મંકોડાની વર્ષગાંઠે

 આજે મિત્ર મયુર પટેલનો જન્મદિવસ છે. 

મયુર એટલે મહેમદાવાદના અમારા શાળાકાળના ગોઠિયાઓના અનૌપચારિક સંગઠન 'ઈન્‍ટેલિજન્‍ટ યુથ ક્લબ' (આઈ.વાય.સી.)માંનો એક. મયુર અને હું ત્રીજા ધોરણમાં ભેગા થયેલા, એ પછી ચોથા ધોરણમાં જુદા પડ્યા. પાંચમાથી બારમા ધોરણ સુધી, વચ્ચેના એક નવમાને બાદ કરતાં અમે સાથે જ હતા. 

એ બારમામાં હતો ત્યારે એના પપ્પા નટવરકાકાનું અવસાન થયું. એ વરસે બારમાની પરીક્ષા માટે મયુર, પ્રદીપ અને મેં મણિનગર સેન્‍ટર ભરેલું. મયુર પ્રદીપની સાથે પ્રદીપના મામાને ત્યાં ઉતરેલો અને હું મારા મામાને ત્યાં. અમારો નંબર દીવાન બલ્લુભાઈ સ્કૂલમાં આવેલો. સવારના એ બન્ને જણા રીક્ષામાં નીકળતા અને વચ્ચેથી હું જોડાતો. એ વખતે બારમા ધોરણમાં દિવસના બે પેપર રહેતા. વચ્ચે મળતા એક કલાકના બ્રેકમાં મારાં મમ્મી, મારા મામાના દીકરા રાજેશભાઈ સાથે એમના સ્કૂટર પાછળ બેસીને આવતાં અને અમારા માટે ચા-નાસ્તો લાવતાં. સાંજના સમયે પેપર પત્યે અમે ત્રણે જણ ચાલતા પાછા આવતા. બારમા ધોરણ પછી અમારી મંડળીના બીજા સભ્યો વિપુલ, ચોકસી, તુષારની જેમ મયુર પણ વિદ્યાનગરમાં ડિપ્લોમા ઈન મિકેનીકલ એન્‍જિ. ભણ્યો. 

મયુરના અક્ષર ઘણા સારા. એની પર અમે ઘણી વાર મજાક કરતા. એક વાર એને એ.ટી.કે.ટી. આવી ત્યારે અમે અહેતા કે એના માટે કારણભૂત એના અક્ષર છે. એ શી રીતે? સારા અક્ષર જોઈને પરીક્ષકને આખો જવાબ વાંચવાનું મન થાય, અને એ જવાબ વાંચવા જાય ત્યારે એમાં ગપ્પાં માર્યાં હોય. એના અક્ષરની બીજી એક રમૂજ એનાં મમ્મી ઈન્‍દીરામાસીએ કરેલી, જેઓ પોતે કન્યાશાળામાં શિક્ષિકા રહી ચૂકેલાં. મયુરે પોતાના લગ્ન વખતે જરૂરી ચીજોની યાદી પોતાના અક્ષરમાં બનાવેલી. એ યાદી ઈન્‍દીરામાસીના હાથમાં આવી હશે. અમે એક વાર એમને ત્યાં ગયા એટલે તેમણે યાદીમાંની એક ચીજ પર આંગળી મૂકી અને હસીને કહ્યું, 'જુઓ, આ તમારા ભાઈબંધે શું લખ્યું છે!' એમાં 'દળેલી સૂંઠ'ને બદલે 'દળેલી સૂંઢ' લખેલું હતું. 

મયુરનાં મમ્મી તેમજ માસી, મામાની રમૂજવૃત્તિ તીવ્ર. એકદમ સપાટ ચહેરો રાખીને તેઓ કોઈક નીરિક્ષણ જણાવે કે કશીક ટીપ્પણી કરે ત્યારે સામેવાળાથી ખડખડાટ હસ્યા વિના રહેવાય જ નહીં. મયુરમાં એ લક્ષણ અમુક અંશે ઉતરી આવ્યું જણાય. 

મયુરના બન્ને મામાઓ વરસોથી યુ.કે. સ્થાયી થયેલા. તેનાં મમ્મી ઈન્‍દીરામાસીનો પણ બ્રિટીશ પાસપોર્ટ. આથી મયુરને પહેલેથી 'લંડન' પોતાના વતન જેવું લાગે એમ અમે માનતા. સાવ શરૂઆતમાં તેણે પોતાનો જન્મ લંડનમાં થયું હોવાનું કહ્યું હોવાની અફવા હતી. એ પછી તે એક રીઢા લંડનવાસીની જેમ, બિનનિવાસી ગુજરાતીની લઢણમાં બોલતો, 'અમારા લંડનમાં તો આમ...' ને 'અમારા લંંડનમાં તો તેમ...' એવે વખતે મુકો અને તુષાર તેને શુદ્ધ ગુજરાતીમાં સંભળાવતા અને એ ગુજરાતમાં હોવાનો અહેસાસ કરાવતા. ધીમે ધીમે અમારી એ માન્યતા દૃઢ થઈ કે મયુરિયો કહે એમાંથી 20 ટકા જ સાચું માનવું. અમારી આ માન્યતા સામે મયુરને પણ ખાસ વાંધો નહીં. એટલે એક તબક્કે એ 'સ્વપ્રમાણિત' 80-20 બની ગયો. એક સમયે એ પોતાના સ્ટેમ્પ કલેક્શન માટે યુવક મહોત્સવમાં છેક રાજ્ય કક્ષા સુધી પહોંચ્યો હતો. એનો આ દાવો સાચો હોવા છતાં અમને એમાં શંકા રહે. અમારા ગૃપ વિશે તે પોતાના આડોશપાડોશમાં એવી સુપરલેટિવ રીતે વાત કરતો કે અમુક બાબતોની જાણ અમનેય ન હોય. પણ એને કારણે અમારા ગૃપની ઈજ્જતઆબરૂમાં વધારો થતો એ નક્કી. 

મયુરની આદત એવી કે એ સામેવાળા વિશે કશીક રમૂજી ટીપ્પણી આપણા કાનમાં એટલી ધીમેથી કરે કે આપણાથી હસ્યા વિના રહેવાય નહીં. સ્કૂલમાં ઘણી વાર એ જે.જે.ત્રિવેદીસાહેબના પિરીયડમાં આમ કરતો ત્યારે આસપાસના બે-ચાર જણાથી કેમે કરીને હસવું રોકાતું નહીં. એવે વખતે ત્રિવેદીસાહેબ ભણવાનું અટકાવીને અમને હસી લેવા દેતા. મેટ્રિકમાં અમે ત્રિવેદીસાહેબને ઘેર અંગ્રેજીના ટ્યૂશન માટે જતા, પણ તેઓ મને અને પ્રદીપને અલગ સમયે બોલાવતા. ફક્ત શનિવાર એવો દિવસ હતો કે અમે સૌ ભેગા હોઈએ. એ વખતે મયુર એવી રમૂજ કરતો કે મોટા ભાગનો સમય હસવામાં જ નીકળી જતો. ત્રિવેદીસાહેબ પણ એવા સાલસ હતા કે આ એક દિવસ સૌને મસ્તી કરવા દેતા. 

મયુરનો નાનો ભાઈ નીલેશ ડિપ્લોમા ઈન કેમિકલ એન્‍જિ.માં મારો ક્લાસમેટ હતો. એમની બાજુમાં જ મહેન્‍દ્ર પટેલ રહેતો. આથી મુકાની મુલાકાત મયુરના ઘેર બહુ રહેતી. કેમ કે, ત્યાં મુકાને મોકળું મેદાન મળતું. મયુરની અમુક વાત પણ એ રીતે મુકા દ્વારા અમારા સુધી પહોંચતી. એક વાર મુકાએ કહ્યું કે મયુરિયો નવરાત્રિમાં વાળ એટલા માટે કપાવે છે કે એ એને ગરબા ગાતાં નડે છે. એ જ રીતે, નવરાત્રિમાં એ સાંજે જ 'શેવ' કરે છે એ પણ મુકા દ્વારા જાણવા મળેલું. કપડાંની પસંદગી અને ફેશનની બાબતમાં મયુર અમારા સૌમાં જુદો પડે. એક નવરાત્રિમાં એ રંગીન ઝભ્ભાનાં કાપડ લઈ આવેલો અને એમાંથી ઝભ્ભાને બદલે શર્ટ સીવડાવેલાં. મામાઓને કારણે એને ઘેર વિવિધ કેસેટો રહેતી. આથી એને અંગ્રેજી ગીતોનો અને એની પર સ્ટેપ લેવાનો શોખ પણ હતો. માઈકલ જેક્સનનાં ગીતો એને બહુ ગમતાં. 

વિપુલને ઘેર રોજ સાંજે થતા અમારા મિત્રમિલનમાં મયુર હોય જ. ઘણી વાર એ સાયકલ લઈને આવતો, તો ક્યારેક ચાલતો. વિપુલને ઘેરથી અમે સૌ નીકળીએ એ પછીની અમારી હરકત બહુ વિશિષ્ટ હતી. એને ત્યાંથી પાછલા રસ્તે સ્ટેશન તરફ જતાં એક ભાગ એવો આવતો કે જ્યાં બંગલા પૂરા થતા અને શીખ લોકોનાં ઝૂંપડાં થોડા આગળ હતાં. આમ, એ વિસ્તાર લગભગ 'નો મેન્સ લેન્‍ડ' જેવો કહી શકાય. જેવા એ બંગલા પૂરા થાય કે અમારું વર્તન બદલાઈ જતું. અમે મોટેથી બૂમો પાડતા, અણગમતી વ્યક્તિઓનાં નામ એની ખીજ સાથે બોલતા, અને હોરર ફિલ્મોમાંના ભૂત કરે છે એવું અટ્ટહાસ્ય કરતા. આ ભાગને અમે 'એફ.ઈ.ઝેડ.' નામ આપેલું, એટલે કે 'ફ્રી એક્સપ્રેશન ઝોન'. આમાં મયુર ઉપરાંત ચોકસી, મુકો, ઉર્વીશ અને હું હોઈએ. મંટુ ક્યારેક હોય, તો ક્યારેક ન પણ હોય. એ પછી મયુરે બીજું સૂચન કર્યું કે આપણે બધાનાં નામ પાડીએ. શરત એવી કે વ્યક્તિના નામનો પ્રથમાક્ષર અને 'પાડેલા' નામનો પ્રથમાક્ષર સમાન હોવા જોઈએ. રોજ એક પેટર્ન લેવાની. જેમ કે, આજે પ્રાણીઓનાં નામ....તો મયુર મંકોડો, બીરેન બકરી, અજય અજગર વગેરે... બીજા દિવસે મકાનના વિવિધ ભાગનાં નામ...જેમ કે, મયુર માટલું, બીરેન બાલ્કની, વિપુલ વરંડો વગેરે...આ નામકરણમાં અમે અમારા વડીલોને પણ બક્ષતા નહીં. હા, આ નામ 'એફ.ઈ.ઝેડ.'માં જ બનતાં અને ત્યાં જ બોલાતાં. આમ છતાં, મયુર એની આદત મુજબ ક્યારેક અન્ય જગ્યાએ આપણા કાનમાં સામેની વ્યક્તિનું નામ ધીમેથી બોલી દે ત્યારે હસવું રોકવું ભારે પડી જતું! 

મયુરનું સગપણ વિદ્યાનગરની હેતલ સાથે થયુંં, અને એ જ અરસામાં મારું સગપણ કામિની સાથે. તેઓ મહેમદાવાદ આવે ત્યારે વિપુલને ઘેર હાજરી પૂરાવતાં. મયુરે પરંપરા મુજબ હેતલનું નામ 'હરણ' અને કામિનીનું નામ 'કીડી' પાડ્યું. 

અમારી આખી મિત્રમંડળી એક વાર આબુ ગયેલી, અને બીજી વાર એમાંના થોડા માથેરાન ગયેલા. પણ કોડાઈકેનાલનો કાર્યક્રમ બન્યો ત્યારે એમાં ત્રણ જ જણ તૈયાર થયા. મયુર, વિજય અને હું. અમારો એ પ્રવાસ યાદગાર રહ્યો. (એનો એક કિસ્સો અહીં વાંચી શકાશે.) એ પછી અમે નક્કી કર્યું કે ફરી વખત આ રુટ પર આવવું, અને એ અગાઉ યોગ્ય આયોજન કરવું. એ મોકો બહુ જલદી આવી ગયો. મયુર-હેતલનું અને મારું-કામિનીનું લગ્ન ચારેક દિવસના અંતરે હતું. આથી અમે દક્ષિણ ભારતનો કાર્યક્રમ સુઆયોજિત રીતે તૈયાર કર્યો. લક્ષદ્વીપ, થેકડી, કોડાઈકેનાલ, ઉટી, માયસોર, બેંગલોરનો એ પ્રવાસ અમે એટલો માણ્યો કે હજી આજેય અમારી વાતચીતમાં એના સંદર્ભ આવતા હોય છે. એ સમયે મારી પાસે પોતાનો કેમેરા નહોતો. મયુર માટે કદાચ એના લગ્નમાં આવેલા મામા કેમેરો લેતા આવેલા. મયુરે પોતાના સસરા મહેન્‍દ્રભાઈ (મોટા) પાસેથી એક કેમેરાની વ્યવસ્થા મારા માટે કરી. એ કેમેરાથી મેં થોડાઘણા ફોટા લીધેલા, અને એ પ્રવાસમાં કેટલાક સ્કેચ બનાવેલા. 

મિત્રોના લગ્નની જવાબદારી અમે સૌ મિત્રો જ સંભાળતા. અમુક અનુભવે ખ્યાલ આવી ગયો કે કોને કઈ જવાબદારી સોંપવી. મયુરની વિશેષતા એવી કે એને કશું કામ સોંપવું એ પછી નક્કી થાય, પણ એ વાતનું ધ્યાન રાખવું પડે કે એ અને વિજય કોઈક કામ કરતી વ્યક્તિ સાથે વાતોએ ન ચડે. નહીંતર તેઓ પેલાને વાતો એવો વળગાડી દે કે એને એનું કામ ભૂલવાડી દે.

હેતલ અને મયુર  

લગ્નની જેમ જ અમારે ત્યાં સંતાનજન્મ વચ્ચે પણ ચારેક દિવસનું જ અંતર. તેના દીકરા કલ્પ અને મારી દીકરી શચિ બન્ને આ કારણે શરૂઆતનાં ત્રણેક વર્ષ સાથે જ ઉછર્યા એમ કહી શકાય. હેતલ પણ અમારા સૌમાં એવી ભળી ગઈ કે પરસ્પર મજાકમસ્તી સતત ચાલતી રહે. એની ચરોતરી બોલીમાં બોલાયેલા અમુક સંવાદ અમને બહુ મજા કરાવે. જેમ કે, મારી પાસે બાઈક હતી એ વખતે એક વાર મારા દીકરા ઈશાનને પગે એનું ગરમ સાઈલેન્‍સર ચંપાઈ ગયું. એ અરસામાં અમારે ઘેર આવેલી હેતલે ઈશાનના પગે કંઈક લગાવેલું જોઈને પૂછપરછ કરી એટલે કામિનીએ એને વિગત જણાવી. એ સાંભળીને હેતલના ઉદ્‍ગાર: 'બર્યાં તમારાં સાઈલેન્‍સર!' એનો આ સંવાદ એની ઓળખ બની રહ્યો. અમે અનેક વાર એની ફરમાઈશ કરીએ અને એ તેને પૂરી કરે.  

મહેમદાવાદથી એ થોડો સમય વિદ્યાનગર રહ્યો. એ પછી થોડા લંડનનિવાસ પછી તે પાછો આવ્યો અને હવે એ ઓસ્ટ્રેલિયામાં સ્થાયી છે. તેના સ્થાનિક પ્રતિનિધિ તરીકે તેનો ભાઈ નીલેશ અમારાં દરેક મિલનમાં નિયમીતપણે હાજરી પૂરાવે છે. એમ મયુર અને હેતલ પણ લગભગ નિયમીતપણે સૌના સંપર્કમાં ફોન દ્વારા રહે છે. 

મયુરના દીકરા કલ્પનું લગ્ન 2022માં વડોદરાની નીશી સાથે થયું ત્યારે નીલના લગ્ન પછી લાગલગાટ બીજી વાર અમે મિત્રોએ વહીવટની કશી જવાબદારી વિના માત્ર ભેગા બેસવાનો અને ગપાટાં મારવાનો આનંદ માણ્યો હતો. 

હેતલ-મયુર અને કલ્પ 

અમે મળીએ ત્યારે કશી અપડેટની વાત કરીએ કે ન કરીએ, પણ અમુક જૂની વાત યાદ કરીને અચૂક ખીખીયાટા કરવાના જ. આવા આ મિત્રને જન્મદિનની અનેક શુભેચ્છાઓ. 

(તસવીરો: મયુરની ફેસબુક ટાઈમલાઈન પરથી)