ગામમાંથી પસાર થતો રસ્તો વટાવીને અમારે આગળ અને ઊંચે જવાનું હતું. રસ્તાની એક તરફ સ્પિતી નદીનું વહેણ હતું અને બીજી તરફ રેતાળ ખડકો. ક્યારેક હીમશિખરો જોવા મળી જતાં. વચ્ચે વસતિ સાવ પાંખી. અમારો પહેલો મુકામ હતો હિક્કિમ. તારક મહેતાની 'ચિત્રલેખા'વાળી 'ઊંધા ચશ્મા'ની અસલ શ્રેણીનો રસિક સટોડિયો 'સિક્કિમ'ને બદલે 'હિક્કિમ' બોલતો હોય એવું અમને આ નામ સાંભળતાં લાગતું હતું. વચ્ચે આછા ઘાસનાં મેદાનો આવતાં. એક તરફ હિમશીખરોની આખી હારમાળા નજરે પડતી હતી. રસ્તે ચઢાણ હોવાથી ગતિ ધીમી હતી, પણ દૃશ્યો જોવાની મજા આવતી હતી. ધીમે ધીમે પ્રવાસીઓનાં ટોળાં નજરે પડવા લાગ્યા એટલે ખ્યાલ આવ્યો કે હિક્કિમ નજીકમાં છે. હિક્કિમનું મુખ્ય આકર્ષણ અહીં આવેલી પોસ્ટ ઓફિસ છે, જેને 'વિશ્વની સૌથી ઊંચે આવેલી પોસ્ટઓફિસ' તરીકે ઓળખાવાય છે. હિક્કિમની ઊંચાઈ આશરે 14,500 ફીટ છે. દૂરથી જોતાં લેટરબોક્સના આકારનું પોસ્ટઓફિસનું કાર્યાલય નજરે પડ્યું. નાનકડા ગોળાકાર કાર્યાલયની બહાર પ્રવાસીઓનાં ટોળાં ઊભેલા હતા. આસપાસમાં બધે પણ પિક્ચર પોસ્ટકાર્ડ, કીચેઈન સહિત બીજાં સ્મૃતિચિહ્નો વેચાતાં હતાં.

હિક્કિમમાં આવેલી 'વિશ્વની સૌથી ઊંચી' પોસ્ટઓફિસ,
જેનો આકાર લેટર બોક્સ જેવો છે

પોસ્ટઓફિસની ઊંચાઈ દર્શાવતું પાટિયું

હિક્કિમ ગામ 

અમે નીચે ઊતર્યાં. આ સ્થળની ઊંચાઈ દર્શાવતા પાટિયા પાસે સેલ્ફી લેવામાં પણ બહુ ગીરદી હતી. ટોળામાં મોટા ભાગે જુવાનિયા હતા. એમ લાગતું હતું કે એમનામાંથી ભાગ્યે જ કોઈએ પત્ર લખ્યો હશે. અહીં પત્ર પર સિક્કો મરાવીને તેને પોસ્ટ કરવા માટે લાગેલી ભીડ જોઈને આનંદ આવ્યો. પત્ર લખવાનું ઘણા સમયથી છૂટી ગયું છે, અને આ સ્થળનો સિક્કો વાગેલો પત્ર લખવાનો રોમાંચ પણ ખાસ નથી એટલે અમે એ બાજુ ગયા નહીં. એક સમયે બિનીત મોદી જે પણ સ્થળે પ્રવાસે જાય ત્યાંથી અમને પત્ર પોસ્ટ કરતો, કે અમારામાંથી કોઈ ક્યાંક જઈએ તો એ સ્થળેથી પત્ર બિનીતને કે રજનીભાઈને પોસ્ટ કરતા. પરેશ એવી માહિતી લઈ આવ્યો કે અહીં પોસ્ટ ઓફિસમાંથી સિક્કો તો મારી આપશે, પણ પત્ર નીકળશે અને એ યોગ્ય સ્થાને પહોંંચશે એની કોઈ ગેરન્ટી નથી. ગામ સહેજ નીચેની તરહ હતું અને છૂટુંછવાયું વસેલું હતું. અહીં અમને ખ્યાલ આવી ગયો કે અત્યારે દેખાતા બધા પ્રવાસીઓ અમને હવે છેક સુધી મળશે. કેમ કે, અમારી જેમ જ તેઓ કાઝાથી આ રુટ પર નીકળ્યા હશે.

હિક્કિમના માર્ગ પર આમતેમ ટહલતા હતા ત્યાં એક વડીલ કોઈક બાળક સાથે વાત કરી રહ્યા હતા એ કાને પડી. વડીલ કહી રહ્યા હતા, 'બેટા, એમ તું 'ફુવા, લંડન, યુકે' લખીને લેટર મોકલું તો એ ન મળે. તારે એમનું નામ, ફ્લેટ નંબર, સ્ટ્રીટ નંબર, એરિયા એ બધું જ લખવું પડે.' આ સાંભળવાની મજા આવી અને એ વાતે આનંદ થયો કે એ બાળકને પત્ર લખવાની ઈચ્છા થઈ હતી.

હવે પછી અમે જે કોઈ સ્થળે જઈએ કે જે કરીએ એ 'વિશ્વના સૌથી ઊંચા સ્થળે' થવાનું હતું.

થોડી વારમાં પ્રવાસીઓ આગળ વધ્યા. સહેજ શાંતિ થઈ. અમે થોડે સુધી નીચે જવા પ્રયત્ન કર્યો. પાછા આવીને અમે પણ હવે આગળ વધ્યા.

હવે અમારે કોમિક ગામે જવાનું હતું, જેની ઊંચાઈ હતી આશરે પંદર હજાર ફીટ. આ ગામ વિશ્વના સૌથી ઊંચા મોટરેબલ રોડ પર વસેલું ગામ ગણાય છે. જોતજોતાંમાં કોમિક આવી પહોંચ્યા. વાહન પાર્ક કરાયા પછી નીચે ઊતરતાં અદભુત નજારો દેખાતો હતો. એકદમ સામે હિમશીખરોની હારમાળા દેખાતી હતી, તો નજીકમાં નીચે વાંકાચૂકા રસ્તા નજરે પડતા હતા. અહીં પવન અતિશય ઠંડો હોય એ સ્વાભાવિક છે. એક મોનેસ્ટ્રી નજરે પડતી હતી. એકાદ રેસ્તોરાં પણ હતું, જે વિશ્વના સૌથી ઊંચા સ્થાને હોવાનો દાવો કરતું હતું. અમે મોનેસ્ટ્રીના ફોટા લીધા. બપોર થઈ હતી, પણ ખાસ કંઈ ખાવાની ઈચ્છા નહોતી. ચા મંગાવી અને કંઈક નાસ્તો. સૌએ ઓછું ઓછું લીધું. અહીંથી પાછળના ભાગે એક ડુંગર હતો, અને તેની પર બૌદ્ધ ધ્વજ ગોળાકારે બાંધેલા હતા. નીચેથી એ જાણે કે કોઈક જહાજનું સઢ હોય એમ લાગતું હતું. અમે ધીમે ધીમે એને ચડવાનું શરૂ કર્યું. અહીં સખત પવન હતો. અને ઊંચાઈ વધુ હોવાથી ચડતાં પણ હાંફ ચડતો હતો. નાકની અંદર જાણે કે બધું થીજી ગયું હતું. આથી શ્વાસ લેવામાં સહેજ મુશ્કેલી પડતી હતી. જવાય ત્યાં સુધી અમે ઊપર ગયા. પછી ધીમે ધીમે, સાચવીને નીચે ઊતર્યા.

કોમિકમાં આવેલી મોનેસ્ટ્રી

ભડક રંગોને લીધે આકર્ષક જણાતી મોનેસ્ટ્રી 

કોમિકથી દેખાતું હીમશીખરો અને રસ્તાનું દૃશ્ય

ઉપર બોલાવતું, ધ્વજ બાંધેલું વહાણ જેવી દેખાતી રચના 

વિશ્વના સૌથી ઊંચા સ્થાનેથી સહેજ નીચે ઊતરીને હવે અમારે લાંગ્ઝા જવાનું હતું. આથી સહેજ ઊતરવાનું હતું. આગળ વધીને સહેજ વળાંક આવતાં લાંગ્ઝા ગામ નજરે પડ્યું. છૂટાંછવાયાં મકાનો. વાહન પાર્ક કરતાં પહેલાં ટિકિટ લેવાની હતી. એ પછી સહેજ ઢોળાવ ઊતરવાનો હતો, જ્યાં ધ્યાનસ્થ ભગવાન બુદ્ધનું પૂતળું હતું.રંગબેરંગી પૂતળાની ઊંચાઈ આમ તો પાંત્રીસેક ફીટ જેટલી હતી, પણ જે સ્થળે પર્વતોની વચ્ચે એ મૂકાયેલું ત્યાં એ નાનું લાગતું હતું. અનેક પ્રવાસીઓ અહીં હતા. પૂતળું એ રીતે મૂકાયેલું હતું કે પ્રવેશ તરફ તેની પીઠ રહે, અને ખીણ તરફ મોં, જેથી આ સમગ્ર વિસ્તારને તેઓ નિહાળી રહ્યા હોય એમ લાગે. પ્રવાસીઓમાં મોટા ભાગે, ગુજરાતી, મરાઠી અને બંગાળીઓ જણાતા હતા. આ પૂતળું એવા સ્થાને હતું કે ચોફેર પથરાયેલા પર્વતો જોઈ શકાતા હતા. એક તરફ ગામનાં છૂટાછવાયાં ઘરો નજરે પડતાં હતાં અને આછેરું ઘાસ. સાડા ચૌદ હજાર ફીટે વસેલા આ ગામમાં રહેવાની સુવિધા પણ હતી. અહીં તડકો સખત લાગતો હતો, એમ તીવ્ર ઠંડો પવન પણ વાતો હતો. એકાદ જગ્યાએ અમે ચા-નાસ્તો કર્યો. લાંગ્ઝાના પરિચયમાં અમે વાંચેલું કે અહીં અશ્મિઓ મળી આવેલા. એવું કશું દેખાયું નહીં. અમે ચા-નાસ્તો પતાવ્યાં એટલામાં તો આ સ્થળ લગભગ ખાલી થઈ ગયું હતું.

લાંગ્ઝામાં આવેલું ભગવાન બુદ્ધનું પૂતળું
(પર્વતોના અને પ્રવાસીઓના સંદર્ભે
એની ઊંચાઈનો અંદાજ આવી શકશે)

પૂતળાનો અગ્ર ભાગ 

લાંગ્ઝા ગામ 

અમે પાછા વાહન તરફ ફરી રહ્યા હતા કે સુજાતે ધ્યાન દોર્યું કે નજીકની એક હોટેલ બહાર અશ્મિઓના મ્યુઝિયમ વિશે લખેલું. અમે અંદર જઈને પૂછપરછ કરતાં હોટેલવાળા ભાઈએ આઠ-દસ નાનાં અશ્મિઓ દેખાડ્યાં. એ જોઈને અમે પાછા આવવા નીકળ્યા. આખે રસ્તે હિમશીખરો સાથે રહ્યાં. એક સ્થળેથી અમે એ જ મૂળ રસ્તે ચડી ગયા જે રસ્તે અમે આવ્યા હતા. અમે સાંજ સુધીમાં ઊતારે આવી ગયા.

સવારથી મુસાફરીને કારણે થોડા થાક્યા, અને વધુ તો કંટાળ્યા હતા. વધુમાં પ્રવાસનું આ અંતિમ ચરણ હતું. બીજા દિવસથી અમારી વળતી મુસાફરી શરૂ થવાની હતી. આમ છતાં, નક્કી કર્યું કે કાઝાના સ્થાનિક બજારમાં જવું. પંદર-વીસ મિનીટનો બ્રેક લઈને અમે ચાલતા નીકળ્યા. થાક્યા હોવાથી બજાર હતું એના કરતાં વધુ દૂર લાગ્યું. બજારમાં ચહલપહલ હતી. પ્રવાસીઓ પણ છૂટાછવાયા જોવા મળતા હતા. અહીં શાકભાજી, ગરમ કપડાં, ચા-નાસ્તાની અને અન્ય સાધનસામગ્રીની દુકાનો હતી. બજારમાં ભીડને કારણે સાંકડા લાગતા રસ્તે પણ સ્થાનિકો પોતાનાં વાહન લઈને નીકળતા હતા અને જરાય શોરશરાબા વિના હંકારી જતા હતા.

થોડું ટહેલીને અમે પાછા ઊતારા તરફ વળ્યા. હવે ભોજન પછી પોઢી જવાનું હતું. ઠંડી એવી હતી કે બહાર બેસી શકાય જ નહીં. હવે પછીના દિવસે અમારે એકાદ સ્થળે જઈને પછી વળતી મુસાફરી શરૂ કરવાની હતી.