એક લીટીના સંવાદ થકી સ્થાપિત થઈ જતું પાત્ર

તેની સાથે ફિલ્મ કરવાની ઈચ્છા મને સદાયની હતી. 'ખૂશ્બુ'ના નિર્માણ વખતે એક નાની ભૂમિકા માટે વિનંતી કરવા હું તેની પાસે ગયો. મારી સાથે બાસુ ભટ્ટાચાર્યને મેં લીધેલો; કેમ કે, તેઓ સારા મિત્રો હતાં. રીન્કુ (શર્મિલા ટાગોર)એ અમને સાંભળ્યા અને મહેમાન ભૂમિકા માટે સંમતિ આપી દીધી. હવે આનો બદલો ચૂકવવાનો વારો મારો હતો. મેં 'મૌસમ'ની કથા સાથે તેનો સંપર્ક કર્યો; અને તે તરત સંમત થઈ ગઈ. પહેલવહેલી વાર અમે એકમેકને ખરેખર જાણતા થયાં. મને ત્યારે જ ખબર પડી કે એ શમ્મી કપૂરની જબરી ફેન હતી. કલકત્તામાં હતી ત્યારે તે શમ્મીની ફિલ્મો જોવા માટે કૉલેજમાં ગાપચી મારતી. અને મુમ્બઈ આવ્યા પછી તેની સૌ પ્રથમ ફિલ્મ એ જ પ્રિન્સ ચાર્મિંગ સાથે કરવા મળી.

'મૌસમ'માં રીન્કુની બેવડી ભૂમિકા હતી. પહેલાં મા તરીકેની અને પછી દીકરી તરીકેની. માતા શાંત અને સૌમ્ય હતી, જ્યારે દીકરી બિન્ધાસ્ત સેક્સ વર્કર! શોટના પહેલા દિવસે તૈયારીઓ પૂર જોશમાં ચાલી રહી હતી. અચાનક અમારા સાઉન્ડ રેકોર્ડિસ્ટ ઈસાભાઈ મારી પાસે આવ્યા અને કહ્યું, 'રીન્કુને સંવાદમાં કશીક તકલીફ છે. તમે એમાંનો અમુક અંશ બદલી શકો તો સારું.' સ6વાદ આવો હતો, 'દેખિયે સાબ, આપ મુઝે જો કહેંગે કરુંગી, આપ કે સાથ રહૂંગી, મગર આપ કે દોસ્તોં કે સાથ મૈં નહીં સોઉંગી...' પોતાના ગ્રાહક સાથે એ નિખાલસપણે સોદાની શરત જણાવી રહી હતી. એ ભૂમિકા સંજીવકુમારે કરેલી. મેં રીન્કુને સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો કે એક લીટીના એ એક સંવાદ થકી તેનું સમગ્ર પાત્ર સ્થાપિત થઈ જાય છે. પોતાના વ્યવસાય બાબતે તે એક બિન્‍ધાસ્ત, પણ નિખાલસ ઓરત તરીકે રજૂ થાય છે. નહીંતર હિન્દી સિનેમાના એ જ ઘસાયેલા સંવાદ આવે, 'મૈં અપના શરીર નહીં બેચતી, મૈં સિર્ફ અપની આવાઝ બેચતી હૂં..' વગેરે વગેરે. વાસ્તવ જીવનમાં આવું થયું હોય ખરું? હું તેને આ સમજાવી રહ્યો હતો ત્યારે સંજીવ નજીકમાં જ હતો. અચાનક તેણે કહ્યું, 'રીન્કુ, આ સંવાદ તું કશા હાવભાવ વિના બોલી નાખ. એ બહુ સરળ રહેશે.' 'તમે કહો છો એમ, કોઈ હાવભાવ વિના શી રીતે બોલી શકે, હરિભાઈ!' રીન્કુ બોલી. તમે ભાગ્યે જ માની શકશો, પણ સંજીવે તરત જ એ આબેહૂબ રીતે કરી બતાવ્યું. તેણે કંઈક બીજું વિચારતાં વિચારતાં આ સંવાદ બોલવા રીન્કુને જણાવ્યું. તેની સાથે થોડા રિહર્સલ પછી રીન્કુએ પરફેક્ટ શોટ આપ્યો. અને કબૂલ્યું કે એ જ ક્ષણેથી તેણે પોતાનું પાત્ર આત્મસાત કરવા માંડ્યું હતું. આ ભૂમિકા માટે તેણે શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીનો રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કર્યો.

- ગુલઝાર (ગુલઝાર લિખીત સંસ્મરણો 'Actually...I met them' પુસ્તકના એક અંશનો મુક્તાનુવાદ, 2021)

નોંધ: 'મૌસમ'માં સેક્સ વર્કર કજલીની ભૂમિકામાં શર્મિલા ટાગોરનો પ્રવેશ સંભવત: આ દૃશ્યથી થાય છે. ગુલઝારે વર્ણવેલું દૃશ્ય બીજું છે, પણ એક મિનીટની આ નાનકડી ક્લીપ બહુ સચોટ છે.