હોમાય વ્યારાવાલાની વિદાય: ગ્રીષ્મનું છેલ્લું ગુલાબ

હોમાય વ્યારાવાલા 

૯/૧૨/૧૯૧૩ થી ૧૫/૧/૨૦૧૨

            એમની ચીરવિદાયનો શોક ન જ હોય, બલ્કે એ સુખરૂપ, તેમની ઈચ્છા મુજબ ગયાં, છતાંય એક મજબૂત મિત્ર ગુમાવ્યાનું દુ:ખ થાય એ સ્વાભાવિક છે. તેથી જ એક આંખમાં તેમની વિદાયથી પડેલી અંગત ખોટને કારણે બાઝતી ભિનાશ અને તેમની સાથે ગાળેલી ક્ષણોની સ્મૃતિઓને લીધે અનાયાસે હોઠ પર આવી જતા સ્મિતની મિશ્ર લાગણીઓ સાથે આ પોસ્ટ લખી રહ્યો છું.

          હોમાય વ્યારાવાલા/ Homai Vyarawalla ભારતનાં સૌ પ્રથમ મહિલા ન્યુઝ ફોટોગ્રાફર હોવાનું બહુમાન ધરાવતાં હતાં, પણ તેમની ઓળખને આટલા પરિચયમાં સમાવી ન શકાય. ફોટોગ્રાફી છોડ્યાને આશરે ચાર દાયકા થયા હતા, જેમાં અનેક અંગત કારૂણીઓ તેમના જીવનમાં આવી. છતાં તમામ આઘાત, આપત્તિઓ સામે ઝઝૂમીને એક જાંબાઝ યોદ્ધાની જેમ તે ઝઝૂમતાં રહ્યાં. એટલું જ નહીં, જરાય કડવા, લાચાર કે બિચારાં થયા વિના સ્વમાન અને ખુમારીથી જીવનરસથી ભરપૂર જિંદગી જીવતાં રહ્યાં. હજી ગયા મહિને નવમી ડિસેમ્બર, ૨૦૧૧ના દિવસે તેમણે ૯૮ વરસ પૂરાં કરીને નવ્વાણુમા વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. તેમના એ છેલ્લા જન્મદિનની આગલી સાંજે મળવા ગયા ત્યારે તેમણે લાંબુ નહીં, પણ સ્વસ્થ જીવનની શુભેચ્છા પાઠવવાની વાત કરી હતી. (એ પોસ્ટ અહીં ક્લીક કરવાથી વાંચી શકાશે. http://birenkothari.blogspot.com/2011/12/blog-post_09.html)

થોમસ મૂર/ Thomas Moor ની પ્રસિદ્ધ કવિતા ‘ધ લાસ્ટ રોઝ ઑફ સમર’/ The last rose of summer તેમને અતિ પસંદ હતી. તેમને લાગતું હતું કે આ કવિતામાં તેમની પોતાની જ વાત છે. પહેલાં તો તેમણે આ કવિતા અમને સંભળાવી, જે અહીં જોઈ શકાશે.

પછી મેં વિનંતી કરતાં તેમણે પોતાના હસ્તાક્ષરમાં એ લખી આપી. મિત્રો સુધાબેન મહેતા અને ઋતુલ જોષીએ રસ લઈને આ કવિતાનો અનુવાદ કરવામાં મદદ કરી, જેનો ફક્ત શબ્દાનુવાદ અહીં મૂકું છું.

ગ્રીષ્મનું છેલ્લું ગુલાબ, રહી ગયું અટૂલું,

સઘળા સાથી સુંદર, કરમાયા ને ખરી ગયા, 

કોઈ તેની આસપાસમાં નથી તેના જેવું,

નજરે પડતી નથી કોઈ ગુલાબની કળી,

તેના સુખે મલકી ઉઠે ને,

દુ:ખે તેના ભરે નિસાસો,

ભલે નિરધાર્યું વિધાતાએ જવાનું,

છોડીશ નહીં એકલું તને, છોડ પર અટૂલું,

સાથી તારાં પોઢ્યાં જ્યાં, જઈને પોઢી જા તું પણ.

તેમની સાથેનો દસેક વરસનો ગાઢ અને અંતરંગ સંબંધ જીવનભરના સંભારણા તરીકે યાદ રહેશે અને તેમના થકી જે શીખવા મળ્યું છે, તેની તો વાત જ શી કરવી! એ બધી વાતો ધીમે ધીમે બ્લોગ પર મૂકતો રહીશ. દરમ્યાન ઉર્વીશના બ્લોગ પર તેણે લખેલી અનેક પોસ્ટમાંથી હોમાયબેનના કર્તૃત્વ તેમજ વ્યક્તિત્વ વિષે અહીં ક્લીક કરવાથી વધુ જાણી શકાશે  (.http://urvishkothari-gujarati.blogspot.com/search/label/homai%20vyarawala ) 

        બારમી જાન્યુઆરી, ૨૦૧૨ની સવારે તે પોતાના ઘરમાં જ પડી ગયાં હતાં અને એ સાંજે તેમને દવાખાનામાં દાખલ કરાયાં. તેમને થાપાના ફ્રેક્ચરનું નિદાન થયું. જો કે, ઓર્થોપેડીક સર્જને જણાવ્યું કે તેમને પહેલી જરૂર ફીઝીશીયનની સારવારની છે. ત્યાર પછી ફીઝીશીયનને ત્યાં તેમને ખસેડવામાં આવ્યાં, ત્યારે મિત્ર પરેશ પ્રજાપતિ તેમની સાથે હતો. સવારે પરેશ સાથે મારે વાત થઈ ત્યારે પરેશે જણાવ્યું કે હોમાયબેનને શ્વાસ લેવાની ઘણી તકલીફ પડી રહી છે અને હાલત ચિંતાજનક કહી શકાય એવી છે. જો કે, બે-ત્રણ કલાક પછી તેણે જણાવ્યું કે પરિસ્થિતિ હવે ઘણી સારી છે. ૯૮ વરસની ઉંમરની બીજી કોઈ વ્યક્તિ હોત તો આશા છોડી દીધી હોત, પણ આ તો એક અને માત્ર એક એવાં હોમાય વ્યારાવાલા હતાં. મૃત્યુના મુખેથી એ પાછાં આવે તો અમને જરાય નવાઈ ન લાગે! તેમના જીવન વિષેનું પુસ્તક લખનાર સબિના ગડીહોક પણ દિલ્હીથી આવી ગયાં. આ સમય દરમ્યાન પરેશ અને શ્રીમતી હવેવાલા હોમાયબેનની સાથે હતાં.

          જો કે, અંદરખાનેથી અમને સૌને થતું હતું કે.......! કેમ કે, થાપાના ફ્રેક્ચરને લઈને તેમનું હલનચલન મર્યાદિત બને એ નક્કી હતું. આજે ૧૫મી જાન્યુઆરીએ લગભગ બાર-સવા બારે સબિનાએ મને ફોનમાં કહ્યું, ‘શી હેઝ જસ્ટ પાસ્ડ અવે.’ એ બે-ત્રણ સેકંડમાં છેલ્લા દસ વરસમાં તેમની સાથે ગાળેલા સમયની કેટલીય ફ્રેમો ધડધડાટ કરતી ફરી ગઈ. મન હજી માનવા તૈયાર નહોતું અને છતાં વાસ્તવિકતા એ વાસ્તવિકતા હતી. અડધો કલાકમાં અમે ત્રણ- ઉર્વીશ, કામિની અને હું વડોદરા આવવા નીકળ્યાં. રસ્તામાં મિત્રોના ફોન-સંદેશાઓ આવતા રહ્યા.

         તેમને ઘેર પહોંચ્યા એ પછી થોડા જ સમયમાં તેમના મૃતદેહને હોસ્પીટલમાંથી લાવવામાં આવ્યો. પ્રેસના માણસો પણ ઘર આગળ એકઠા થયેલા હતા. હોસ્પીટલમાંથી પરેશ અને સબિના તેમની સાથે આવ્યાં હતાં. ત્યાં હાજર હતાં એમાંથી મોટા ભાગના લોકો એવા હતા કે જે એકબીજાને પહેલી વાર મળતા હતા, છતાં એકબીજાથી પરિચીત હતા. ‘ઓળખ’વાળા નિમિષાબેન, શ્રીમતી જયશ્રીબેન મિશ્રા, કલાકાર ગાર્ગીબેન, છેલ્લે છેલ્લે હોમાયબેનને ઘેર કામ કરતાં ડાહીબેન વગેરે સૌ હોમાયબેન સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલાં, પણ એકબીજાને કદી મળ્યા ન હતા. કેમ કે, સૌ પોતાની અનૂકુળતા મુજબ તેમને મળવા જાય ત્યારે હોમાયબેન સાથે વાતો થાય એમાં બાકીનાની હાજરી હોય જ. એ જ રીતે વડોદરાનાં મેયર ડૉ. જ્યોતિબેન પંડ્યા આવ્યાં ત્યારે એ હોદ્દાની રૂએ નહીં, પણ એક સ્વજનની જેમ મળવા આવ્યાં હતાં, અને અત્યંત સૌજન્યપૂર્વક તેમણે આવતી કાલે યોજાનારી તેમની અંતિમ વિધિની ગોઠવણ કરવામાં રસ લીધો.

       હોમાયબેન પોતાના દેહને અગ્નિદાહ અપાય એમ ઈચ્છતાં હતાં. પારસી પરંપરા મુજબ થતી અંતિમ વિધી માટે તેમનું એમ કહેવું હતું કે – હવે ગીધોની સંખ્યા તદ્દન ઘટી ગઈ છે અને પોતે નથી ઈચ્છતાં કે તેમનો દેહ એમ જ દિવસો લગી પડ્યો રહે.

          તેમની ઈચ્છાને માન આપીને આવતી કાલે ૧૬મી જાન્યુઆરી, ૨૦૧૨ને સોમવારના દિવસે સવારે દસેક વાગે વડોદરાના કારેલીબાગ સ્થિત બહુચરાજી સ્મશાનગૃહમાં (ગેસની ચિતા પર) તેમના મૃતદેહને અગ્નિને હવાલે કરવામાં આવશે.

તેમની સાથે ગાળેલી થોડી અંગત પારિવારિક ક્ષણોની તસવીરોની એક ઝલક.

‘ડાલ્ડા-૧૩’ તરીકે ઓળખાતી તેમની ફિયાટ કાર સાથે હોમાયબેન પોતાના સરંજામ સાથે.

 

ત્યાર પછી ‘ડાલ્ડા-૧૩’નું રૂપાંતર ‘જીજે-૬, એ-૧૨૪૯’માં થયું, પણ તેમનો સાથ ચાલુ રહ્યો. એ દિવસોમાં લીધેલી એક તસવીર.

મારા ઘેર એક વખત તે બે-ત્રણ દિવસ માટે રહેવા આવ્યાં હતાં. તેમનું એ રોકાણ મારા પરિવારજનો જીવનભરની મૂડીસમાન બની રહ્યું છે. ઈન્ટરનેટ, કમ્પ્યુટર, ઈ-મેલ, વેબસાઈટ વગેરે વિષે તેમણે જિજ્ઞાસાપૂર્વક પૂછપરછ કરી હતી. ઈન્ટરનેટ પર તેમના પોતાના વિષેનું એક પેજ વાંચતાં હોમાયબેન.

અમે એમને કહ્યું કે અમારે ઈકેબાના શીખવું છે, પણ જરૂરી ફૂલો ક્યાંથી લાવવાં? ત્યારે તેમણે મારા બોન્સાઈ ગાર્ડનના અમુક વૃક્ષોનાં પાંદડા તેમજ અન્ય ચીજવસ્તુઓ જાતે પસંદ કરીને તેની ગોઠવણી કરી બતાવી હતી અને કહ્યું કે- ઢગલાબંધ ફૂલોથી જ ઈકેબાના થાય એવું નથી. તમારી પાસે જે હોય એમાંથી કલાત્મક ગોઠવણી કરો એ જ ખરું.

તેમની હાસ્યવૃત્તિ વિશિષ્ટ પ્રકારની. મજાકમસ્તી બહુ સહજ. તેમને પદ્મવિભૂષણ મળ્યાની ઘોષણા કરવામાં આવી એ પછી અમે તેમને મળવા ગયાં. એ જ વખતે કોઈક તેમને બુકે આપી ગયેલું. એ બુકે તેમણે પ્રેમપૂર્વક કામિનીને આપ્યો. મેં હમેશ મુજબ ગમ્મતમાં કહ્યું, “એવું ન ચાલે. કામિની તો અહીં મારી સાથે આવી છે. એટલે ખરો હકદાર હું ગણાઉં. તમારે મને કંઈક આપવું જોઈએ.” એટલે બાજુમાં પડેલી મીઠાની બરણી તેમણે ઉપાડી અને કોઈ મોટો એવોર્ડ આપતાં હોય એમ મને અર્પણ કરી. મેં કહ્યું, “એમ નહીં, રાષ્ટ્રપતિ મને પદ્મવિભૂષણ આપતા હોય એ રીતે આ આપો અને હું એ સ્વીકારતો હોઉં એવો ફોટો પડાવીએ.” અમારો ઈરાદો એ સમારંભમાં હોવી જોઈએ ગંભીર મુખમુદ્રા સાથે ફોટો પડાવવાનો હતો, પણ હસવું કેમેય કરીને રોકાતું નહોતું.

બે એક વરસ અગાઉ તેમને આઠ-દસ દિવસ માટે હોસ્પીટલમાં દાખલ કરવાં પડેલાં. સાજાં થઈને ઘેર આવ્યાં એ દિવસે તેમના વિસ્તૃત પરિવારના સભ્યો એવા અમે સૌએ સાથે આ ફોટો પડાવેલો.

(પાછળ- ડાબેથી) સબિના ગડીહોક, પરેશ અને પ્રતિક્ષા પ્રજાપતિ, ઇશાન કોઠારી
(બેઠેલાં- ડાબેથી) મલક પ્રજાપતિ, બીરેન કોઠારી, હોમાયબેન, કામિની કોઠારી

આ ખુરશી એટલે તેમની કાયમી બેઠક, જેના માટે એ કહેતાં, 'આંય મારું તખત છે.'  

તેમના પાડોશી શ્રીમતી મિશ્રાના એક સંબંધી દેવરિયા (ઉ.પ્ર.) ના રાબી શુક્લાએ પાડેલો આ ફોટો તેમને બહુ પસંદ હતો. તેમની ઈચ્છા એવી હતી કે પોતાના મૃત્યુની જાણ મિત્રો કે સ્નેહીઓને આ તસવીરની સાથે ‘ધ લાસ્ટ રોઝ ઑફ સમર’ કવિતા મોકલીને કરવામાં આવે. આ તસવીર અને તેની સાથે તેમના જ હસ્તાક્ષરમાં લખેલી કવિતા અહીં મૂકી છે. 

પણ લાગે છે કે એ ક્યાં મૃત્યુ પામ્યાં છે? એ મૃત્યુ પામી શકે ખરાં? મનમાં તો તેમનું સ્થાન સદાય જીવંત જ રહેવાનું.