અનાયાસે આરંભાયેલી સફરનો આગલો પડાવ

મનમાં રોપાયેલા બીજને યોગ્ય વાતાવરણ મળે તો એ ગમે ત્યારે અંકુરણ પામીને વિકસી શકે. મારા અને ઉર્વીશના કાર્ટૂનપ્રેમ બાબતે કંઈક આમ થયું. કાર્ટૂન જોવામાં રસ પડતો એ પછી અમુક હદે તેને એકઠાં કરવાનું શરૂ કર્યું. 'ધ ઈલસ્ટ્રેટેડ વીકલી' થકી કાર્ટૂનિસ્ટની શૈલી ઓળખવાનો અભિગમ કેળવાતો ગયો. વચગાળામાં કાર્ટૂનો જોવાનું, અમુક પુસ્તકો ખરીદવાનું બનતું રહ્યું, પણ એ સાવ અંગત શોખ પૂરતું મર્યાદિત હતું.

આમાં આગળ શું કરવું એ વિચાર્યું નહોતું, કેમ કે, એમાં વર્તમાનમાં જ મજા આવતી હતી. એ પછી ઉર્વીશને એક વાર CEPTના વેકેશન કોર્સમાં આમંત્રણ મળ્યું અને તેણે ભારતના રાજકીય ઈતિહાસનું કાર્ટૂનો દ્વારા દર્શન કરાવતો કોર્સ તૈયાર કરીને ભણાવ્યો. એ કદાચ આ શોખને ગંભીરતા તરફ લઈ જતું પહેલું પગથિયું.

દરમિયાન ઈન્ટરનેટને કારણે અનેક કાર્ટૂન સુલભ બનતાં ગયાં. એમાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂનોમાં રસ જાગ્યો. એવાં ઘણાં કાર્ટૂન મળી રહ્યાં. એક વાર મિત્ર અમરીશ કોન્ટ્રાક્ટર સાથે આ અંગે વાત નીકળી તો તેમણે એનો કાર્યક્રમ કરવા સૂચવ્યું. જો કે, કાર્યક્રમમાં ખરેખર શું કરવું એનો એમને અંદાજ નહોતો, પણ મૂળ આશય એ કે ગાંધીજીના જીવનના આ પાસાંને મૂકવું જોઈએ. મેં વિષયાનુસાર કાર્ટૂનનું વિભાજન કરીને ગાંધીજીના જીવનની ઘટનાઓ અને કાર્ટૂનકળાના આયામોને સાંકળતો કાર્યક્રમ પહેલવહેલી વાર રજૂ કર્યો અને જાણે કે એક દિશા ખૂલી. વાત પ્રસરતી ગઈ અને આ કાર્યક્રમ માટે આમંત્રણ મળતાં ગયાં. મોટે ભાગે જોવા મળતું કે આ પ્રકારનો કાર્યક્રમ લોકો માટે સાવ નવો હતો.

આવું જ એક આમંંત્રણ ગુતાલની સરકારી શાળાના શિક્ષક પારસ દવે દ્વારા મળ્યું. પારસની નિષ્ઠાથી પરિચીત હોવાને કારણે તેમની આગળ મેં એવી વાત કરી કે આપણે બાળકોને સીધેસીધાં ગાંધીજી વિશેનાં કાર્ટૂન બતાવવાને બદલે પહેલાં એમને કાર્ટૂનકળાથી પરિચીત કરાવીએ. એ પછી બીજો કાર્યક્રમ ગાંધીજી વિશેનો રાખીએ. એમણે સંમતિ આપતાં કાર્ટૂનકળાના આયામોથી પરિચીત કરાવતા કાર્યક્રમ 'આવો, કાર્ટૂન માણીએ'નો આરંભ થયો, જે વધુ એક નવો ફાંટો હતો.

પારસની શાળામાં બે કાર્યક્રમ કર્યા પછી તેમણે વધુ એક વિચાર મૂક્યો કે બાળકોને કાર્ટૂન દોરતાં શીખવીએ. મારા માટે આ સાવ નવું હતું, પણ કરવાની મજા આવે એવું હતું. એટલે કાર્ટૂનની વર્કશોપ યોજવામાં આવી અને ત્રીજો ફાંટો પડ્યો.

વાર્તાલેખન કૌશલ્યને વરેલા સામયિક 'વારેવા'ના પ્રકાશન અગાઉ મિત્ર રાજુ પટેલે આગ્રહપૂર્વક મારી પાસે સાહિત્યને લગતાં કાર્ટૂન દોરાવ્યાં. કાર્ટૂન દોરવાનું પણ મારા માટે નવું હતું. પણ પહેલા અંકથી છેક સુધી નિયમીતપણે એ કાર્ટૂન બનતાં રહ્યાં અને મને વધુ એક કેડીએ ચાલવાનો મોકો મળ્યો.

એ પછી મુંબઈની એક મુલાકાત દરમિયાન ભવન્‍સ પર જવાનું બન્યું. બીજા મિત્રોની સાથોસાથ 'નવનીત સમર્પણ'ના સંપાદક દીપક દોશીને મળ્યા. અલકમલકની વાતો કરી. ઊભો થયો એ વખતે દીપકભાઈએ 'નવનીત' માટે કંઈક લખવા સૂચવ્યું. મેં હા પાડી, પણ શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. એવામાં દીપકભાઈએ પોતાના ટેબલના ખાનામાંથી કાર્ટૂનનું એક પુસ્તક કાઢીને મને આપ્યું અને કહ્યું, 'આ તમારા માટે.' એ પછી તરત જ એ બોલ્યા, 'તમે કાર્ટૂન વિશે જ લખો.' મને પણ સૂચન ગમ્યું, છતાં શું લખવું એ વિચાર્યું નહોતું. ઘેર આવીને એ વિચાર કર્યો અને એ પછી 'નવનીત સમર્પણ'માં 'કાર્ટૂનકથા' નામે લેખમાળા આરંભાઈ, જેના માર્ચ, 2025 સુધીમાં વીસ હપ્તા પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે અને હજી એ ચાલે છે.

આ લેખમાળા શરૂ થયાના થોડા મહિનામાં અમદાવાદના 'સ્ક્રેપયાર્ડ'ના કબીર ઠાકોર અને નેહા શાહસાથે વાત થઈ. તેમણે મને ગાંધીજીનાં કાર્ટૂનો વિશેનો કાર્યક્રમ કરવા આમંત્રણ આપ્યું. એ વખતે મેં કહ્યું, 'મારી પાસે એ ઊપરાંત પણ ઘણું છે.' ક્ષણનાય વિલંબ વિના કબીરભાઈ કહે, 'તો આપણે સિરીઝ કરીએ.' એ રીતે આરંભ થયો 'કહત કાર્ટૂન' શ્રેણીનો. કુલ દસ હપતાની એ શ્રેણીમાં બધું મળીને સાતસો જેટલાં કાર્ટૂનનો આસ્વાદ કરાવાયો. અહીંના કેળવાયેલા શ્રોતાઓ સમક્ષ કરાતી રજૂઆત દર વખતે મારી સજ્જતાને નવેસરથી કેળવવા પ્રેરીત કરતી.

સ્ક્રેપયાર્ડને કારણે મને અવનવા વિષય પર કાર્ટૂનના કાર્યક્રમ કરવાના વિચાર આવતા ગયા, અને આયોજક દ્વારા યોગ્ય પ્રતિસાદ મળતાં એનો અમલ પણ થતો ગયો. એ રીતે એલ.ડી.એન્જિ.ના પ્રાધ્યાપક મિત્ર મિતુલ મકવાણાએ માત્ર એન્જિનિયરીંગનાં કાર્ટૂનો રજૂ કરવાના મારા સૂચનને સ્વીકાર્યું અને એ કાર્યક્રમ યોજ્યો.

સ્કેપયાર્ડમાં આવતા અનેક શ્રોતાઓમાં એક હતા પાર્થ ત્રિવેદી, જે 'અમદાવાદ મેનેજમેન્ટ એસોસિયેશન' સાથે સંકળાયેલા હતા. તેમણે પોતાને ત્યાં આ કાર્યક્રમ યોજવા આમંત્રણ આપ્યું. મેનેજમેન્‍ટને લગતા કાર્યક્રમો વચ્ચે કાર્ટૂનના યોજાયેલા કાર્યક્રમનો અનુભવ મારા માટે નવો હતો. અહીં જ કાર્ટૂન દોરતાં શીખવવાની એક વર્કશોપનું આયોજન કરાયું, જેનો પ્રતિભાવ ઘણો પ્રોત્સાહક રહ્યો.

આમ, છેલ્લા બે વર્ષમાં કાર્ટૂનની રજૂઆત, લેખન, ચિત્રણ, અધ્યાપન જેવાં મોટા ભાગનાં પાસાં સાથે મજબૂત રીતે સંકળાવાનું બન્યું.

હવે 'સ્ક્રેપયાર્ડ'માં 29 માર્ચ, 2025થી 'કહત કાર્ટૂન'ની બીજી સીઝન આરંભાઈ રહી છે. આ નવી સીઝનમાં પણ અનેકવિધ વિષયો પરનાં કાર્ટૂનોનો આસ્વાદ કરાવવાની નેમ છે.

પહેલી કડી છે: Creation of Universe: क्या तेरे मन में समायी!

આ સફર એટલી રોમાંચપ્રેરક અને આનંદદાયી બની રહી છે કે એ એક યા બીજા સ્વરૂપે ચાલતી રહેશે.

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: બધું બરાબર

"સમ્રાટનો જય હો!"

"બોલો હાઉવાઉ! આપણા રાજમાં બધું બરાબર છે ને?"

"નામદાર, આપના રાજમાં બધું બરાબર છે. પ્રજાને કોઈ વાતે દુ:ખ નથી. બધું મસ્ત ચાલે છે."

"હાઉવાઉ, મારી ખુશામત ન કરો. મારે વિગતવાર અહેવાલ જોઈએ."

"જુઓ નામદાર, આપના રાજ્યમાં સૂરજ પૂર્વમાં ઊગે છે ને પશ્ચિમમાં આથમે છે."

"આવી ગયો ને દાદો લાઈન પર! બોલો, આગળ..."

"પૃથ્વી સૂરજ ફરતે આખા વરસમાં એક ચક્કર નિયમીતપણે મારે છે."

"હં...બહુ આડીતેડી ફરતી'તી. સીધીદોર કરી દીધી. આ સિવાય?"

"નામદાર, સૂરજ આથમે એ પછી જ રાત પડે છે, ને સૂરજ ઊગે પછી જ દા'ડો શરૂ થાય છે."

"સરસ. હવે કંઈ રહે છે?"

"નામદાર, એ સિવાય તો...બેરોજગારી, અરાજકતા, કવિસંમેલન, ભૂખમરો, ટ્રોલઉદ્યોગ, અર્થતંત્ર...."

"બસ, બસ! આ બધાનું શું છે? એ સરખાં થઈ ગયાં? પરિસ્થિતિ આ હદે કાબૂબહાર ગઈ છે અને તમે મને કહેતા સુદ્ધાં નથી?"

"સમ્રાટનો જય હો! મારું વાક્ય અધૂરું હતું. હું એમ કહેતો હતો કે આ બધું પહેલાંના જેવું જ છે."

"એમ જ હોય ને! શાસન કોનું છે? ચાઉમાઉનું...! એ ચાઉમાઉ કે......"

"......જેનું નામ સાંભળતાં જ દુશ્મનનાં બાળકો ગભરાઈ જાય છે અને ઉંઘમાંથી છળીને જાગી ઉઠે છે."

"શાબાશ, હાઉવાઉ! તમારું દીવાનપદું ટકી રહેશે."

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: દેશવાસીઓની હકાલપટ્ટી

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

"બોલો હાઉવાઉ! આજે મોકાણના શા સમાચાર છે?"

"એ શું બોલ્યા, નામદાર? સમ્રાટ ચાઉમાઉના રાજમાં કાણ કેવી ને મોકાણ કેવી?"

"એટલે કાણમોકાણ બંધ છે એમ? શ્વસુરપક્ષનું બેસણું ઊપરના સ્થળે રાખ્યું છે? તસવીર અમારા હૃદયમાં છે?"

"અરે અરે સમ્રાટ! કન્ટ્રોલ યોરસેલ્ફ. લેટ મી કમ ટુ ધ પોઈન્‍ટ સ્ટ્રેટવે."

"હાઉવાઉ, તમે એ ભૂલી જતા લાગો છો કે કવિતા મેં ભૂલથી કરેલું દુષ્કૃત્ય હતું. તમે ઊખાણાં કરો એટલે મારા મનમાં મિસરા ફૂટવા માંડે છે. હા, તો બોલો, શા સમાચાર છે?"

"સમાચારમાં તો ખાસ કંઈ નથી."

"હાઉવાઉ! તમે મારું ભાષણ નથી લખી રહ્યા. ચાલો, મને જણાવો કે આપણા વિદેશખાતાના શા હાલચાલ છે?"

"સમ્રાટ, વિદેશખાતું એકદમ હાલતુંચાલતું થઈ ગયું છે. પેલો આપણો મિત્રદેશ ખરો ને...."

"કોણ? તાજિકિસ્તાન?"

"અરે, એ તો ભૂખડીબારસ છે."

"તો? તિબેટ?"

"એ તો આપણે પડાવી લીધેલો છે."

"તમે હાઉવાઉ, ઝટ બોલો. વાત શી છે? રશિયાની વાત કરો છો?"

"હા, નામદાર. એ જ."

"કેમ? રશિયાને પેટમાં શી ચૂંક આવી? આપણી સાથે એના સંબંધો સારા છે. આપણને એણે ભાવિ મહાસત્તા નંબર વન ગણવાનું વચન આપેલું છે. આપણા દેશના લોકો પાછલા બારણે ત્યાં જઈને સેટલ થઈ રહ્યા છે, એને લીધે રશિયાની ઈકોનોમી ચાઈનીઝ પતંગની જેમ આકાશમાં અધ્ધર ઊડી રહી છે."

"નામદાર, આપ વક્તવ્યની તૈયારી નથી કરી રહ્યા. મારી વાત સાંભળો."

"તે સાંભળું જ છું ને ક્યારનો? તમે બોલતા નથી."

"એ રશિયાવાળાઓને હવે ચરબી ચડી છે. એમણે કહ્યું છે કે એમણે હવે કોઈની જરૂર નથી. દુનિયામાં એક જ મહાસત્તા છે અને રહેશે, અને એ રશિયા. એ તો ઠીક, એમણે આપણા લોકોને હોડીઓમાં ચડાવી ચડાવીને પાછા આપણા દેશમાં ધકેલવા માંડ્યા છે."

"આને કહેવાય ખરો દોસ્ત. બીજો કોઈ હોત તો આપણા લોકોને પેલા તાજિકીસ્તાન- ફાજિકિસ્તાન જેવા ભૂખડીબારસ દેશમાં ધકેલી આપત. આના હૈયે આપણું હિત વસેલું છે."

"મહારાજ, આપણેય ઓછા લાકડે બળીએ એવા નથી. આપણે શરત મૂકી કે રશિયાથી અહીં આવતાં ટાઢ બહુ વાય છે. એ ટાઢમાં અમારા નાગરિકો ઠરીને ઠીકરું થઈ જાય. તો તમે એમ કરો કે ચીની રેશમના તાકામાં એમને વીંટાળો અને હોડીઓમાં ચડાવો."

"એમ કરીને તમે ચીની રેશમના તાકાઓનો એક્સપોર્ટ ઓર્ડર મેળવી લીધો, એમ ને?"

"સમ્રાટ ચાઉમાઉ, આપ તો અંતર્યામી છો."

"હાઉવાઉ, આમાં અંતર્યામી શું? મારા શાસનની આ તો પોલિસી છે. ભૂલી ગયા?"

"નામદાર, કશું ભૂલ્યો નથી. રોજ યાદ રાખીને બે ચીની બદામ ખાઉં છું."

"એમાં ને એમાં તમારી કિંમત એટલી ન થઈ જાય એ જોજો. એવું હોય તો બદામ રશિયાથી આયાત કરાવી લો."

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો! રશિયાએ કહ્યું છે કે અમારે ત્યાં ચીનથી આયાત કરેલી બદામનો જથ્થો આવી પહોંચશે એ સાથે જ અમે એની પર અમારું લેબલ લગાવીને તમને મોકલી આપીશું."

"શાબ્બાશ! તમે વિચારો કે ઈકોનોમિક્સ ભણ્યો ન હોવા છતાં આપણા દેશના અર્થતંત્રની આ હાલત છે. તો ભણ્યા હોત તો શી હોત?"

"સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

ચીની ચાઉમાઉ: અનુસર્જન: ભીડ

 "સમ્રાટ ચાઉમાઉનો જય હો!"

"બોલો હાઉવાઉ! શા ખબર છે? અઢીસો વર્ષ પછી આવેલા આ તહેવારે એશિયાના સૌથી મોટા શાઓલીન ટેમ્પલે મુલાકાતીઓનો પ્રવાહ કેવોક રહે છે?"

"સમ્રાટનો જય હો. એક અહેવાલ મુજબ છેલ્લા સપ્તાહ દરમિયાન ચીનના અડધાઅડધ લોકોએ આ ટેમ્પલની મુલાકાત લઈને કુંગ ફૂની પ્રેક્ટિસ કરી હતી."

"શું કહ્યું? ચીનના અડધાઅડધ લોકો? હાઉવાઉ, ફેંકવામાં માપ રાખો. મજાકની પણ કંઈક હદ હોય."

"ગુસ્તાખી માફ, નામદાર. અમે તો આપની પાસેથી બધું શીખ્યા છીએ."

"અચ્છા! એમ કહો ને! કલ્લાકના બોલતા શું નથી? તો પછી મને એ કહો કે ચીનના બાકીના અડધા લોકો કેમ બાકી રહી ગયા?"

"નામદારનો જય હો! એ લોકો તો ધંધારોજગાર માટે પરદેશમાં સ્થાયી છે."

"હાઉવાઉ! તમને દીવાન કોણે બનાવ્યા? એમ હોય તો પછી સમાચાર શી રીતે અપાય એ શીખો. એમ કહો કે ગત સપ્તાહ દરમિયાન ચીનના સમગ્ર લોકોએ શાઓલીન ટેમ્પલની મુલાકાત લઈને કરાટે પરંપરાનો વાવટો ફરફરતો રાખવામાં પોતાનું પ્રદાન કર્યું હતું."

"પણ શાહ-એ-ચીન! શાઓલીનને કરાટે સાથે કશી લેવાદેવા નથી."

"હાઉવાઉ! તમે દીવાન બન્યા, પણ દીવાનપદું ન શીખ્યા. લેવાદેવા નથી એ મારો વિષય છે? લેવાદેવા ન હોય તો ઊભી કરો. ચીનની પ્રજાને રાજી રાખો, નાઉ ગેટ અવે એન્‍ડ સ્ટાર્ટ વર્કિંગ!"

"જો હુકુમ, આલમપનાહ ચાઉમાઉ!"

હીરો સે જોકર બન જાના પડતા હૈ

વડોદરામાં આજકાલ 'જોરો શોરો થી ચાલતા' 'ગ્રેટ ગોલ્ડન સર્કસ' વિશે ખબર પડી ત્યારથી નક્કી કરેલું કે એ સપરિવાર જોવા જવું, કેમ કે, સર્કસથી વધુ સપરિવાર મનોરંજન કોઈ લાગ્યું નથી. સર્કસ એટલે વિશુદ્ધ અને સાતત્યપૂર્વકનું મનોરંજન. એક વાર બેઠક પર ગોઠવાયા પછી શો પતે ત્યારે જ ઊભા થવાનું. આ અગાઉ 2011માં વડોદરામાં સર્કસ આવેલું અને સપરિવાર જોવા ગયેલાં. એ પછી એના વિશે બે પોસ્ટ પણ લખેલી. એ વાતને ચૌદ વરસ વીત્યાં.

સર્કસ વિશે જેટલી વાર વિચારું એટલી વાર મનમાં અનેક સવાલો પેદા થાય, પણ કદી એની મુલાકાત લઈને જવાબો મેળવવાનું બન્યું નથી. ગઈ કાલનું સર્કસ જોતાં કેટલાંક નીરિક્ષણો અનાયાસે નોંધાયા. 

તંબુનો ઘટેલો વિસ્તાર 

સર્કસમાં પશુપક્ષીઓનો ઊપયોગ પ્રતિબંધિત થયો એ પછી એનું આકર્ષણ ઓસરે એ સ્વાભાવિક છે, પણ એમ છતાં સર્કસ ટકી રહ્યું છે. એનો અર્થ એ કે તેમણે બીજા પ્રયોગો ઊમેરીને આકર્ષણ ટકાવી રાખ્યું હશે. સર્કસનો માહોલ એવો હોય છે કે સ્થળ પર પહોંચીએ ત્યારથી જ આપણા મનમાં સર્કસ ચાલુ થઈ ગયું હોય.

સર્કસની એક ઓળખ એટલે આવા અસંખ્ય ટેકા 

મુખ્યત્વે દક્ષિણ ભારતીય શૈલીએ દોરાયેલાં 'પોપ આર્ટ' પ્રકારનાં સર્કસના ખેલ દર્શાવતા હોર્ડિંગ્સ એમાં ઊમેરો કરે. ગઈ કાલના સર્કસમાં હવે એ સ્થાન ફોટોગ્રાફ્સે લીધેલું જણાયું. એટલે કે તંબુની બહાર મોટા મોટા ફોટોગ્રાફ્સ ફ્લેક્સ કે બીજી કોઈ સામગ્રી પર જોવા મળ્યા. આ ઊપરાંત તંબુનું કદ પણ ઘણું નાનું લાગ્યું. ટિકીટ લઈને દરવાજામાંથી તંબુ સુધીના પેસેજ પરથી પસાર થતાં આસપાસ જે વિશિષ્ટ પ્રકારની ગંધ (મોટે ભાગે પ્રાણીઓની લાદની) આવતી તે સદંતર ગાયબ હતી, અને પેસેજમાં બન્ને બાજુએ વિવિધ કાર્ટૂનપાત્રો દર્શાવતાં આદમકદ ફ્લેક્સ લગાવેલાં હતાં. સર્કસમાં એની પોતાની એક આગવી 'પોપ આર્ટ' જોવા મળતી એનું સ્થાન હવે વધુ 'ફિનિશ્ડ' ડિજીટલ આર્ટે લીધું છે. 

દરવાજાથી તંબુ તરફનો પેસેજ 

તંબુમાં પ્રવેશ્યા પછી બેઠકવ્યવસ્થા પણ પ્રમાણમાં મર્યાદિત જણાઈ. પહેલાં જેનું ખાસ આકર્ષણ હતું એ 'ગેલરી' એટલે કે 'પગથિયાં'ની જેમ ગોઠવેલી પાટલીઓ નહોતી. તેને બદલે બધે જ પ્લાસ્ટિકની ખુરશીઓ આવી ગઈ છે. આને કારણે જાણે કે તંબુ સંકોચાઈને નાનો થઈ ગયો હોય એમ લાગ્યું. 

બાળપણમાં સર્કસની અંદરનું એક મહત્ત્વનું આકર્ષણ 'લાઈવ મ્યુઝીક' હતું, જેમાં મુખ્યત્વે એક ડ્રમર અને એક સેક્સોફોનવાદક અનિવાર્યપણે હોય જ. તેને બદલે હવે 'પ્રિ રેકોર્ડેડ મ્યુઝીક' સમગ્ર શો દરમિયાન સંભળાતું રહ્યું. 

સર્કસના ખેલમાં મુખ્યત્વે સંતુલન અને અંગકસરતના દાવ હતા. એકાદ જાદુની આઈટમ. એ અનુભવાયું કે હવે મનોરંજન આંગળીના ટેરવે ઉપલબ્ધ થઈ ગયું છે એવા સમયમાં કૌતુકપ્રેરક ખેલ શોધવા પડકારજનક છે. પ્રેક્ષકોની સાવ પાંખી સંખ્યા જોયા પછી એમ કરવાનો ઉત્સાહ ટકવો મુશ્કેલ છે. 

જમાનાને અનુરૂપ 'સેલ્ફી' લઈને 'ઈન્‍સ્ટા' પર
મૂકવાનું સૂચન 

સમગ્રપણે સર્કસમાં માનવબળ ઘણું ઓછું જણાયું. અગાઉના સર્કસમાં રીંગની બહાર ઊભા રહેતા અને વિવિધ ખેલની ચીજવસ્તુઓ ગોઠવતા લોકો પંદરવીસ તો રહેતા! હવે તો એ સાવ પાંચ-સાત હોય એમ લાગ્યું. એ જ રીતે ખેલાડીઓની સંખ્યા પણ ઘટેલી લાગી. એકનું એક જૂથ વસ્ત્રો બદલીને ત્રણ-ચાર આઇટમ રજૂ કરવા આવે એ સામાન્ય લાગ્યું. 

સર્કસમાં સૌથી મજા હોય એમાં જોવા મળતી ચિત્રવિચિત્ર વસ્તુઓ કે સાધનોની. આ વખતે એ સાવ ઓછી જોવા મળી. 'મોતનો ગોળો' અને એમાં ચાલતી બાઈક હંમેશાં ભયપ્રેરક કુતૂહલ જન્માવતાં રહ્યાં છે. 

સર્કસમાં એક મુખ્ય આકર્ષણ ઝૂલાના ખેલનું હોય છે. આ સર્કસમાં છેલ્લે દેખાડાયેલા એ ખેલમાં ગણીને માત્ર ચાર જ કરતબબાજો હતા, અને એમાં એક તો જોકર. એટલે ત્રણ જ ઝૂલાબાજોએ સાવ ઓછા સમય માટે ખેલ દેખાડ્યો. 

પ્રાણીઓનો ખેલ બંધ થયો એ સાથે જ રીંગ માસ્ટર પણ લુપ્ત થયા હશે. 

બધું મળીને બે કલાકમાં સર્કસનો ખેલ પૂરો થયો. અમને એમ લાગ્યું કે સર્કસમાં લોકોનો રસ કદાચ ઓછો થયો હોય કે એમને ટકી રહેવાનો સંઘર્ષ હોય એને લઈને, પણ ખેલનું વૈવિધ્ય ઘટ્યું છે, એમ ચોકસાઈ પણ ઘટી છે. 

ભલે એમ હોય તો એમ, પણ સર્કસની એક આગવી મજા છે જ.  

     

અરીસો દેખાડનાર તમે કોણ?

બિચારા કાર્ટૂનિસ્ટો! તેમની સાવ છેવાડાની વ્યંગ્યસભર કલ્પનાઓ લોકો હવે સાચી પડી રહી છે. આવા માહોલમાં તેઓ દોરી દોરીને શું દોરે! કરી કરીને શી કલ્પના કરે! પહેલાં તેઓ જે પંચલાઈન કાર્ટૂનમાં લખીને હાસ્ય નીપજાવતા હતા એ હવે અખબારોમાં હેડલાઈન બનીને ચમકે છે. આટલું ઓછું હોય એમનાં દોરેલાં કાર્ટૂનો પર તવાઈ આવે. વક્રતા એ છે કે આવી તવાઈ સીધેસીધી રાજકીય નહીં, પણ વિવિધ પ્રકારનાં લાગણીદુભાઉ સમુદાયો તરફથી ઊતારવામાં આવે છે. એક બાજુ રાજકારણીઓનાં આવાં કરતૂતોને કારણે તેમની નોકરી ખતરામાં આવી પડી છે, એટલે કે મોટા ભાગના અખબારોમાં 'સ્ટાફ કાર્ટૂનિસ્ટ' હવે ભૂતકાળ બની રહ્યા છે. બીજી તરફ તેઓ સોશ્યલ મિડીયા પર ફ્રી લાન્સર તરીકે કાર્ટૂન મૂકે તો લાગણીદુભાઉ જૂથો તેમની પર તવાઈ ઊતારે છે. વક્રતા આ નથી. વક્રતા એ છે કે જનતાના એક મોટા અને બોલકા હિસ્સાને એમ લાગે છે કે એ તો એમ જ હોય. 'અચ્છે દિન' હોય કે 'મેઈક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઈન'નો વાયદો, આપણા અનેક મૂર્ધન્ય અને જઘન્ય હાસ્યકારો વરસોથી કહેતા આવ્યા છે, 'હાશ્ય તો ગમે ન્યાંથી મળી આવે. જોવાની દ્રશ્ટિ હોવી જોઈએ.' તેઓ કેટલી કરુણ રીતે સાચા પડી રહ્યા છે!

'વૉશિંંગ્ટન પોસ્ટ'નાં સ્ટાફ કાર્ટૂનિસ્ટ એન ટેલ્નેસ/ Ann Telanaes દ્વારા બનાવાયેલું એક કાર્ટૂન પ્રકાશિત કરવાનો અખબાર દ્વારા ઈન્કાર કરવામાં આવ્યો. 2008થી 'વૉશિંગ્ટન પોસ્ટ' સાથે સંકળાયેલાં એન સાથે આવું પહેલવહેલી વાર બન્યું છે. આ કારણે તેમણે પોતાનો હોદ્દો ત્યાગી દીધો છે. એવું તે શું હતું એ કાર્ટૂનમાં?

તોફા કુબૂલ કરો, જહાંપનાહ!

અમેરિકન પ્રમુખ ટ્રમ્પને ચરણે વિવિધ ટેક અને મિડીયાના માલિકો નાણાંકોથળી ધરી રહ્યા છે. સ્વાભાવિકપણે જ પોતાની તરફદારી કરવા માટેનો આ 'ચઢાવો' છે. આ જૂથમાં ફેસબુક અને મેટાના સ્થાપક- સી.ઈ.ઓ માર્ક ઝકરબર્ગ, એ.આઈ.ના સી.ઈ.ઓ. સામ અલ્ટમેન, એલ.એ.ટાઈમ્સના પ્રકાશક પેટ્રિક સૂ-શિઓંગ, વૉલ્ટ ડિઝની કમ્પની તથા એ.બી.સી.ન્યુઝ અને વૉશિંગ્ટન પોસ્ટના માલિક જેફ બેઝોસ સામેલ છે.

કાર્ટૂનનું પ્રકાશન નકારવામાં આવ્યું, પણ અહીં 'કાર્ટૂન મુવમેન્ટ'ના સૌજન્યથી એ કાર્ટૂનનું પ્રાથમિક ડ્રોઈંગ મૂકવામાં આવ્યું છે.

એને આ અગાઉ પ્રમુખ ટ્રમ્પનાં કે બીજાં અનેક રાજકીય કાર્ટૂનો ચીતરેલાં છે, પણ એ ભૂતકાળ હતો. હવે સમય બદલાયો છે. અહીં એનનાં બનાવેલાં બીજાં કેટલાંક કાર્ટૂન જોઈએ. કાર્ટૂનિસ્ટો ઓછામાં ઓછા શબ્દોથી કે એક પણ શબ્દ વિના, ચિત્રાંકનથી કેવું આબાદ નિશાન પાર પાડે છે એનો અંદાજ આ કાર્ટૂનો જોઈને આવી શકશે.

ટ્રમ્પની ટાઈ

વર્લ્ડ પ્રેસ ફ્રીડમ દિન, 2022

ટ્રમ્પની 'ફૂટપ્રિન્ટ'

ઘોડાના કંકાલ પર સવાર પુતીન

ગાર્ડન ઑફ એડેનિયમ

આદમ અને ઈવનું સર્જન કરીને તેમને ગાર્ડન ઑફ ઈડનમાં મૂકેલા એવી વાયકા છે. જો કે, એ અગાઉ 'ઈડન ગાર્ડન'નો એક જ અર્થ મારે મન હતો, અને એ હતો કલકત્તાનું ક્રિકેટ સ્ટેડિયમ. રેડિયો કમેન્ટેટર સુશીલ દોશીના શબ્દો હજી કાનમાં ગૂંજે છે, 'અસ્સી હજાર દર્શકોં સે ખચાખચ ભરા હુઆ કલકત્તા કા ઈડન ગાર્ડન સ્ટેડિયમ.'

ખેર! પછી તો ક્રિકેટ છૂટી- રમવાની નહીંં, સાંભળવા-જોવાની. પછીના વરસોમાં બાગબાની પકડાઈ. એ સાવ છૂટી તો નથી, પણ સક્રિયતા ઘટી, અને એનો મુખ્ય હવાલો કામિનીએ જ સંભાળ્યો. પહેલાં ભોંયતળિયે છોડ રોપ્યા. પણ કોવિડના સમયગાળામાં રોજેરોજ ધાબે ચાલવા જતા. એટલે પછી ધીમે ધીમે ધાબે એને વિકસાવ્યો. એમાં મુખ્યત્વે એડેનિયમના રોપા. એડેનિયમને 'સીંગાપુરી ચંપો', 'ડેઝર્ટ રોઝ' વગેરે નામે ઓળખવામાં આવે છે. એના દેખાવની વિશેષતા એ કે એનું પ્રકાંડ ખૂબ જાડું વિકસી શકે, અને ડાળીઓ ઓછી. ફૂલ બેસે ત્યારે સરસ લાગે, અને એ વિના પણ. એને પાણી અને તાપ બન્ને જોઈએ, પણ વધુ પડતા પાણીથી એ 'વીરગતિ કો પ્રાપ્ત' યાનિ કિ 'ટેં' થઈ શકે. શરૂઆતમાં અધીરાઈથી પાણી પાતાં અમુક એડેનિયમ વીરગતિને પ્રાપ્ત થયેલા પણ ખરા. નર્સરીમાંથી ખરીદીએ તો એ અન્યોની સરખામણીએ મોંઘાં જણાય. પ્રકાંડની જાડાઈ અનુસાર એની કિંમત હોય એમ અમને લાગે છે.

ફૂલોથી શોભતાં એડેનિયમ

એડેનિયમ પર બેઠેલી શિંગ

ગાર્ડન ઑફ એડેનિયમનો એક નાનકડો હિસ્સો

ભોંયતળિયેથી તમામ એડેનિયમને ધાબે લાવ્યાં એટલે એમને ભરપૂર તાપ મળતો થયો. એ ફાલવા લાગ્યાં. એમને ફળ (શિંગ) અને ફૂલો બેસવા લાગ્યાં. શિંગમાંથી નીકળતાં બીજમાંથી કામિની રોપા (ધરુ) ઉછેરવા લાગી. સહેજ મોટા થયેલા ધરુને પછી અલગ કૂંડામાં રોપવાનું શરૂ કર્યું. ધીમે ધીમે વસ્તાર વધવા લાગ્યો.

બે-ત્રણ મહિના પહેલાં કુતૂહલવશ મેં ધાબે રહેલા એડેનિયમની ગણતરી કરી તો નેવું જેટલા ગણી શકેલો- ભૂલચૂક લેવીદેવી. સામાન્ય રીતે અમારે ત્યાં કોઈ આવે તો સ્વાભાવિકપણે જ એની નજર નીચે મૂકાયેલાં કુંડા પર જાય. ધાબે મૂકેલાં કુંડા સુધી જવાનું ન બને. પણ બાગાયતના ખરેખરા પ્રેમી હોય તો અમે ઘણી વાર ધાબે જવાની ઑફર મૂકીએ ખરા. આપણા ઘણા ગુજરાતીઓનો બાગાયત માટેનો લગાવ જોઈને આપણું દિલ ક્યારેક 'બાગ બાગ' થઈ જાય. એ શી રીતે? તેમના અમુક મુખ્ય સવાલ હોય, જેના જવાબની એમને અપેક્ષા ન હોય. તદ્દન નિષ્કામભાવે તેઓ કામિનીને પૂછે, 'આમાં તારો કેટલો બધો સમય જાય?' હું વ્યાવસાયિક અનુવાદક પણ ખરો, એટલે આ સવાલનો અનુવાદ મનમાં કરું, 'આ તો બધું નવરા લોકોનું કામ.' અમુક પૂછે, 'આટલા બધા કૂંડાને પાણી પાતાં કેટલી વાર લાગે?' અનુવાદ આગળ મુજબ. કોક વળી અર્ધજાણકાર હોય, થેન્ક્સ ટુ રીલ્સ, એટલે એ કહે, 'આ છોડ તો બહુ મોંઘા આવે છે. નર્સરીમાં એનો ભાવ ખબર છે? દોઢસો-બસોનો એક નાનો છોડ આવે.' અનુવાદ: 'તમે, મારા બેટાઓ ! લાખોનું 'રોકાણ' કરીને બેઠા છો ને અમને કહેતાય નથી?' અમુક આત્મીયજનો હકભાવે જણાવે, 'અમારા માટે એક છોડ તૈયાર કરજો.' એમના માટે કામિની તૈયાર કરે, પણ એના માટે મુદત માગીને.

વચ્ચે ઈશાને અને મેં વિચાર્યું કે આપણે આ એડેનિયમનું વેચાણ ચાલુ કરીએ. ઈશાને સ્થાનિક ડિલીવરી સેવા આપતી એજન્‍સીઓની પણ તપાસ કરી. મેં નિષ્ણાતની અદાથી 'કોસ્ટિંગ'ની ગણતરી માંડી. મને નજીકથી ઓળખનારા સમજી ગયા હશે કે આનું પરિણામ શું આવે! પણ એવું કશું ન થયું, કેમ કે, પોતે ઉછેરેલા એડેનિયમને વેચવાનો કામિનીનો જીવ ન ચાલ્યો. એણે, જો કે, 'મને ટાઈમ નથી', 'ડિલીવરી આપવા જતાં ડાળીઓ તૂટી જાય તો?' વગેરે જેવાં બહાનાં આગળ ધર્યાં. એટલે પછી અમારું એ બિઝનેસ મોડેલ ફન્ક્શનલ ન બની શક્યું. નહીંતર મેં તો ભવ્ય યોજનાઓ બનાવી રાખેલી કે એક વાર આ એડેનિયમનો બિઝનેસ બરાબર ચાલવા લાગે તો ધીમે ધીમે હું વ્યાવસાયિક ચરિત્રલેખનને સંપૂર્ણપણે 'માટીમાં મેળવી' દઉં અને એમાંથી રોટલા કાઢું.

પણ ધાર્યું 'ધણિયાણી'નું થાય!

માતૃભાષાનું ગૌરવ લેવું કે ગર્વ?

વડોદરાની સાહિત્યસંસ્થા 'સાહિત્યસમીપે' અંતર્ગત 22-2-25 ને શુક્રવારની સાંજના સાડા પાંચથી સાત દરમિયાન 'ગોષ્ઠિ-125'નું આયોજન હતું. દર શુક્રવારે યોજાતી આ સાહિત્યિક ગોષ્ઠિનો આરંભ થયો ત્યારે 'ગોષ્ઠિ-1'માં જયેશભાઈ ભોગાયતા દ્વારા મને આમંત્રણ મળેલું. એ પછી અવારનવાર અહીં જવાનું બનતું રહ્યું છે. આને કારણે અહીંના મોટા ભાગના શ્રોતાવર્ગ સાથે નામનજરનો પરિચય છે એમ કહી શકાય.

નિશાબહેનના ગાનથી આરંભ

આ ગોષ્ઠિમાં જયેશભાઈ ઉપસ્થિત નહોતા. અકાદમી દ્વારા પોંખાયેલા તેમના પુસ્તકના પારિતોષિક સમારંભમાં તેમણે ગાંધીનગર જવાનું હતું. હર્ષદભાઈ દવે અને નિરંજનભાઈ પંડ્યાએ કાર્યક્રમનું સંચાલન સંભાળેલું. યોગાનુયોગે આ દિવસ 'વિશ્વ માતૃભાષા દિન' હતો, આથી સ્વાભાવિકપણે જ માતૃભાષા અંગે વાત થઈ. કાર્યક્રમનો આરંભ નિશાબહેનના સ્વરે ગવાયેલા ઉમાશંકર જોશીના ગીત ' 'મળી મને માતૃભાષા ગુજરાતી'થી થયા પછી નિરંજનભાઈએ સંચાલનનો દોર સંભાળ્યો અને ગુજરાતી ભાષાનાં કેટલાક સર્જકોના લખાણની ચખણી કરાવી. એ પછી હર્ષદભાઈ દવેએ ગુજરાતી ભાષા અને તેના ઉદ્‍ભવ અંગેની ભૂમિકા બાંધી આપી. ગુજરાતી ભાષાના વિવિધ તબક્કા તેમણે દર્શાવ્યા. એ પછી મારા વક્તવ્યનો વારો હતો.

નિરંજનભાઈએ સંભાળ્યો
 સંચાલનનો દોર

સ્વામી આનંદ લિખીત પુસ્તક 'ધરતીની આરતી' વિશે મારે બોલવાનું હતું, પણ એમાં મેં ત્રણ પેટાવિભાગ કર્યા. સૌ પ્રથમ માતૃભાષા વિશે થોડી વાત કરી. એ પછી સ્વામી આનંદનો ટૂંકો પરિચય આપ્યો. અને પછી 'ધરતીની આરતી' પુસ્તક વિશે કહ્યું. અહીંનો સજ્જ શ્રોતાગણ આ પુસ્તકથી સુપરિચીત હતો. હિમાલયનું વર્ણન ગમે એટલું કરીએ, પણ હીમાલયને પ્રત્યક્ષ જોવાની તોલે કશું ન આવે એ ન્યાયે પુસ્તક વિશે ટૂંકાણમાં વાત કર્યા પછી પુસ્તકમાંના કેટલાક ગદ્યખંડનું પઠન કરીને સ્વામી આનંદના ભાષાવૈભવનો સીધો પરિચય કરાવ્યો.

પુસ્તકની બહાર, પણ વિષયની અંદર રહીને કેટલીક વાત થઈ, જેમાં સ્વામી આનંદના પુસ્તક 'જૂની મૂડી'નો ઉલ્લેખ કર્યો. વિવિધ વ્યવસાયના પારિભાષિક શબ્દો વિશે પણ વાત થઈ. સ્વામી આનંદના લેખ 'માનવી અને ભૂગોળ'માં માનવના રહનસહન અને પ્રકૃતિ પર થતી ભૂગોળની અસર વિશે કહેવાની મજા આવી.

હર્ષદભાઈએ બાંધી આપેલી પૂર્વભૂમિકા

વક્તવ્ય પછી પ્રતિભાવનો વારો હતો. ઉપસ્થિત શ્રોતાસભ્યોએ વારાફરતી ટૂંકમાં પણ વિષયને અનુરૂપ પોતપોતાના અનુભવો રજૂ કર્યા અને મુખ્ય સામગ્રીમાં મૂલ્યવૃદ્ધિ કરી.

નિરંજનભાઈએ આભારદર્શન કરીને કાર્યક્રમનું સમાપન કર્યું. આ વર્તુળની મજા એ હોય છે કે અહીં મર્યાદિત સંખ્યા હોવાથી વક્તવ્યને બદલે વાતચીત કરતા હોઈએ એમ લાગે, એને કારણે યાંત્રિકપણાને બદલે સહજપણે વાત થઈ શકે છે, અને આનુષંગિક અનેક વાતો યાદ આવતી રહે છે. કાર્યક્રમ પૂરો થયા પછી પણ હળવામળવાનો અને વાતોનો આનંદ અહીં હોય છે.પાર્થિવભાઈ દેસાઈ સાથેનો પરિચય આનંદદાયક બની રહ્યો, તો મિત્ર ખુમાણભાઈ રાઠોડ ખાસ આ કાર્યક્રમ માટે આવ્યા એનો આનંદ.

દર સપ્તાહે નિયમીતપણે યોજાતી આ ગોષ્ઠિનો આ સવાસોમો પડાવ હતો. આગામી દીર્ઘ સફર માટે સૌને શુભેચ્છાઓ.

હળવી ક્ષણને માણતા હર્ષદભાઈ અને નિરંજનભાઈ

માતૃભાષા, સ્વામી આનંદ અને
'ધરતીની આરતી' વિશે વાત

(તસવીર સૌજન્ય: જયેશ ભોગાયતા)

જૂની મૂડી (2)

(સ્વામી આનંદે પોતાના દીર્ઘ લેખનવાચન દરમિયાન જૂના અને ભરપૂર અભિવ્યક્તિવાળા, છતાં ચલણમાંથી નીકળી ગયેલા શબ્દો, રૂઢિપ્રયોગો, કહેવતો, ઓઠાંઉખાણાં વગેરે એકઠા કર્યા હતા. તેમના અવસાન પછી 1980માં આ તમામનું સંપાદન મૂળશંકર મો. ભટ્ટ અને ન.પ્ર.બુચ દ્વારા 'જૂની મૂડી'ના નામે પુસ્તકસ્વરૂપે પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું. પ્રકાશક હતા એન.એમ.ત્રિપાઠી પ્રા.લિ; મુમ્બઈ. હવે તો આ પુસ્તક પણ અપ્રાપ્ય બન્યું છે. પ્રસ્તુત છે આ પુસ્તકમાંથી ચખણીરૂપે કેટલાક શબ્દપ્રયોગો. મૂળ જોડણી યથાવત્ રાખવામાં આવી છે.) 

- વેઠતાં વનવાસ ને સેવતાં ઘરવાસ એમાં અંતે લાભ = દુ:ખના દિવસ વેઠી લેતાં અને ગૃહસ્થાશ્રમ સેવતાં છેડે શુભ જ થાય એવી આસ્થાનું સૂચક

- સફેદનો લોપ થાય ત્યારે જ કપડું રંગાય = સફેદ એટલે કે અહંકારરૂપી મૂળ પોત ન ટળે ત્યાં સુધી જ્ઞાનવૈરાગ્યનો રંગ પાકો ન ચડે એ અર્થ

- વાટ્યું ઓસડ ને મૂંડ્યો જતી = આ બન્નેનાં મૂળની ખબર ન પડે, એ ન પરખાય

- પારકે પાદર માવજીભાઈ કાંધાળા = બીજાનો ધનમાલ વપરાતો હોય ત્યાં ઉદાર થાય તેવા માણસો માટે વપરાય છે પારકે ઘેર માવજીભાઈ પો'ળા

- સો વાર બકો ને એક વાર લકો (લખો) = બોલેલું યાદ ન રહે, તેથી એ વિશે ખાતરી ન રાખી શકાય કે આમ જ કહ્યું હતું, પણ લખેલું તો સો વરસેય જેમનું તેમ વંચાય, માટે લખેલું હોય તે જ પાકું ગણવું

- વૈદો વઢે એમાં માંદાનો મરો (અર્થ સ્પષ્ટ છે), When doctors differ, patients suffer

- લૂણી ધરોને તાણી જાય = વ્યાજનો લોભ મુદ્દલ, મૂડીને ડુબાડે. લૂણીની ભાજી ઉગાડનારા ધરોની જોડે લૂણી ઉગી હોય ત્યારે લૂણીને ઉપાડતાં ધોળી ધ્રોને પણ ઉખાડી નાખે તે પરથી

- કુલડીમાં રાંધ્યું ને કોડિયામાં ખાધું = આજકાલનાં માણસોનાં ચકલાચકલી જેવાં પોપલાં ખાનપાન, જેમાં એક પણ અતિથિ-આગન્તુક ન સમાય

- ઊંટે ચડી બકરાં હાંકવાં = 'જા બિલ્લી કુત્તેકુ માર', જાતે કશું ન કરતાં બીજા બધું કામ બરાબર અંકે કરી આપે તેવી અપેક્ષા રાખવી

- મથુરાનો પેંડો ન્યારો = અલગારી માણસ માટે કહેવાય છે (મથુરાનો પેંડો અસાધારણ મોટો, સામાન્ય પેંડા કરતાં અલગ પડે તેવો હોય છે)

(સૌજન્ય: જૂની મૂડી, સ્વામી આનંદ)

(નોંધ: આવા વધુ શબ્દો ધરાવતી એક જૂની પોસ્ટ મારા બ્લૉગ પર અહીં વાંચી શકાશે.

દેખને મેં ભોલા હૈ, દિલ કા સલોના

થોડા સમય પહેલાં વહીદા રહેમાનની પહેલી તેલુગુ ફિલ્મ 'રોજુલુ મરાઈ' (1955)નું ગીત 'એરુવાકા સાગારૂ રન્નો ચિન્નન્ના' સાંભળ્યું, જેના પરથી 'બમ્બઈ કા બાબુ'નું 'દેખને મેં ભોલા હૈ' પ્રેરીત હોય એમ લાગ્યું. ગૂગલ પર વધુ તપાસ કરતાં જાણવા મળ્યું કે અસલમાં આ 'અય્યો કયોડા' શબ્દો ધરાવતી એક તેલુગુ લોકધૂન છે. તેનો પહેલવહેલો ફિલ્મમાં ઉપયોગ 'શ્રી લક્ષ્મમ્મા કથા' નામની તેલુગુ ફિલ્મના ગીત 'ઓરય્યો કયોડા'માં થયેલો.

ત્યાર પછી ૧૯૫૫માં તેલુગુ ફિલ્મ 'રોજુલુ મરાઈ'માં આ ધૂનનો ઉપયોગ થયો. તેના પછી ૧૯૫૬માં આવેલી 'મદુરાઈ વીરન'ના ગીત 'સુમ્મા કીદન્‍તા'માં પણ આ ધૂન વપરાઈ. આ ગીતમાં આરંભિક બે લીટીઓ છે, પણ બર્મનદાદાએ ત્રીજી લીટીની ધૂનને મુખડું બનાવ્યું છે અને ગીતની શરૂઆત ત્યાંથી કરી છે. 'બમ્બઈ કા બાબુ' છેક ૧૯૬૦માં રજૂઆત પામ્યું હતું. બર્મનદાદાએ પણ આ ધૂનમાં હિન્દી શબ્દો 'દેખને મેં ભોલા હૈ, દિલ કા સલોના' મૂકાવ્યા, જે મજરૂહસાહેબે લખ્યા હતા. 'બમ્બઈ કા બાબુ'માં આ ગીત પંજાબી ગીત હોવાની છાપ ઉપસાવે છે અને તેને સાંભળવાની મઝા ઓર છે.

જામનગરના જાંબુ લાયા ફાલ...સા

દર ઊનાળાની બપોરે અમારા મહેમદાવાદમાં આ બૂમ સંભળાય. એમાં પછી ઉમેરાય, 'મીઠા ને મેવા લાયા ફાલ...સા'. 'ફાલ..' પછીનો 'સા' સાઈલન્ટ રહેતો. ચશ્મા પહેરેલા એક કાકા માથે ટોપલો મૂકીને નીકળતા અને આવી બૂમ પાડતા. ટોપલામાં ફાલસા હોય અને નાનકડું ત્રાજવું. અમે એમની બૂમની રાહ જોતા હોઈએ. મમ્મી એમને ઊભા રહેવાનું કહે. તેઓ અમારે ઓટલે ટોપલો મૂકે અને બેસે. લોટામાં એમને પાણી પણ ધરીએ. તેઓ પાણી પીવે અને પછી એક કે બે રૂપિયાના ફાલસા તેઓ જોખે. એમ લાગતું કે ફાલસા ત્યારે પણ મોંઘા હતા. હજી ઊનાળામાં મહેમદાવાદ જવાનું થાય ત્યારે ત્યાં ફાલસા લેવાના જ. હવે જો કે, એ લારીમાં મળે છે. ગળ્યા અને ખાટા ફાલસા ખાતાં એમાંના બીયાને ચાવતાં જે અવાજ આવે એને મજા જ જુદી. હવે જો કે, ફાલસાનું શરબત પીવાનું વધુ બને છે, છતાં ફાલસા એ ફાલસા.

વચ્ચે કોઈક લારીવાળાને કહેતા સાંભળેલા કે 'હવે ફાલસાનાં ઝાડ જ ઓછા થઈ ગયા છે.' જો કે, કદી એવો વિચાર નહીં આવેલો કે ફાલસાનાં ઝાડ ક્યાં હોય? કોણ એ ઉછેરે? અને એ કેવું દેખાય?

ગયા વરસે દમણ જવાનું થયું ત્યારે ઉદવાડામાં આવેલી એક નર્સરીની મુલાકાત લીધી. વાહન કરીને ગયેલા હોવાથી સૌએ વિવિધ રોપા ખરીદ્યા. કામિનીએ એમાં ફાલસાનો રોપો પણ ખરીદેલો. ઘેર આવીને અમારા ધાબે તેણે એ રોપાને એક ડ્રમમાં રોપ્યો. બીજા પણ રોપ્યા.

આ સાત-આઠ મહિનામાં ફાલસાના એ રોપા પર પહેલી વાર ફૂલ બેઠાં છે. એની પર ફાલસા આવે ત્યારની વાત ત્યારે, અત્યારે તો રોજેરોજ આ ફૂલ જોઈને અમે હરખાઈએ છીએ.

સૌથી પહેલું ફાલસાનું ફળ બેસશે ત્યારે એની ઊજવણી બાબતે વિચારીશું.

ફાલસાને બેઠેલાં ફૂલ

મબલખ પાક ઊતરવાની એંધાણી

ફાલસાનો છોડ

સેમિનારની સમાંતરે....

નડિયાદની ઝઘડીયા પોળમાં આવેલા, ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીના નિવાસસ્થાન એવા 'ગોવર્ધનરામ સ્મૃતિ મંદીર'માં 19 ફેબ્રુઆરી, 2023ને રવિવારના રોજ એક અદ્‍ભુત કાર્યક્રમનું આયોજન હતું. 'ગુજરાતી સાહિત્યનાં યુગપ્રવર્તક નગરો' વિષય પરના પરિસંવાદમાં ગુજરાતી સાહિત્યના કેન્દ્ર સમાં રહી ચૂકેલાં વિવિધ નગરોની વાત વિદ્વાન વક્તાઓ દ્વારા કરવામાં આવી. પ્રાધ્યાપક બિરાદરી અને વિદ્યાર્થીઓ ઉપરાંત અનેક સાહિત્યરસિકોએ સવારથી સાંજના આ પરિસંવાદમાં ભાગ લીધો. પરિસંવાદની વિગતો વિશે તેમાં ભાગ લેનારાઓ પોતપોતાની રીતે લખશે, પણ આ સમગ્ર ઉપક્રમમાં ઊડીને આંખે વળગે એવું તેના આયોજનનું પાસું હતું. પ્રા. ડૉ. હસિત મહેતાના માર્ગદર્શનમાં થયેલા આ આયોજનમાં અનેક વિદ્યાર્થીઓ સ્વયંસેવક તરીકે સંકળાય એ જોઈને આંખ ઠરે એવું હતું. સવાસો-દોઢસો વર્ષના આ મકાનમાં જાણે કે હજી એ કાળનાં સ્પંદનો અનુભવી શકાય છે.

આ સ્મૃતિમંદીરને સતત કાર્યરત રાખવામાં આવ્યું છે, અને તેમાં વિવિધ સામયિકોની લાયબ્રેરી બનાવવામાં આવી છે. રસિકજનો તેનો ઉપયોગ કરી શકે છે. તેના વિશે વધુ વિગત થોડા સમયમાં જણાવીશ.

આ કાર્યક્રમમાં પ્રત્યેક વક્તાના ફાળે ત્રીસ મિનીટ ફાળવવામાં આવી હતી અને તેનું પાલન ચુસ્તતાપૂર્વક કરવામાં આવતું.

આ કાર્યક્રમમાં વક્તવ્યને માણતાં માણતાં એક ખૂણે રહીને, એક નાનકડા પેડમાં, ઝડપભેર કેટલાંક સ્કેચ/કેરીકેચર મેં બનાવ્યા. એમ જ હોય, કેમ કે, આ મુખ્ય કાર્યક્રમની સમાંતરે ચાલતી 'ઈતર પ્રવૃત્તિ' હતી. ઘણાના ચહેરા ઓળખાઈ જાય એવા છે, તો અમુકને ઓળખવામાં મુશ્કેલી પણ પડે. હું બેઠો હતો એ સ્થાનેથી મને દેખાયા એવા એ ચહેરા મેં ચીતર્યા છે.

આમાંના કેટલાક અહીં મૂકું છું.

સ્વાતિબહેન જોશી

સિતાંશું યશચંદ્ર

રાજેશ પંડ્યા

બાબુ સુથાર

પ્રબોધ પરીખ (પી.પી.દાદા)

સબસે બડા રૂપૈયા

કોઈ સંવાદ યા પંક્તિ પિતાએ પડદે ઉચ્ચારી હોય અને એ અત્યંત સફળ થઈ હોય, એનાં વરસો પછી પુત્ર પણ એ જ પંક્તિ ઉચ્ચારે અને એ પણ એટલી જ સફળ થાય એવી શક્યતા ઓછી! કેમ કે, જમાનો બદલાઈ ગયો હોય, દર્શકોની પેઢી અને તેની સાથે રસરુચિ પણ બદલાઈ ગઈ હોય. આવા જૂજ કિસ્સામાં પિતા-પુત્ર મુમતાઝ અલી અને મહેમૂદને યાદ કરવા પડે. 1950માં રજૂઆત પામેલી 'સરગમ'માં ગીતકાર-દિગ્દર્શક પી.એલ. (પ્યારેલાલ) સંતોષીનાં ગીતોને સી. રામચંદ્રે સંગીતબદ્ધ કરેલાં. રાજ કપૂર અને રેહાનાને ચમકાવતી આ ફિલ્મમાં મુમતાઝ અલી, ઓમપ્રકાશ જેવા હાસ્યકલાકારોની પણ મહત્ત્વની ભૂમિકા હતી. ફિલ્મના એક ગીતના શબ્દો છે: 'બાપ ભલા ન ભૈયા, ભૈયા સબસે ભલા રૂપૈયા....' આ ગીત પડદા પર રાજ કપૂર અને મુમતાઝ અલી રજૂ કરે છે, જેને અનુક્રમે મ.રફી અને ચીતલકરે સ્વર આપ્યો છે. ફિલ્મનાં તમામ ગીતો ખૂબ લોકપ્રિય થયેલાં. આ ગીત પણ એમાંનું એક.

સંતોષીસાહેબને કદાચ 'રૂપિયા'વાળી પંક્તિ પસંદ આવી ગઈ હશે કે ગમે એમ, પણ તેમણે 'સબસે બડા રૂપૈયા' નામની એક ફિલ્મનું દિગ્દર્શન કર્યું અને તેમાં ગીતો લખ્યાં. દત્તા ધર્માધિકારી નિર્મિત આ ફિલ્મ 1955માં રજૂઆત પામી, તેમાં સાથે મજરૂહ સુલતાનપુરીનાં લખેલાં ગીતો પણ હતાં. આ ફિલ્મમાંના આઠ ગીતોમાંનું એક ગીત હતું આશા અને રફીના સ્વરે ગવાયેલું 'સબસે બડા હૈ જી, સબસે બડા હૈ, સબસે બડા રૂપૈયા.' આ ફિલ્મના નિર્માણ દરમિયાન બનેલી કેટલીક ઘટનાઓનું રસપ્રદ બયાન કે.કે.એ પોતાનાં સંભારણાં 'ગુઝરા હુઆ ઝમાના'માં કર્યું છે.

એ પછી 1976માં મહેમૂદે 'સબસે બડા રૂપૈયા' નામે ફિલ્મનું નિર્માણ કર્યું. મજરૂહસાહેબે તેના માટે ગીત લખ્યું, 'બાપ બડા ન ભૈયા, ભૈયા સબસે બડા રૂપૈયા'. ગીતનો કેન્દ્રવર્તી સૂર એ જ હતો કે 'The whole thing is that....'

'સબસે બડા રૂપૈયા'નું દિગ્દર્શન એસ. રામનાથને કરેલું. આ ફિલ્મમાં 'ના બીવી ના બચ્ચા, ના બાપ બડા ના ભૈયા, ધ હોલ થિંગ ઈઝ ધેટ કિ ભૈયા સબસે બડા રૂપૈયા.' મહેમૂદ અને સાથીઓ દ્વારા ગવાયેલું.

ઉલ્લેખનીય છે કે 2005માં રજૂઆત પામેલી અભિષેક બચ્ચન અને પ્રિયંકા ચોપરાને ચમકાવતી ફિલ્મ 'બ્લફ માસ્ટર'ના ટાઈટલ સોંગ તરીકે 'સબસે બડા રૂપૈયા'ને જ શબ્દશ: વાપરવામાં આવ્યું હતું.

બીજી એક નોંધવાલાયક વાત એ કે, 'સબસે બડા રૂપૈયા' ગીતની ધૂન 1933 માં રજૂઆત પામેલી અંગ્રેજી ફિલ્મ '42nd street'ના ટાઈટલ ગીત In the heart of little old New York You'll find a thoroughfare ની ધૂન સાથે ઘણું સામ્ય ધરાવે છે.

મારા જીવનનો આ બીજો અકસ્માત કે જેનાથી હું અભિનેતા બની ગયો

 - અમોલ પાલેકર

1966માં હું બૅન્ક ઑફ ઈન્ડિયામાં કામ કરતો હતો અને મારાથી ત્રણ વર્ષ નાની બહેન ઉન્નતિ મુંબઈની સેન્ટ ઝેવિયર કૉલેજમાં ભણતી હતી. તેની કૉલેજના વાર્ષિકોત્સવના ભાગરૂપે તે એક નાટકમાં કામ કરી રહી હતી. એક રીહર્સલમાં હાજરી આપવા માટે તેણે મને નોંતર્યો. ત્યાં તેની સાથે કામ કરતી મિત્ર ચિત્રા મુર્દેશ્વરને હું મળ્યો. તેનો સ્વાવલંબી અને ઊર્જાવાન અભિગમ મને ગમ્યો. અમે નજીક આવ્યા અને આજીવન સંબંધનો પાયો નંખાયો. એ અરસામાં 'ફિલ્મ ફોરમ' નામે સમાંતર સિનેમાના આંદોલને એમ.એસ.સથ્યુ, બાસુ ભટ્ટાચાર્ય, બાસુ ચેટરજી અને શ્યામ બેનેગલને હોલીવુડની મુખ્ય ધારાની ફિલ્મોથી અલગ વિવિધ વિદેશી ફિલ્મો દર્શાવવા માટે પ્રેર્યા. મરીન ડ્રાઈવ પર આવેલા તારાબાઈ હૉલ થિયેટરમાં એ દર્શાવાતી. ચિત્રાએ અને મેં નિયમીતપણે એ સાંજના શોમાં હાજરી આપવા માંડી.

એક દિવસ સત્યદેવ દુબે ચિત્રાને મળવા સેન્ટ ઝેવિયર કૉલેજ પર આવ્યા. પોતાના નાટક 'યયાતિ'માં તેમણે ચિત્રાને ભૂમિકાની દરખાસ્ત કરી. આ ભૂમિકા માટે ચિત્રાનું નામ જાણીતાં અભિનેત્રી સુલભા દેશપાંડેએ સૂચવેલું. પેડર રોડ પર મહાલક્ષ્મી મંદિર પાસે આવેલા ઈન્‍ડિયન નેશનલ થિયેટર (આઈ.એન.ટી.)ના વેરહાઉસમાં દુબે પોતાના નાટકોનાં રીહર્સલ કરાવતા. પહેલી વાર ચિત્રા સાથે હું રીહર્સલમાં ગયો ત્યારે સખત વરસાદ વરસી રહ્યો હતો. ટીશર્ટ અને ચડ્ડી પહેરેલા એક બટકા માણસને મેં જોયો. એના વાંકડિયા વાળ સત્ય સાંઈબાબાની યાદ અપાવે એવા હતા. ચિત્રા મારા કાનમાં ગણગણી, 'પેલા છે એ દુબે.' પોતાની કાંડા ઘડિયાળમાં જોઈને એમણે કહ્યું, 'તું પાંચ મિનીટ વહેલી આવી એ સારી વાત છે.' ચિત્રાએ મારો પરિચય 'મિત્ર' તરીકે કરાવ્યો. એ ફર્યા એટલે મેં એમના હાથમાં એક મોટી લાકડી જોઈ. 'અમારું રીહર્સલ બે કલાક ચાલશે.' તેમણે મને જણાવ્યું, મતલબ કે મારે ત્યાં હાજર રહેવાનું નહોતું. ભવિષ્યમાં મને તેમનો વધુ પરિચય થતો ગયો એમ મેં તેમને અલગ અલગ મૂડ અને અવતારમાં જોયા. દર વખતે લાકડી તેમના હાથમાં રહેતી, જેનો તેઓ વિવિધ મુદ્રાઓ માટે ઊપયોગ કરતા.

થોડા દિવસ પછી એક દિવસ રીહર્સલ પતાવીને ચિત્રા બહાર નીકળી ત્યારે દુબે તેની પાછળ આવ્યા. મારા વિશે ટૂંકી પણ સઘન પૂછતાછ પછી સાવ અણધાર્યા તેમણે મને નાટકમાં અભિનય કરવા બાબતે પૂછ્યું. તેમણે તરત ઉમેર્યું, 'એમ ન માનતો કે મેં તારામાં કોઈ મોટી અભિનયપ્રતિભા જોઈ લીધી છે. આ તો તારી પાસે પુષ્કળ સમય હોય છે એટલે હું પૂછું છું.' આમ, 'ચૂપ! કોર્ટ ચાલુ આહે'માં પોંક્શેની ભૂમિકામાં મને નીમવામાં આવ્યો.

મારા જીવનનો આ 'બીજો અકસ્માત', જેના પ્રતાપે 'અભિનેતા'ના કશા લેબલ કે અપેક્ષા વિના હું અભિનેતા બની ગયો. ત્રેવીસની વયે અચાનક જ 'ચિત્રકાર અમોલ પાલેકર' બની ગયો 'અભિનેતા અમોલ પાલેકર'. એક વાર મુંબઈના તેજપાલ ઓડિટોરીયમમાં મારા સૌ પ્રથમ નાટકનો શો પત્યો કે હું વાલચંદ ટેરેસ હૉલમાં ગયો, ત્યાં બેઠો અને સુખદ ક્ષણો વાગોળી રહ્યો હતો. દુબે આવ્યા અને મારા હાથમાં 'ટાઈમ્સ ઑફ ઈન્ડિયા'ની નકલ થમાવી. નાટકના ખ્યાતનામ સમીક્ષક જ્ઞાનેશ્વર નાડકર્ણીએ એમાં લખેલી નાટકની સમીક્ષા એમણે મને મોટેથી વાંચવા કહ્યું. નાડકર્ણીના લેખમાં મારી રજૂઆતને 'શિષ્ટ' તરીકે બિરદાવવામાં આવી હતી. એમના શબ્દોને સમજવા મને મુશ્કેલ લાગ્યા. દુબેએ કહ્યું, 'હવે તું અભિનય શીખવા તૈયાર છું, પણ સૌથી પહેલાં મૂળભૂત બાબતો શીખ. મંચ પરની તારી ઉપસ્થિતિ પર કામ કર. તું આટલો અક્કડ કેમ ઊભો રહે છે? તારા ખભાને રીલેક્સ કર. તાણને ઓછી કર.' આરંભિક સૂચનાઓ આપ્યા પછી તેમણે વધારાનો આદેશ છોડ્યો, 'એક પગ પર ઊભો રહેવા પ્રયત્ન કર.' મારા કામને બીરદાવવાની એમની આ રીત હતી. વાલચંદ ટેરેસ હૉલમાં એક થાંભલા પછવાડે ઊભેલા યુવાન દુબેની છબિ મારી સ્મૃતિમાં જડાઈ ગઈ છે.

(View finder, a memoir by Amol Palekar, Westland books, 2024)