Tuesday, March 28, 2023

પંચમની અકળામણ

 


"'તૂને સાડી મેં ઉરસ લી હૈ ચાબિયાં ઘર કી...' આ કેવી પંક્તિઓ? આને તું કવિતા કહે છે? ગીતની પંક્તિઓ આટલી નીરસ શી રીતે હોઈ શકે? ગુલ્લુ, તું સરખું લખી નથી શકતો? અને પાછો તું મને આ પંક્તિઓ સંગીતબદ્ધ કરવાનું કહે છે?"- મેં લખેલા 'કિનારા' ફિલ્મના ગીત 'એક હી ખ્વાબ' માટે પંચમનો પ્રતિભાવ આવો હતો. એણે વળી પાછું કહ્યું, 'તું આ પંક્તિઓ પરથી કોઈક સીન બનાવ અને મને કામ કરવા માટે કંઈક બીજું આપ.' મને કદી ચર્ચામાં મુકાબલો કરવાનું ગમતું નહીં. મેં તેને કહ્યું, 'પંચમ, એ તો હું કરી જ શકું છું. પણ વાત એ છે કે તારી સાથે હું કામ કરું, તો આપણે એટલા માટે કામ કરીએ છીએ કે આપણે કશુંક બિનપરંંપરાગત કરવા માંગીએ છીએ. ખરું કે નહીં? એટલા માટે....' પંચમે જવાબમાં કંઈ કહ્યું નહીં. એ ધૂન તૈયાર કરવા માંડ્યો. પરિસ્થિતિની નાટ્યાત્મકતાને વધુ ઉજાગર કરવા માટે કેટલાક સંવાદ મૂકવામાં આવ્યા. ગીત તૈયાર થયું એટલે પંચમે ભૂપી- ભૂપીન્દરસીંઘને કહ્યું, 'ભૂપી, ગિટાર લઈને રેકોર્ડિંગ રૂમમાં જા, હેડફોન્સ લગાવીને ગીત સાંભળ, અને તને ગીત પૂરું કરવા માટે જ્યાં પણ નોટ્સની જરૂર લાગે તો એ વગાડજે. તને હું છૂટો દોર આપું છું.' ભૂપીન્દર સિંઘ પંચમ માટે ગિટાર વગાડતા હતા, અને તેના સૌથી વિશ્વાસપાત્ર સહાયકો પૈકીના એક હતા. ભૂપીએ ભાનુદાની ગિટાર ઉપાડી. ભાનુ ગુપ્તાએ ઘણાં વરસો સુધી પંચમ સાથે કામ કરેલું, અને ભૂપીના ગુરુ સમાન હતા. ભૂપીએ પંચમના કહ્યા મુજબ કર્યું. ભૂપીએ ઉમેરેલી નોટ્સથી ગીતને જાણે કે એક અલાયદું પરિમાણ મળ્યું. ફક્ત એક સ્થાને ગિટારના ટ્રેકમાંથી ચીચીયારી જેવો નાનકડો અવાજ આવતો હતો. પંચમ વધુ એક ટેક કરવા ઈચ્છતા હતા, પણ મેં એમ કરવાની ના પાડી. પંચમે મને પડકાર ફેંક્યો, 'જોઈએ, તું ફિલ્મમાં આ શી રીતે દેખાડે છે!'
ફિલ્મ પૂરી થયા પછી પંચમ સ્ક્રીનિંગ માટે આવ્યો. આ ગીતની એક સિક્વન્સમાં હેમા માલિની અને ધર્મેન્દ્રને પત્તાં રમતાં દેખાડાયાં હતાં. હેમા જોકરના પત્તાને ખેંચીને તેને ચૂમે છે. મેં ગિટારના પેલા અવાજનો ઉપયોગ પત્તાને કરાતા આ ચુંબન માટે કર્યો. પંચમ એ જોઈને રાજી થઈ ગયો. 'ગુલ્લુ! અદ્ભુત!' પૂર્ણતા માટેનો એનો આગ્રહ, કોઈ ચોક્કસ શબ્દનો ઉપયોગ અને પછી તેને આત્મસાત કરી લેવાની એની આદત વળગણ કક્ષાની હતી. એ કોઈક ધ્વનિ કે ધૂનને સમજવા માંગતો ત્યારે તે એના હૃદયના ઊંડાણમાંથી એ કરતો. અને જ્યારે એ એની તીવ્ર પ્રતિભા દેખાડતો ત્યારે પરિણામ લગભગ તત્કાળ મળી જતું.
- ગુલઝાર (ગુલઝાર લિખીત સંસ્મરણો 'Actually...I met them' પુસ્તકના એક અંશનો મુક્તાનુવાદ, 2021)
નોંધ: ગુલઝારે વર્ણવેલા આ ગીતના શબ્દો વાંચવાથી સમજાશે કે પંચમે એ વાંચીને પહેલો પ્રતિભાવ કેમ એવો આપેલો. એ પછી આ પંક્તિઓને પંચમે શી રીતે ધૂનમાં ઢાળી એ ગીત સાંભળવાથી ખ્યાલ આવશે. ગીતમાં પણ મુખ્ય પ્રભાવક ભૂપીન્દરનો સ્વર છે. તાલ અને ગિટાર માત્ર જરૂર પૂરતાં જ છે. અને ગિટારમાંથી નીકળેલા પેલા અવાજનો ઉપયોગ ગુલઝારે ફિલ્માંકનમાં શી રીતે કરી લીધો એ પણ 4.37 પર જોઈ શકાશે.
एक ही ख्वाब कई बार देखा है मैंने
एक ही ख्वाब कई बार देखा है मैंने
तूने साडी में उरस ली है...मेरी चाबीयाँ घर की
एक ही ख्वाब कई बार देखा है मैंने
तूने साडी में उरस ली है मेरी चाबीयाँ घर की
और चली आयी है
बस यूंही मेरा हाथ पकड़ कर
एक ही ख्वाब कई बार देखा है मैंने
मेज़ पर फूल सजाते हुए देखा है कई बार
मेज़ पर फूल सजाते हुए देखा है कई बार
और बिस्तर से कई बार जगाया है तुझको
चलते फिरते तेरे क़दमों की वो आहट भी सुनी है
एक ही ख्वाब कई बार देखा है मैंने
क्यों चिट्ठी है या कविता
अभी तक तो कविता है
ला ला ला ला ह्म्म्मम्म
गुनगुनाती हुई निकली है नहाके जब भी
गुनगुनाती हुई निकली है नहाके जब भी
अपने भीगे हुए बालों से टपकता पानी
मेरे चेहरे पे छिटक देती है तू..टिकू की बच्ची
एक ही ख्वाब कई बार देखा मैंने
ताश के पत्तों पे लड़ती है कभी कभी खेल में मुझसे
ताश के पत्तों पे लड़ती है कभी कभी खेल में मुझसे
और कभी लड़ती भी है ऐसे के बस खेल रही है मुझसे
और...आगोश में नन्हे को लिए
विल यू शट अप?
और जानती हो टिकू
जब तुम्हारा ये ख्वाब देखा था
अपने बिस्तर पे मैं उस वक़्त पड़ा जाग रहा था.
'કિનારા'નું આ ગીત અહીં સાંભળી અને જોઈ શકાશે.

No comments:

Post a Comment