વો તુમ જો કરના હૈ વો કરો.

- અવિનાશ ઓક

એ સમયના અગ્રણી રેકોર્ડ લેબલ ગણાતા પોલિડોર પ્રિમીયમ રેકોર્ડ્સ દ્વારા મને મળેલી 'ઑન ધ જોબ ટ્રેનિંગ'ની અદ્‍ભુત તક મને યાદ છે. 1975નો એ અરસો. પોલિડોરના એ એન્‍ડ આર (આર્ટિસ્ટ્સ એન્ડ રેપર્ટર) મેનેજર અરુણ અમીને મને બોલાવીને કહ્યું કે મારે એક દુર્લભ અને એટલે જ વિશેષ એવા એક પ્રકલ્પ પર કામ કરવાનું છે. હું રોમાંચિત થઈ ગયો. સદાબહાર હીટ ફિલ્મ 'શોલે'ની ઓરિજીનલ સાઉન્ડ ટ્રેકનાં 1/4 ઈંચનાં સ્પૂલ તેઓ લઈને આવેલા. એમાંથી મારે ચાલીસ મિનીટના મહત્ત્વના અને રસપ્રદ સંવાદો પસંદ કરવાના હતા. એ ફિલ્મના સંવાદો એટલા લોકપ્રિય બની ગયેલા કે આ લોન્‍ગ પ્લે રેકોર્ડની માગ ઊભી થયેલી. હવે મારી જવાબદારી હતી આ સાઉન્ડટ્રેકને એ રીતે સંપાદિત કરવાની, કે જેથી તમામ લોકપ્રિય સંવાદનો એમાં સમાવેશ થઈ જાય, એમ કથાપ્રવાહ પણ જળવાઈ રહે. રેકોર્ડની એક તરફની વીસ મિનીટ, એમ કુલ 40 મિનીટની લંબાઈમાં આ કરવાનું. આ વિનાઈલ લોન્‍ગ પ્લે રેકોર્ડ હતી. અરુણજીએ કહ્યું કે આ અનુભવ બહુ ભયાવહ અને સમય માગી લે એવો રહેશે. મેં પડકાર ઝીલી લીધો. 1/4 ઈંચની અઢળક એનેલોગ ટેપનું સંપાદન કરવાનું હતું. પહેલાં તો ડબલ્યુ.ઓ.એ.ના સ્ટુડિયો 'સી'માં હું ગોઠવાયો. એક રૂમનો એ નાનકડો સ્ટુડિયો હતો, જે રેડિયો પ્રોગ્રામની બહુવિધ નકલ બનાવવા તેમજ વિવિધ પ્રકારના સંપાદનકાર્ય માટે ઊપયોગમાં લેવાતો. મેં ત્યાં સાઉન્ડટ્રેક સાંભળી અને કેટલીક નોંધ ટપકાવી. મેં ફિલ્મ કેવળ એક જ વાર જોયેલી. અરુણજીએ કહેલું કે મારે એકથી વધુ વાર ફિલ્મ જોવી હશે તો મારી પસંદગીના કોઈ પણ થિયેટરમાં એની વ્યવસ્થા કરી શકાશે. આથી મેં મિનર્વા થિયેટરમાં 'શોલે' અનેક વાર જોઈ. ત્યાં એ 70 મિ.મી.માં અને સિક્સ ટ્રેક મેગ્નેટિક સરાઉન્ડ સાઉન્ડમાં પ્રદર્શિત થતી હતી. ફિલ્મ માણવાની અને ધ્વનિનાં તત્ત્વોનો ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કરવાની એ જબરદસ્ત અનુભૂતિ હતી. એનાથી મને ખરા અર્થમાં ફિલ્મને 'સાંભળતાં' શિખવા મળ્યું.

મેં ત્રણ દિવસ સુધી આખી ટ્રેકનું સંપાદન કર્યું. પહેલાં તો કથાપ્રવાહને ક્ષતિ ન પહોંચે એવા સહેલાઈથી કાઢી શકાય એવા ભાગને દૂર કર્યા. આમ છતાં, લગભગ 80 મિનીટનું રેકોર્ડિંગ બાકી રહ્યું. મેં અરુણજીને બોલાવ્યા અને હવે પછીની બેઠકમાં હાજર રહેવા જણાવ્યું, જેથી મને ફાઈનલ એડિટિંગમાં મદદ મળી રહે. એમણે કહ્યું, 'વો તુમ જો કરના હૈ કરો. આપણે કુલ ચાલીસ મિનીટમાં એ આવી જવું જોઈએ.' બાકીના ત્રણ દિવસમાં મેં પચાસ મિનીટમાં એ પૂરું કર્યું. પણ એ પછી દસ મિનીટમાં કયા સંવાદને કાઢવા એ નિર્ણય લેવો બહુ કઠિન હતો. હેતુલક્ષી નિર્ણય લઈ શકાય એ માટે મેં વારંવાર એ સાંભળ્યા. સ્ટુડિયોમાં ચારે કોર સ્પૂલ ટેપનાં ગૂંચળા પથરાયેલાં હતાં. મારા ગળા અને ખભા ફરતે પણ ટેપ વીંટળાયેલી રહેતી. હું 'ટેપ મેન' જેવો દેખાતો. સ્ટુડિયોની બાજુમાં આવેલી ઓફિસના વિસ્તારમાં 'કિતને આદમી થે?', 'અરે ઓ સાંભા!' જેવા સંવાદો પડઘાતા રહેતા. આખરે એ કઠિન કામ મેં પૂરું કર્યું. જબરો અનુભવ હતો એ. અનન્ય કહી શકાય એવો, કેમ કે, એ પહેલાં કે એ પછી આ પ્રકારની કોઈ એલ.પી. બની નથી.

(excerpt from 'Unspooling Memories' by Avinash Oak, Hedwig Media House, 2023)

(નોંધ: પુસ્તકના આ અંશનો અનુવાદ કેવળ પુસ્તક અંગેની જાણકારી અને આસ્વાદ પૂરતો કર્યો છે.

- અવિનાશ ઓક ફિલ્મજગતના બહુ જાણીતા સાઉન્ડ રેકોર્ડિસ્ટ છે.)

સ્મૃતિનાં આલ્બમ અને તેમાં રહેલી તસવીરો

- યેસુદાસન

એક વાર કેટલાક મિત્રો ફિલ્મ અભિનેતા મધુના ઉમા ફિલ્મ સ્ટુડિયોની મુલાકાતે આવ્યા. સ્ટુડિયોની પાછળ દૂર દેખાતી ટેકરીઓ અને ખેતરો તરફ આંગળી ચીંધીને એમણે મધુને પૂછ્યું, 'આ બધો પણ સ્ટુડિયોનો હિસ્સો છે?' મધુએ પોતે મલયાલમ ફિલ્મ 'ચેમ્મીન'માં પોતે ભજવેલા પાત્ર પરીકુટ્ટીની શૈલીએ વ્યંગ્યમાં મલકાઈને કહ્યું, 'હા, હા. એ બધું જ મારું છે, જો તમે એને ઝૂમ લેન્સથી જુઓ તો.'

આપણા નેતાઓ ઝૂમ લેન્સ જેવા જ હોય છે. તેઓ દૂરની ચીજોને પોતાને માટે ફોકસમાં લઈ આવે છે. તેમને સતત લાઈમલાઈટમાં રહેવું હોય છે, તેઓ સતત પોતાની તસવીરો લેવાય તેમજ પોતાને વિશે લખાય એમ ઝંખે છે. તેઓ માને છે કે કેમેરાનું ફોકસ તેમની પર નહીં રહે તો પોતે 'આઉટ ઓફ ફોકસ' થઈ જશે. તેઓ રામ ઐયર સરની જેમ માનતા નથી કે તસવીરો લેવાથી પોતાનું આયુષ્ય ટૂંકાઈ જશે. એથી વિપરીત, જ્યારે પણ તસવીરો લેવાય ત્યારે એ નાનકડા સમૂહના રાજા છે, અને પોતે દીર્ઘ, પ્રભાવશાળી જીવન જીવશે.

ફોટો આલ્બમ આપણી પ્રગતિની જેમ આપણી પીછેહઠના દસ્તાવેજનું કામ પણ કરે છે. લોકો મોહનલાલ, મમ્મૂટી કે જયરામ જેવી પ્રભાવશાળી વ્યક્તિઓની સાથે પોતાની તસવીરો આલ્બમમાં કે બેઠકખંડના ટેબલ પર પ્રદર્શિત કરીને આનંદ માણે છે. મોટે ભાગે એવું જોવા મળ્યું છે કે લોકો પોતાના ઉચ્ચતમ સમય દરમિયાન પ્રભાવશાળી વ્યક્તિઓ સાથેની પોતાની તસવીરો દેખાડતા હોય છે, પણ જ્યારે પોતાનો ખરાબ સમય હોય ત્યારે એને છુપાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે.

જેમ કે, રાષ્ટ્રપતિ શંકરદયાલ શર્મા કોંગ્રેસના પ્રમુખ હતા ત્યારની, કે કેરળના વિત્ત મંત્રી શ્રી શિવદાસ મેનનની શૈક્ષણિક કારકિર્દી વખતની તસવીર, કે પછી બાલ ઠાકરે કાર્ટૂનિસ્ટ હતા એ વખતની યા (અભિનેતા) ઈન્દ્રન્સ સિવણકામ કરતા હતા ત્યારની એમની સાથેની તસવીરો. એ સહુ અત્યારે બહુ લોકપ્રિય છે. એથી વિરુધ્ધ, ચન્‍દ્રાસ્વામી, નરસિંહરાવ અને જયલલિતાનું હવે કોઈ મૂલ્ય નથી, કેમ કે, પાવર અને પ્રભાવની તેમની ઊતરતી કળા છે. કેટલાક લોકો તો એમની સાથેની પોતાની તસવીરો આલ્બમમાંથી હટાવી લેવાની હદ સુધી જાય છે.

(Excerpt from 'Finishing Lines', an autobiography by Cartoonist Yesudasan.)

(નોંધ: પુસ્તકના આ અંશનો અનુવાદ કેવળ પુસ્તક અંગેની જાણકારી અને આસ્વાદ પૂરતો કર્યો છે.)

(Published by: The Alcove publishers, Gurgaon, 2025)