વતન કી રાહ મેં......

શનિ-રવિ-સોમ એટલે કે 5, 6 અને 7 ઑગષ્ટના દિવસ મારી પરીક્ષાના હતા. સતત ત્રણ દિવસની સવારે ત્રણ અલગ અલગ કાર્યક્રમની રજૂઆત કરવાની હતી. એ પૈકી શનિ અને સોમવારે સવારે મહેમદાવાદ આર્ટ્સ એન્ડ કૉમર્સ કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ કાર્ટૂનને લગતા બે કાર્યક્રમ હતા. તો વચ્ચે રવિવારે નડિયાદમાં અ.સૌ.ડાહીલક્ષ્મી પુસ્તકાલયમાં દર મહિનાના પ્રથમ રવિવારે યોજાતા કાર્યક્રમ 'ગ્રંથનો પંથ' અંતર્ગત મારા જ પુસ્તક 'સાગર મુવીટોન' વિશેનો વાર્તાલાપ આપવાનો હતો. આ વિષય મારા માટે નવા નથી, કે નહોતો તેના વિશે હું પહેલી વાર બોલી રહ્યો. પણ દરેક વખતે શ્રોતાવર્ગ અલગ અલગ હોય એટલે નવેસરથી કસોટી થતી હોવાનું લાગે.

મહેમદાવાદમાં પહેલા દિવસે 'આવો, કાર્ટૂન માણીએ' કાર્યક્રમ રાખેલો, જેમાં કાર્ટૂનકળા સાથે સંકળાયેલાં વિવિધ પાસાં વિશે વાત કરીને કાર્ટૂનને શી રીતે માણી શકાય તેની વાત કરવાની હતી. આ કૉલેજના ઉત્સાહી પ્રાધ્યાપક પ્રો. જિતેન્દ્ર મેકવાને અગાઉ નોટીસબોર્ડ પર વિવિધ વ્યક્તિઓનાં કેરિકેચર મૂકીને ક્વિઝ રાખી હતી, જેમાં સાચા જવાબ આપનાર વિદ્યાર્થીને પ્રોત્સાહનરૂપે કંઈક ભેટ આપવાનું રાખેલું.

કાર્યક્રમ માટે કૉલેજમાં ઉભો કરાયેલો માહોલ 

કાર્ટૂનને લગતા કિસ્સા, કેવા કેવા વિષયો કાર્ટૂનમાં આવી શકે, કાર્ટૂનનાં વિવિધ અંગ વગેરે અનેક બાબતોને એક-સવા કલાકના આ વાર્તાલાપમાં સમાવેલી. આરંભે વર્ગ ભરાઈ ગયો, પણ વિદ્યાર્થીઓ પોતાની બસનો સમય થાય એટલે તબક્કાવાર નીકળતા જતા. આમ છતાં, ઘણા વિદ્યાર્થીઓ છેક સુધી રોકાયા.

"કેરિકેચર કોઈ પણ પ્રકારનું હોઈ શકે-
અતિ સરળ કે અત્યંત જટિલ."

શ્રોતાવર્ગ

એ પછી સોમવારની સવારે આ જ કૉલેજમાં બે કાર્યક્રમ હતા. જેમાંનો એક હતો 'વ્યંગ્યચિત્રોમાં ગાંધીજી' અને બીજામાં વિદ્યાર્થીઓને કાર્ટૂન દોરતાં શીખવવું.

'વ્યંગ્યચિત્રોમાં ગાંધી'ની રજૂઆત

'વ્યંગ્યચિત્રોમાં ગાંધીજી' કાર્યક્રમમાં પણ હું શ્રોતાવર્ગ અનુસાર અંદરનાં કાર્ટૂન બદલતો હોઉં છું. સવા કલાક જેવા એ કાર્યક્રમ પછી રસ પડે એવા વિદ્યાર્થીઓ રોકાયા. તેમને કાર્ટૂન ચીતરવા અંગેની પ્રાથમિક સમજ આપી. અલબત્ત, સૌને જવાનું મોડું થતું હોવાથી તેઓ દોરવા બેસે અને પછી એ કાર્ટૂન પ્રદર્શિત કરે એ શક્ય ન બન્યું. પણ આ બન્ને કાર્યક્રમ એકદમ 'ચાર્જ' કરી દેનારા હતા. વિદ્યાર્થીઓ સાથે વાર્તાલાપ કરવાની જુદી જ મઝા છે, જે દરેક કાર્યક્રમ પછી આપણને એક જુદું જ દર્શન કરાવે છે.

કાર્ટૂન દોરવા અંગેની પ્રાથમિક સમજણ

કાર્ટૂનમાં સરળતાથી માનવાકૃતિ શી રીતે દોરવી?

પહેલા દિવસે ઉર્વીશ હાજર હતો, તો કામિનીએ કમ્પ્યુટર પર બેસીને સહાયકની ભૂમિકા ભજવી. બીજા દિવસે મિત્ર અજય ચોકસી પણ હાજર રહેલો. કૉલેજના પ્રાચાર્ય શ્રી સેમ મેથ્યુ તેમજ અન્ય પ્રાધ્યાપકમિત્રો સાથે ગોષ્ઠિનો લાભ પ્રાપ્ત થયો. પ્રા. જિતેન્દ્ર મેકવાન દ્વારા આખા કાર્યક્રમનું આયોજન અને સંકલન અસરકારક રીતે કરાયું. જ્યાં રહીને કાર્ટૂનકળા પ્રત્યેની સમજણનું ઘડતર થયું એ જ વતનમાં કાર્ટૂનકળા વિશે વાત કરવાનો રોમાંચ જુદો જ હતો. કાર્ટૂન અંગેના કાર્યક્રમમાં જે તે કાર્ટૂન દેખાડાય અને એ પછી સંભળાતું વિદ્યાર્થીઓનું અટ્ટહાસ્ય જ એનો સાચો પ્રતિભાવ હોય છે. એ બાબત વધુ એક વખત અનુભવાઈ.

નડિયાદના કાર્યક્રમ વિશેની વાત અલગથી.

(તસવીર સૌજન્ય: પ્રો. જિતેન્દ્ર મેકવાન)