નાનો વળાંક વટાવીને સહેજ આગળ ગયા એટલે મુદ ગામ દેખાયું. ગામ શું હતું? મુખ્ય રસ્તા પર આસપાસ ઊતારાની વ્યવસ્થા, બીજી તરફ ઊંચાઈ પર થોડાં ઘણાં મકાનો, અને ખીણના ભાગ તરફ ખેતરો! સામે બર્ફીલા પહાડ. નીચે વહેતી પીન નદી નજરે પડતી હતી, પણ ત્યાં જઈ શકાય એટલી નજીક નહોતી. અમારું વાહન પ્રવેશતાં જે 'રસ્તો' નજરે પડ્યો એ રસ્તે પાંચ-સાત મકાન વટાવતાં ગામનો છેડો આવી જતો દેખાતો હતો. એ રસ્તે આગળ થોડો ઢાળ હતો, અને ત્યાં પર્વત હતો. એ પર્વતના વચલા ભાગે હિમચાદર પથરાયેલી હતી, જેની નીચેથી પાણી વહી રહ્યું હતું.
અમે સામાન રૂમમાં મૂક્યો. ચા પીધી અને ટહેલવા નીકળી પડ્યા. પર્વતની પાછળ સૂર્યાસ્ત થશે એ દેખાઈ રહ્યું હતું. હજી તેને વાર હતી. આથી અમે સૌ ચાલતાં પેલી હિમચાદર તરફ નીકળ્યા. રસ્તો ત્યાં પૂરો થઈ જતો હતો, પણ ત્યાં પથરાયેલો બરફ ઘણો મેલો લાગતો હતો. એટલે કે એ ઘણા વખતથી જામેલો હતો. તેની નીચેથી વહેતા ધસમસતા પાણીનો અવાજ સંભળાતો હતો. પર્વત તરફ થોડું ઘાસ ઊગેલું દેખાતું હતું. તો સામેની તરફ નીચાણના વિસ્તારમાં ખેતર હતાં, જેમાં કેટલાક લોકો કામ કરી રહ્યા હતાં. ખાસ્સો એવો સમય આ સ્થળે વીતાવીને અમે પાછા અમારા ઊતારા તરફ આવવા નીકળ્યા.
 |
| દૂર દેખાતી બરફની ચાદર અને ત્યાં ગામ પૂરું |
 |
| બરફની ચાદર નીચેથી વહેતું પાણી |
 |
| બરફની ચાદરે પહોંચ્યા પછી પાછળ જોતાં નજરે પડતું મુદ ગામ |
ગામને સાવ છેડે એક માળખામાં બે જણા રસોઈ બનાવી રહ્યા હતા. દૂરથી ખ્યાલ આવતો હતો કે અમારા ઊતારા નજીક ચહલપહલ વધી ગઈ હતી. એ પણ ખ્યાલ આવ્યો કે આવતાં અમે જોયેલા પેલા શ્રમિકોનું કામ પૂરું થયું હશે અને એ લોકો અહીં એકઠા થયા હશે. રસોઈ બનાવતા ભાઈઓ સાથે વાત કરતાં ખ્યાલ આવ્યો કે આ વિસ્તારમાં કામ કરવા છ મહિના માટે કોન્ટ્રાક્ટર શ્રમિકોને લાવેલો છે, જે પાણીપતથી આવેલા છે. ત્રણ મહિના થયા, અને હજી એટલા જ બાકી છે. રાશન વગેરે તેઓ સાથે લઈને આવેલા છે. પછી જરૂર પડે તો કાઝાથી મંગાવવામાં આવે છે.
અમારા ઊતારા નજીક પહોંચીને અમે ઉપર જવાને બદલે એ જ રસ્તે આગળ વધ્યા. આગળ જતાં એકાદ પ્રાથમિક સ્કૂલ દેખાઈ, અને બે-ચાર કૂતરાં. એ સિવાય ખાસ કશી આવનજાવન નહોતી. ગામ પર્વત તરફ હતું, પણ ખ્યાલ આવતો હતો સો-સવાસો ઘર માંડ હશે. ક્યાંય કશી દુકાન દેખાઈ નહીં. અમારો 'આંટો' પૂરો થઈ ગયો એટલે અમે ઊતારે આવ્યા.
 |
| બરફની ચાદરવાળા રસ્તે પાછા ગામ તરફ આવતાં |
 |
| સૂર્યની ગેરહાજરીમાં દેખાતી બાહ્યરેખાઓ |
નીચે શ્રમિકો એકઠા થયેલા હતા, જેમાં કેટલીક મહિલાઓ પણ હતી. કોઈક પાળીએ ઊભા પગે બેઠેલું, કોઈક પગ લંબાવીને, તો ઘણા બધા લોકો ટોળે વળીને ઊભા હતા. એક ભાઈ કાગળપેન વડે કંઈક હિસાબ લખતા હોય એમ જણાયું. એકાદ બે જણના હાથમાં કોકની અઢીસો મિ.લી.ની મોટી બોટલ હતી. અમુકના હાથમાં કાચના પ્યાલા હતા. કેટલાક લોકો પ્યાલામાં કાઢીને, તો કેટલાક લોકો સીધી મોંએ માંડીને એમાંથી કોક પીતા હતા. એમની વચ્ચે હસીમજાક થઈ રહી હતી, અને સૌ આનંદમાં દેખાતા હતા. અમે કલ્પના કરી કે દિવસ પૂરો થયો હશે એટલે એમના કોન્ટ્રાક્ટરે આ રીતે કોક પીવડાવીને એમને રાજી રાખ્યા હશે. એક ભાઈએ પોતાની પીઠ પર સાવ નાનું બાળક બાંધેલું હતું. તેઓ સ્થાનિક હોય એમ લાગતું હતું. પાણીપતથી છેક મુદ જેવા છેવાડાના ગામે મજૂરી માટે આવવાનું થાય એ કેવી સ્થિતિ હશે એ વિચારવું ગમતું નહોતું. થોડી વારમાં એ શ્રમિકો વિખરાયા.
 |
| વટાણાની ખેતી અને દૂર દેખાઈ રહેલાં ચરવા નીકળેલાં ઢોર |
હવે બાકી રહ્યા કેવળ ઠંડા અને સૂકા પવનના સૂસવાટા અને બરફની ચાદર તળેથી વહેતા પાણીનો જોરદાર નાદ. અમે સૌ ટેરેસ પર આવેલા ડાઈનિંગ રૂમમાં ગોઠવાયા અને વાતે વળગ્યા. ભોજન અહીં સામાન્ય રીતે આઠેક વાગ્યે તૈયાર કરાતું હોય છે. અહીં અમારા સિવાય બીજું કોઈ મહેમાન ન હોવાથી અમે એ સાતેક વાગ્યે તૈયાર કરવા જણાવેલું. આથી રસોઈયો એ વાતે રાજી થઈ ગયેલો કે પોતે પણ વહેલો છૂટો થઈ શકશે. જોતજોતાંમાં ભોજન પીરસાવા લાગ્યું. અમને ગુજરાતીમાં વાતો કરતાં સાંભળીને રસોઈયા ભાઈ ખેમસિંહે જણાવ્યું કે એ પોતે ગુજરાતથી પરિચીત છે. પોતે વડોદરાની 'સૂર્યા પેલેસ'માં કૂક તરીકે કામ કરી ચૂક્યો છે, પણ ગરમી સહન ન થતાં માર્ચ મહિનામાં જ પોતે પાછો આવી ગયો હતો. આ જાણીને અમને મજા આવી. વધુ વાત કરતાં ખબર પડી કે તે હિમાચલ પ્રદેશના મંડી જિલ્લાનો છે, અને અત્યારે મુદમાં કામ કરે છે.
આ વિસ્તારમાં અજવાળું સાંજના સાડા સાત પોણા આઠ સુધી રહે છે. અહીં શેરીલાઈટો ન હોવાથી રાત્રે આકાશદર્શન સારી રીતે થઈ શકશે એમ વિચાર્યું. જમીને રૂમમાં ગયા અને પછી વાતો કરવા બેઠા. થોડી વારમાં ઈશાન એનો કેમેરા લઈને ટેરેસ પર ગયો. અમને ખબર પડતાં અમેય એની પાછળ પાછળ ગયા. સપ્તર્ષિ અને ધ્રુવના તારા સિવાય અમને કશું ઓળખતાં આવડતું નહોતું, પણ કાળા આકાશમાં તારાઓ જોવાની મજા પડી. એકાદો ઊપગ્રહ પણ દેખાયો. ઠંડી કાતિલ હતી, અને હવે જાણે કે સામે કાળો પડદો હતો. ક્યાં ગયો પર્વત? ક્યાં ગઈ પેલી હિમચાદર?
સવારે સાડા પાંચ છમાં અજવાળું થઈ ગયું અને આંખ ખૂલી. બારીમાંથી સામે જ ખેતર અને એની પાછળ હિમશીખર નજરે પડ્યાં. નીચે ખેતરમાં ચહલપહલ દેખાઈ. છૂટાછવાયા લોકો કામ કરી રહ્યા હતા. અમારી પાછળની તરફથી સૂર્યપ્રકાશ આવી રહ્યો હતો. સ્વર્ગીય દૃશ્ય હતું. ઈશાન વહેલો નીકળીને ગામમાં આંટો મારવા નીકળી ગયેલો.
 |
| સૂર્યોદય પહેલાં |
 |
| બારીમાંથી જ આવું દૃશ્ય દેખાય પછી શું જોઈએ! |
દરમિયાન કામિની અને પરેશ નીચે ઊભેલા એક ભાઈ સાથે વાતે વળગેલા. હુંય એમાં જોડાયો. એ ભાઈએ પોતાના ગામ મુદ વિશે ઘણી વાતો કરી. ગામની વસતિ બસોની આસપાસની. એટલે કે બસો જેટલા મતદારો છે. આખું ગામ બૌદ્ધ છે. પ્રાથમિક શાળા છે, પણ પોલિસ ચોકી કે દવાખાનું નથી. પ્રાથમિક શિક્ષણ પછી ગામનાં બાળકોને કાઝા કે અન્ય સ્થળે ભણવા મૂકવામાં આવે છે. અહીં મુખ્યત્વે બરફ છવાયેલો રહે છે, આ કારણે મેથી વધુમાં વધુ સપ્ટેમ્બર સુધી કામ થઈ શકે. એ પછી બધા ઘરમાં. બાકીના મહિનાઓનું રાશન, ઘાસચારો વગેરે ભરી રાખવું પડે. ભરશિયાળામાં કેટલાક લોકો મંડી તરફ રહેવા પણ જતા રહે છે. ખેતી માત્ર ને માત્ર વટાણાની થાય છે. વટાણા ઊગે એટલે સૌ ભેગા થઈને વેપારીને બોલાવે અને બધા પાકનો એક સામટો સોદો કરવામાં આવે. પશુ લગભગ દરેક પાસે છે, અને એને રોજ ચરાવવા લઈ જવામાં આવે. અહીંથી એક ટ્રેક મણિકરણ જાય છે. જો કે, ટુરિટો અહીં ખાસ આવતા થયા નથી. આવી અનેક વાત એ ભાઈ સાથે કર્યા પછી મેં તેમનું નામ પૂછ્યું. એ કહે, "રમેશ." મેં હસીને કહ્યું, "યાર, યે નામ તુમ્હારા કૈસે હો સકતા હૈ? યે તો હમારે વહાં કા નામ હૈ!" એ પણ હસી પડ્યો અને કહે, 'વૈસે મેરા નામ છેરિંગ હૈ. લેકિન સ્કૂલ મેં મેરી ટીચર વો ઠીક સે બોલ નહીં સકતી થી. તો ઉસને કહા કિ આજ સે તુમ્હારા નામ રમેશ." મેં કહ્યું, "છેરિંગ. હાં, યે અબ બરાબર લગતા હૈ." અમે નવેસરથી હસી પડ્યા. એવામાં કામિનીની નજર એક છોડ પર પડી. તેણે રમેશને એ છોડ ઊખાડી આપવા વિનંતી કરી. રમેશે બહુ ઉત્સાહથી એ ઊખાડી આપ્યો, સાથે થોડી માટી પણ મૂકી અને એક કોથળીમાં એ મૂકી આપ્યો. કામિનીએ એક બોટલને કપાવીને એમાં એ મૂકાવ્યું, જેથી લઈ જવામાં સુગમ રહે. અમે પૂછ્યું, "આ છોડનું નામ શું?" રમેશ હસીને કહે, "સર, વો આપ ગૂગલ પે દેખ લેના. ઊધર સબ મિલ જાયેગા."
અહીં મોટા ભાગનાં મકાનો પથ્થરનાં બનેલાં હતાં, જેની પર માટીનું પ્લાસ્ટર લગાવેલું હતું. અમારી સામે એક મકાનની દિવાલે ચૂનાનો છંટકાવ કરવામાં આવી રહ્યો હતો. પલાળેલા ચૂનાને એક ભાઈ ગળણી દ્વારા રેડતો હતો અને બીજો ભાઈ છત પર આડો પડીને નીચે રહેલી દિવાલ પર પાઈપમાં આવતા એ ચૂનાનો છંંટકાવ કરી રહ્યો હતો. ઠંડા વાતાવરણને લઈને એ કદાચ તરત ઠરી જતો હોવો જોઈએ.
આગલા દિવસે આ વિસ્તારના એમ.એલ.એ. અહીં આવેલા અને અહીં બની રહેલા રોડનું નિરીક્ષણ કરી ગયા એમ એણે જણાવ્યું. એમ પણ જણાવ્યું કે એમણે લંચ 'આપણે ત્યાં' લીધેલું.
પીન ખીણનું સાવ છેવાડાનું ગામ. અહીં પ્રવાસીઓ ખાસ આવતા થયા નથી. છતાં ગામમાં અમુક હોટેલ-હોમ સ્ટે વગેરે જોવા મળ્યા. એ સૂચવે છે કે પ્રવાસીઓ આવે તો મુદ ગામવાળા એના માટે સજ્જ થઈ રહ્યા છે.
એક પ્રવાસી તરીકે આપણે જે દૃશ્યો જોઈને 'અહાહા!ક્યા બાત હૈ' કરતા હોઈએ, પિક્ચર પોસ્ટકાર્ડ જેવાં દૃશ્યો અહીં હાજરાહજૂર હોય, પણ જમીની વાસ્તવિકતા એ છે કે અહીં સામાન્ય જીવન પણ બહુ કઠિન હોય છે. સુજાત સાથે એ વાત પણ નીકળી કે બસો મતદારના મતવિસ્તાર માટે વિધાયકે કેટલી લાંબી સફર ખેડીને આવવું પડે! આવા સ્વર્ગીય સ્થળે પણ કેટલે દૂરથી શ્રમિકોએ આવવું પડે છે, અને વિષમ ઠંંડીમાં શ્રમ કરવો પડે છે.
ઘણી બધી વાતો થઈ. અને છતાં હજી સવારના આઠ જ થયા હતા. ખેમસિંહે તૈયાર કરેલો બ્રેકફાસ્ટ કરીને અમે નીકળવાની તૈયારી કરી. રમેશે જણાવ્યું કે 'પીન પાર્વતી રિસોર્ટ' (જ્યાં અમે ઊતરેલા)નું અમે ગૂગલ પર રેટિંગ આપીએ, જેથી એ જોઈને બીજાઓ આવી શકે. અમે હા પાડી.
આખી રાત ઠંડીમાં ઊભી રહેલા અમારા વાહનમાં ડીઝલ ઠરી ગયું હતું. થોડા પ્રયત્ને એ ચાલુ થઈ. અમે મુદ ગામેથી નીકળ્યા. હવે અમારે પીન ખીણમાંથી વળી પાછા સ્પિતી ખીણમાં જવાનું હતું. આગલો મુકામ હતો કાઝા.
