વો તુમ જો કરના હૈ વો કરો.

- અવિનાશ ઓક

એ સમયના અગ્રણી રેકોર્ડ લેબલ ગણાતા પોલિડોર પ્રિમીયમ રેકોર્ડ્સ દ્વારા મને મળેલી 'ઑન ધ જોબ ટ્રેનિંગ'ની અદ્‍ભુત તક મને યાદ છે. 1975નો એ અરસો. પોલિડોરના એ એન્‍ડ આર (આર્ટિસ્ટ્સ એન્ડ રેપર્ટર) મેનેજર અરુણ અમીને મને બોલાવીને કહ્યું કે મારે એક દુર્લભ અને એટલે જ વિશેષ એવા એક પ્રકલ્પ પર કામ કરવાનું છે. હું રોમાંચિત થઈ ગયો. સદાબહાર હીટ ફિલ્મ 'શોલે'ની ઓરિજીનલ સાઉન્ડ ટ્રેકનાં 1/4 ઈંચનાં સ્પૂલ તેઓ લઈને આવેલા. એમાંથી મારે ચાલીસ મિનીટના મહત્ત્વના અને રસપ્રદ સંવાદો પસંદ કરવાના હતા. એ ફિલ્મના સંવાદો એટલા લોકપ્રિય બની ગયેલા કે આ લોન્‍ગ પ્લે રેકોર્ડની માગ ઊભી થયેલી. હવે મારી જવાબદારી હતી આ સાઉન્ડટ્રેકને એ રીતે સંપાદિત કરવાની, કે જેથી તમામ લોકપ્રિય સંવાદનો એમાં સમાવેશ થઈ જાય, એમ કથાપ્રવાહ પણ જળવાઈ રહે. રેકોર્ડની એક તરફની વીસ મિનીટ, એમ કુલ 40 મિનીટની લંબાઈમાં આ કરવાનું. આ વિનાઈલ લોન્‍ગ પ્લે રેકોર્ડ હતી. અરુણજીએ કહ્યું કે આ અનુભવ બહુ ભયાવહ અને સમય માગી લે એવો રહેશે. મેં પડકાર ઝીલી લીધો. 1/4 ઈંચની અઢળક એનેલોગ ટેપનું સંપાદન કરવાનું હતું. પહેલાં તો ડબલ્યુ.ઓ.એ.ના સ્ટુડિયો 'સી'માં હું ગોઠવાયો. એક રૂમનો એ નાનકડો સ્ટુડિયો હતો, જે રેડિયો પ્રોગ્રામની બહુવિધ નકલ બનાવવા તેમજ વિવિધ પ્રકારના સંપાદનકાર્ય માટે ઊપયોગમાં લેવાતો. મેં ત્યાં સાઉન્ડટ્રેક સાંભળી અને કેટલીક નોંધ ટપકાવી. મેં ફિલ્મ કેવળ એક જ વાર જોયેલી. અરુણજીએ કહેલું કે મારે એકથી વધુ વાર ફિલ્મ જોવી હશે તો મારી પસંદગીના કોઈ પણ થિયેટરમાં એની વ્યવસ્થા કરી શકાશે. આથી મેં મિનર્વા થિયેટરમાં 'શોલે' અનેક વાર જોઈ. ત્યાં એ 70 મિ.મી.માં અને સિક્સ ટ્રેક મેગ્નેટિક સરાઉન્ડ સાઉન્ડમાં પ્રદર્શિત થતી હતી. ફિલ્મ માણવાની અને ધ્વનિનાં તત્ત્વોનો ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કરવાની એ જબરદસ્ત અનુભૂતિ હતી. એનાથી મને ખરા અર્થમાં ફિલ્મને 'સાંભળતાં' શિખવા મળ્યું.

મેં ત્રણ દિવસ સુધી આખી ટ્રેકનું સંપાદન કર્યું. પહેલાં તો કથાપ્રવાહને ક્ષતિ ન પહોંચે એવા સહેલાઈથી કાઢી શકાય એવા ભાગને દૂર કર્યા. આમ છતાં, લગભગ 80 મિનીટનું રેકોર્ડિંગ બાકી રહ્યું. મેં અરુણજીને બોલાવ્યા અને હવે પછીની બેઠકમાં હાજર રહેવા જણાવ્યું, જેથી મને ફાઈનલ એડિટિંગમાં મદદ મળી રહે. એમણે કહ્યું, 'વો તુમ જો કરના હૈ કરો. આપણે કુલ ચાલીસ મિનીટમાં એ આવી જવું જોઈએ.' બાકીના ત્રણ દિવસમાં મેં પચાસ મિનીટમાં એ પૂરું કર્યું. પણ એ પછી દસ મિનીટમાં કયા સંવાદને કાઢવા એ નિર્ણય લેવો બહુ કઠિન હતો. હેતુલક્ષી નિર્ણય લઈ શકાય એ માટે મેં વારંવાર એ સાંભળ્યા. સ્ટુડિયોમાં ચારે કોર સ્પૂલ ટેપનાં ગૂંચળા પથરાયેલાં હતાં. મારા ગળા અને ખભા ફરતે પણ ટેપ વીંટળાયેલી રહેતી. હું 'ટેપ મેન' જેવો દેખાતો. સ્ટુડિયોની બાજુમાં આવેલી ઓફિસના વિસ્તારમાં 'કિતને આદમી થે?', 'અરે ઓ સાંભા!' જેવા સંવાદો પડઘાતા રહેતા. આખરે એ કઠિન કામ મેં પૂરું કર્યું. જબરો અનુભવ હતો એ. અનન્ય કહી શકાય એવો, કેમ કે, એ પહેલાં કે એ પછી આ પ્રકારની કોઈ એલ.પી. બની નથી.

(excerpt from 'Unspooling Memories' by Avinash Oak, Hedwig Media House, 2023)

(નોંધ: પુસ્તકના આ અંશનો અનુવાદ કેવળ પુસ્તક અંગેની જાણકારી અને આસ્વાદ પૂરતો કર્યો છે.

- અવિનાશ ઓક ફિલ્મજગતના બહુ જાણીતા સાઉન્ડ રેકોર્ડિસ્ટ છે.)