ગોવા ડાયરી

ધીરે સે જાના ગલિયનમેં

રસ્તા ખાસ પહોળા નહીં, તેમ સાંકડા પણ નહીં.મધ્યમસરના કહી શકાય એવા રસ્તાઓ પર ફરી રહેલા વાહનોમાં ટુ વ્હીલર્સ કરતાં ફોર વ્હીલર્સ (કાર) ની સંખ્યા વધુ હોય, છતાં ટ્રાફિક જામ ન દેખાય કે તેમના પાર્કીંગ માટે કશીય અફડાતફડી જોવા ન મળે. આવું શહેર એટલે ગોવા/Goa રાજ્યનું પાટનગર પણજી/Panaji. અહીં વાહનચાલકો પોતાનાં વાહનો બિલકુલ નિરાંતે હંકારતાં જોવા મળે, જાણે ક્યાંય પહોંચવાની કે કશુંય વહેલું પતાવી દેવાની ઉતાવળ જ ન હોય. પ્રમાણમાં ખુલ્લા, ઓછા ટ્રાફિકવાળા રસ્તા હોવા છતાં ઝડપનું નામનિશાન જોવા ન મળે. આ જોઇને લાગે કે ગોવાનો સ્પિરિટ ફેનીમાં કે દરિયામાં સમાયેલો અવશ્ય હશે, પણ તેનો સાચો સ્પિરિટ છે આવી નિરાંત. 

ગોવાનો 'સ્પિરિટ' મારીયોની નજરે 

મંડોવી નદીને કાંઠે, બિલકુલ અડકીને વસેલા પણજીમાં રોડ પર મુખ્ય માર્ગને મળતા માર્ગના જંકશન પર પોલિસમેન ફરજ બજાવતા જોવા મળે ખરા,પણ અહીંના વાહનચાલકોનો મિજાજ જોતાં લાગે કે પોલિસમેન ન ઉભો હોય તો પણ અકસ્માત થવાની સંભાવના ઓછી છે. ટ્રાફિક સિગ્નલ છે ખરા, પણ સામાન્ય દિવસોએ તો એમને પણ ગોવાની નિરાંત ફાવી ગઈ હોય એમ લાગે. એમ બને કે અમુક ખાસ પ્રસંગો કે મેળાવડાઓ વખતે વધુ ભીડ થવાની સંભાવના હોય ત્યારે એ ડ્યુટી બજાવતા હશે. 
પણજીથી આસપાસનાં સ્થળોએ ફરવા જવા માટે ઘણા પ્રવાસીઓ સ્થાનિક બસમાં જાય છે, તો ઘણા પ્રાઇવેટ ટેક્સી કરે છે. આ ઉપરાંત ત્રીજો વિકલ્પ અહીં મળતી ‘મોટરસાયકલ ટેક્સી’ લઇને તેની ઉપર ઘૂમવાનો છે. ગોવા જવાનું હોય તો ટુ વ્હીલરનું ડ્રાઈવીંગ લાઈસન્સ સાથે રાખવું. નદીના એક કાંઠેથી સામા કાંઠા સુધી લઈ જતી અહીંની ફેરીબોટમાંય ટિકિટ લઈને મુસાફરી કરવાનો લહાવો લેવા જેવો છે. 

ગોવાની ઓળખ સમાન ફેરી બોટ સર્વિસ મારિયો મિરાન્ડાની નજરે 

ગોવાના રસ્તાઓ, તેના વાતાવરણ અને તેની ભૂગોળની સાચી અનુભૂતિ કદાચ આ રીતે વધુ સારી રીતે થઇ શકે. આવા ખુલ્લા, પાકા રોડ હોય, નિરાંતવાળા વાહનચાલકો હોય તો રોડ પર થતા અકસ્માતનું પ્રમાણ સ્વાભાવિકપણે ઓછું હશે, એમ માનવાનું મન થાય. પણ એ વિશે પૂછવું કોને? પ્રભુ ઇસુને? 

એ ક્રોસની તપાસ કર

આલ્બર્ટ પિન્ટો કો ગુસ્સા
 ક્યું આતા હૈ? *

‌બ્રેગેન્ઝા (‘બોબી’/Bobby માં પ્રેમનાથ), માઈકલ ડિસોઝા (‘મજબૂર’/ Majboor માં પ્રાણ), મિસીસ ડી'સા (‘અનાડી’/Anari માં લલીતા પવાર), એન્થની ગોન્સાલ્વિસ (‘અમર અકબર એન્થની’/Amar Akbar Anthony માં અમિતાભ બચ્ચન), આલ્બર્ટ પિન્ટો (‘આલ્બર્ટ પિન્ટો કો ગુસ્સા ક્યોં આતા હૈ’/ Albert Pinto ko gussa kyoon aata hai માં નસીરૂદ્દીન શાહ) જેવાં કેટલાંય ગોવાનીઝ પાત્રો ફિલ્મના પડદે અમર થઇ ગયાં છે. શ્યામ બેનેગલની ‘ત્રિકાલ’/ Trikal  ફિલ્મ તો આખેઆખી ગોવામાં ઉતરેલી, જેનું મોટા ભાગનું શૂટીંગ ખ્યાતનામ કાર્ટૂનિસ્ટ મારીયો મિરાન્ડા/ Mario Miranda ના પુરાતન મકાનમાં થયેલું. આ યાદી હજીય લંબાવી શકાય. અહીં આ નામો યાદ કરવાનો હેતુ એ જ કે આ નામ આખેઆખાં આપણા દિલોદિમાગમાં એવાં છવાયેલાં છે કે ‘બ્રેગેન્ઝા’ નામ કાને પડે એટલે નજર સામે લૂંગી પહેરેલો પ્રેમનાથ દેખાય કે ‘ડિસોઝા’ નામ સાંભળીએ એટલે બન્ને હથેળીઓને ભૂંગળાની જેમ વાળીને દૂરબીનની માફક આંખે લગાવીને જોતો પ્રાણ યાદ આવે. પણ ગોવામાં ફરીએ ત્યારે ઠેર ઠેર ‘બ્રેગેન્ઝા ટ્રાવેલ્સ’, ‘ડિસોઝા ગેરેજ’ વગેરે જેવાં પાટિયાં ઠેકઠેકાણે જોવા મળે એટલે આપણને થાય કે આપણા મનમાં ભલે ‘બ્રેગેન્ઝા’ કે ‘ડિસોઝા’ તરીકે કોઈ એક વ્યક્તિ સ્થપાઈ હોય, અહીં તો આખી ભૂમિ એમની છે.

જો કે, વસ્તીની દૃષ્ટિએ અહીં હિંદુઓ બહુમતિમાં છે અને ત્યાર પછી ખ્રિસ્તીઓ. પણ ઠેર ઠેર દેખાતા ચર્ચ, રસ્તાની ધારે ઉભા કરાયેલા ક્રોસની સંખ્યા જોતાં એમ લાગે કે અહીં બહુમતિ ખ્રિસ્તીઓની છે. કેટલાય મુખ્ય રસ્તાઓને કોરે ઉભા કરાયેલા ક્રોસ પર ક્યાંક તકતી, ક્યાંક ફૂલહાર, તો ક્યાંક મીણબત્તી પણ સળગતી જોવા મળે છે. પૂછપરછ કરતાં એમ પણ જાણવા મળ્યું કે રોડ પર ક્યારેક અકસ્માતમાં કોઈકનું મૃત્યુ થયું હોય તો મૃતકની સ્મૃતિમાં એ રોડની કોરે ક્રોસ ઉભો કરી દેવામાં આવે છે. જેવી રીતે આપણે ત્યાં મૃતકની 'સ્મૃતિ'માં ઘણી જગાએ બમ્પ બનાવી દેવામાં આવે છે. આ માહિતીને સાચી માનીએ તો બીજું આશ્ચર્ય એ વાતનું થાય કે આટલી ઓછી ગતિએ વાહનો ચલાવતા હોવા છતાં આટલા પ્રમાણમાં અકસ્માતો થતા હશે!

ક્રોસ કે શહીદસ્મારક? 

સ્વપ્નસ્ટેશન

કોંકણ રેલ્વે/Konkan Railway ૧૯૯૭થી શરૂ થઈ એ પછી મડગાંવ (મારગાઓ) /Margao સુધી અનેક ટ્રેનો સીધી આવતી થઈ છે. સામાન્ય રીતે લોકો મડગાંવ ઉતરીને ત્યાંથી પણજી જવાનું પસંદ કરે છે, જે લગભગ બત્રીસ કિ.મી. જેટલું છે. પણ મડગાંવ પહોંચતા પહેલાં આવતા કરમાલી/Karmali સ્ટેશને ઉતરીએ તો ત્યાંથી પણજી ફક્ત બાર કિલોમીટર છે. મતલબ કે, કરમાલીથી ટ્રેન મડગાંવ પહોંચે એ પહેલાં તો કરમાલીથી પણજી પહોંચી જવાય. સવારના આઠ-નવ વાગે કરમાલી ઉતરીએ કે બે ઘડી નિ:શબ્દ બની જવાય. પ્રિયદર્શન/Priyadarshan ની કોઈ ફિલ્મના દૃશ્યની આખેઆખી ફ્રેમ ઉંચકીને અહીં મૂકી દીધી હોય એમ જ લાગે. વહેલી સવારનો કૂણો તડકો, વાતાવરણમાં થોડો ભેજ, સામે પથરાયેલું વિશાળ હરિયાળું મેદાન, દૂરની પૃષ્ઠભૂમિમાં નાળિયેરીના ઝુંડ વચ્ચે ઉભેલાં રમકડાં જેવાં મકાનો, ક્યાંક પાણીથી ભરાયેલું સરોવર, જેમાં એકાદ ભાગ પર તડકો પડવાને લઈને એ સાવ સોનેરી લાગે. બિલકુલ સ્વપ્નભૂમિમાં ઉભા હોઈએ એમ લાગે. હાથ પર ચીમટી ખણીને ચકાસવાની પણ ઈચ્છા ન થાય.

કરમાલી સ્ટેશનના પ્લેટફોર્મ પરથી દેખાતું દૃશ્ય * 

પછી સ્ટેશનની બહાર નીકળીને બંધ બારણાવાળી અહીંની વિશિષ્ટ રીક્ષા પકડીએ એટલે ઓલ્ડ ગોવામાં થઈને થોડી જ વારમાં રીક્ષા મંડોવી/ Mandovi નદીને સમાંતરે આવેલા રોડ પર દોડવા લાગે. નાની-મોટી હોડીઓની અવરજવર, કિનારે લાંગરેલી જાતજાતની બોટ્સ, ફેરી બોટ્સ, વચ્ચે વચ્ચે નજરે પડતા નાના-નાના ટાપુઓ અજબ દૃશ્યસંયોજનો રચે છે. આપણને ઘડીભર એમ થઈ જાય કે આ રસ્તા પર રીક્ષા આમ જ ચાલતી રહે.

સાગરકિનારે

પણજીમાં બજાર પ્રમાણમાં મોડું ખૂલે, બપોરે એક વાગે દુકાનો બંધ થઈ જાય અને ચારેક વાગે ખૂલે કોઈક કહેશે કે આવું તો આપણે ત્યાં રાજકોટ, વડોદરા કે અન્ય નગરોમાં પણ થાય છે. પણ પણજીમાં તો રાત્રે આઠ- સાડા આઠ સુધીમાં તો મોટા ભાગની દુકાનોને ‘વધાવી લેવામાં’ આવે છે. પછી રસ્તા સાવ ખાલી, ગણીગાંઠી દુકાનો ખુલ્લી દેખાય. થયા હોય રાતના સાડા આઠ-નવ, પણ રાતના અગિયાર વાગી ગયા હોવાનો આભાસ થાય. 

આવા ખાલીખમ માર્ગો પર પણ ગોવાના મોટરચાલકો ઝડપથી વાહન દોડાવવાને બદલે બિલકુલ નિરાંતથી વાહનો ચલાવતા જોવા મળે. ઝડપથી વાહન ભગાવનારાને જોઈએ એટલે તરત જ ખ્યાલ આવી જાય કે એ લોકો 'બહારના' હશે. આપણે ત્યાં એથી ઉલટું થાય. મારામાર અને બેફામ વાહનો હંકારતા સ્થાનિક લોકોની વચ્ચે સાવ ધીમી ગતિએ, સાચવીને વાહન હંકારતો જણ 'બહારનો' હોય એ તરત જણાઈ આવે. ટ્રાફિક પોલિસે પણ તેને એ જ નિશાનીએ આંતરે. 
પણજીની ઉત્તરે વગાટોર/Vagator, અંજુના/Anjuna, બાગા/Baga વગેરે જેવા સમુદ્રતટો આવેલા છે, જ્યાં વિદેશી પર્યટકો મોટે ભાગે સૂર્યસ્નાન અને દેશી પર્યટકો સમુદ્રસ્નાન કરતા જોવા મળે છે. સમુદ્રસ્નાન કરી રહેલા આપણા લોકો મોટે ભાગે સંપૂર્ણ વસ્ત્રો સાથે પાણીમાં ભીંજાતા જોવા મળે છે, જ્યારે સૂર્યસ્નાન કરી રહેલા વિદેશીઓ નામનાં જ વસ્ત્રો પહેરીને તડકે શેકાય છે. એક જમાનામાં ગોવાનાં મુખ્ય આકર્ષણોમાં આ દૃશ્યોનો પણ સમાવેશ થતો હોવાનું સાંભળ્યું હતું. હવે છાપાં અને ટી.વી.ચેનલોએ ગોવાનું એ આકર્ષણ ઝૂંટવી લીધું છે. જો કે, ગોવાના પ્રવાસન ઉદ્યોગને તેના થકી કશો ફરક કે ફટકો પડ્યો નથી.  
હવે તો મોટા ભાગના સમુદ્રતટે વિવિધ પ્રકારની વોટર સ્પોર્ટ્સ પણ જોવા મળે છે, જેની કિંમત સાંભળીને ઘડીભર થાય કે એને રમવા કરતાં જોવાની વધારે મઝા આવે. 

ગોવાની દક્ષિણે, પણજીથી પાંત્રીસેક કિલોમીટર દૂર વાસ્કો-દ-ગામા/ Vasco da gama આવેલું છે, જે અહીંનું મુખ્ય બંદર છે. શાળાના અભ્યાસ દરમ્યાન ગોખેલી અને પછી યાદ રહી ગયેલી બહુ જૂજ સાલવારીમાંની એક એટલે ઈ.સ. ૧૪૯૮, જ્યારે પોર્ટુગીઝ સાહસિક વાસ્કો-દ-ગામાએ ભારતના કાલિકટ બંદરે પહેલો પગ મૂક્યો. એ પછી શું થયું? એ પછી તરત જ એણે બીજો પગ મૂક્યો અને ત્યાર પછી જે બન્યું એ ઈતિહાસ છે. એટલે તેને ઈતિહાસના પુસ્તકમાં જોઈ લેવું. ભૂતકાળની વાતને બાજુએ મૂકીને વર્તમાનની વાત કરીએ તો હાલ વાસ્કો-દ-ગામા રેલ્વેના દક્ષિણ પશ્ચિમ વિભાગ/ South Western Railway નું એક સ્ટેશન છે, જે રેલ્વેની પરિભાષામાં VSG અને સામાન્ય બોલચાલમાં 'વાસ્કો' તરીકે ઓળખાય છે. પોર્ટુગલમાં વાસ્કો-દ-ગામાના નામનું સ્ટેશન હોય એ સમજી શકાય, પણ ભારતમાં તેને આ રીતે અમર કરી દેવામાં આવે અને 'વાસ્કો'ના લાડલા નામે ઓળખાય એ આપણી અતિથિભાવના સૂચવે છે. 

વાસ્કો-દ-ગામા રેલ્વે સ્ટેશન 

વાસ્કો-દ-ગામાના દરિયાકાંઠે બંદર સાથે સંબંધિત કેટલાય ઉદ્યોગો-ગતિવિધિઓ જોવા મળે છે. રસ પડે તો અહીં કશુંય કર્યા વિના ફક્ત ઉભા ઉભા કલાક-બે કલાક પસાર કરી શકાય. વાસ્કો-દ-ગામામાં ભારતીય નૌકાદળનું મથક છે અને ‘નેવલ એવીયેશન મ્યુઝીયમ’/ Naval Aviation Museum પણ છે. આ મ્યુઝીયમ સુધી જવાનો રસ્તો અટપટો છે, છતાં ત્યાં સુધી પહોંચવાના દિશાનિર્દેશો ઠેર ઠેર મૂકેલા હોવાથી શોધતાં તકલીફ પડતી નથી. તકલીફ એક જ છે- આ મ્યુઝીયમ દર સોમવારે બંધ રહે છે અને તેની માહિતી જલદી મળી શકતી નથી. લશ્કરી અધિકારીઓ પર આપણી વિનવણીની ખાસ અસર થતી નથી. એટલે મ્યુઝિયમને ડેલે હાથ અડકાડીને પાછું આવવાની તૈયારી પણ રાખવી પડે. 

વાસ્કો-દ-ગામાનું એક દૃશ્ય 

વાસ્કો-દ-ગામા જવા માટે ઝુઆરી/Zuari નદી ઓળંગવી પડે છે. ઝુઆરીના પુલ પર ઉભા રહીને બન્ને બાજુ નજર ફેરવતાં ગોવાના અનુપમ પ્રાકૃતિક સૌંદર્યની ઝલક મળે છે.

એકેશ્વરવાદ

મંગેશી મંદીર *

ગોવામાંથી બે રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગ પસાર થાય છે. દક્ષિણે મેંગ્લોર/Mangalore  તરફ અને ઉત્તરે બેલગામ/Belgaum તરફ. ગોવાનો વિસ્તાર એટલો નાનો છે કે પેલા ચીની રાજાની વાર્તામાં આવે છે એમ અહીં ફક્ત બે જ દિશાઓ છે- ઓતરાદી અને દખણાદી. એટલે કે ગોવા ઊત્તર અને દક્ષિણ એમ બે જ મુખ્ય ભાગમાં વહેંચાયેલું છે. દક્ષિણ ગોવાના મંગેશ/Mangesh ગામે અહીંનું વિખ્યાત ‘મંગેશી મંદિર’/Mangeshi Temple આવેલું છે, જેને અહીંયાં ‘લતા મંગેશકરની કુળદેવી’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. મુખ્ય રસ્તાથી આ મંદિર તરફ જતા નાનકડા માર્ગને પણ ‘માસ્ટર દીનાનાથ મંગેશકર માર્ગ’નું નામ અપાયું છે. પોતાના ભક્તના નામ થકી ઓળખાવાનું સદભાગ્ય બહુ ઓછા ભગવાનોને મળે છે- અહીં ધર્મગુરુઓની વાત નથી. આવું જ એક પ્રસિદ્ધ મંદિર છે ‘શાંતાદુર્ગા મંદિર’/Shantadurga Temple. 

તુલસીક્યારો: હિંદુ ઘરોની ઓળખ 

આ બન્ને મંદિર પુરાણા હશે, પણ અત્યારે તો રંગરોગાન કરીને તેમને નવાંનક્કોર બનાવી દેવાયાં છે. ગોવા આવતા પર્યટકો આ મંદિરે અવશ્ય આવે જ છે,તેને લઈને અહીં ભીડ પણ ઘણી જોવા મળે છે. મંદિરની જેમ નાનાં નાનાં સ્થાનકો પણ ઘણી જગાએ ઉભા થઈ ગયેલા જોવા મળે છે. અમુક જગાએ તો ક્રોસ અને સ્થાનકો રીતસર હરિફાઈમાં ઉતર્યાં હોય એમ લાગે. ખ્રિસ્તીધર્મીઓનાં મકાનો તરત ઓળખાઈ જાય છે, એમ અહીંના હિંદુઓનાં મકાનો પણ આંગણામાં રખાયેલા તુલસીક્યારાને કારણે તરત ઓળખાઈ જાય છે. જો કે, ગોવાના કોઈ રહેવાસીને આ વિષે પૂછીએ તો એ કહેશે- અહીં તો એક જ દેવ પૂજાય છે અને એ છે પૈસો.

ઉઠતી હૈ હર નિગાહ ખરીદાર કી તરહ

ગોવા જઈ આવ્યાનું સ્મૃતિચિહ્ન (સોવિનીયર) શું? કાજુ? નાળિયેરી, લાલઘૂમ સૂરજ અને ભૂરું પાણી  ચીતરેલા ગોવા ટી-શર્ટ? કાજુ ફેની/kaju feni કે અન્ય પ્રકારના આલ્કોહોલિક પીણાની બોટલ?

દરેક પ્રવાસી પોતાને માટે તેમજ પોતાના મિત્ર-સ્નેહી માટે આમાંથી ઓછામાં ઓછી બે ચીજો તો અવશ્ય ખરીદે જ છે. પણ ગોવાના સ્થાનિક લોકો કહે છે એમ અહીં દારૂ સિવાય બીજું કશુંય ગોવાનું નથી હોતું. કાજુ મુખ્યત્વે પ્રોસેસીંગ થઈને રત્નાગિરિ તરફથી આવે છે, તો ટી-શર્ટ મુંબઈથી આવે છે. આ સિવાય પણ ઓસ્ટ્રેલિયા, મલેશિયા, હોંગકોંગથી આયાત કરેલાં કપડાં તરીકે અસલમાં મુંબઈનાં કપડાં વેચાય છે- ત્રણ ચાર ગણી કિંમતે.

આમ છતાં, ગોવાની બહારના વેપારીઓ અહીં સ્થાયી થઈને સારી કમાણી કરે છે, કેમ કે તેમને સ્થાનિક વેપારીઓ તરફથી કોઈ જ સ્પર્ધા નથી. સ્થાનિક વેપારીઓનું વલણ જોતાં લાગે કે તેમને મન વ્યવસાય એક પ્રવૃત્તિ છે, નહીં કે આજીવિકાનું સાધન. આ કારણે બહારના વેપારીઓને ગોવામાં વ્યવસાય કરવાનું આકર્ષણ રહે છે. ચોમાસાના ચાર મહિના બાદ કરતાં હવે તો લગભગ આખું વરસ સહેલાણીઓની અવરજવર ચાલુ રહે છે, જેને કારણે ખરીદી પણ જોરમાં રહે છે. અને પ્રવાસે નીકળ્યા પછી ખરીદી માટે થોડા વધુ પૈસા ખરચવામાં લોકોનો હાથ કાંપતો નથી. આમ, બજાર ધમધમ્યા કરે છે.

મારીયો મિરાન્ડાની પીંછીએ ગોવાનું અસલ બજાર * 

ગોવાનું અસલ બજાર માપુસા/Mapusa માં જોવા મળે, જ્યાંથી સ્થાનિક લોકો મોટા ભાગની ખરીદી કરે છે. અહીં કોકમથી લઈને કાજુ સુધીની તમામ ચીજો ઉપરાંત અમુક પ્રકારનાં ફળો-શાકભાજી પણ મળે છે. પણ ઉતાવળે ખરીદી કરનારા પ્રવાસીઓ માપુસાના બજાર સુધી ક્યાંથી જાય? જો કે, બજાર માપુસાનું હોય કે પણજીનું, ગોવાની નિરાંત ગમે એટલા પૈસા આપીનેય ખરીદી શકાય એવી નથી. 

(નોંધ: ગોવા ઊંચાઈ પર નહીં, પણ દરિયાકાંઠે છે. દિવસ દરમ્યાન અહીં ઠંડી દરિયાઈ લહેરો વહેતી રહે છે,છતાં સૂર્યનો સીધો તાપ આકરો લાગે છે. આ બાબત ધ્યાનમાં લઈને પોતાને અનૂકુળ મોસમમાં ગોવા જવાનું ગોઠવવું.) 

ગોવાની તસવીરી ઝલક 

સેન્ટ ઓગસ્ટીન ચર્ચ 

અગુઆડા કિલ્લો 

વાસ્કો-દ-ગામા 

(નોંધ: * નિશાનીવાળી તસવીરો નેટ પરથી લીધી છે. બાકીની તમામ તસવીરો: બીરેન કોઠારી)