ફિલ્મશતાબ્દિએ આપણને મળેલી અનોખી ભેટ

“આપની સંસ્થા તો સરકારે ખાસ ફિલ્મો માટે જ શરૂ કરી છે, સાહેબ. તો પછી ભારતમાં બનતી ફિલ્મોની અધિકૃત યાદી દર વરસે આપ કેમ બનાવડાવતા નથી?”

“એવું છે ને કે વિદેશોમાં પણ ફિલ્મોની આવી માહિતી વ્યક્તિગત ધોરણે જ તૈયાર કરવામાં આવે છે.” (મતલબ કે તમારે કરવું હોય તો કરો, પણ અમે તો એ ભૂલેચૂકેય નહીં કરીએ.) 

આ સંવાદમાં શબ્દોનો ફરક હશે, પણ ભાવનો જરાય નહીં. પ્રશ્ન પૂછનાર એક સંગીતપ્રેમી હતા, જ્યારે જવાબ આપનાર ફિલ્મસંબંધી એક મહત્વની સરકારી સંસ્થાના ઉચ્ચાધિકારી. તેમના જવાબમાં જરાય અફસોસ નહોતો, કે નહોતો કોઈ રંજ. ટૂંકમાં કહીએ તો, આ મામલે એ વિદેશના ‘ધોરણ’ને અનુસરતા હતા અને ગૌરવપૂર્વક તેનો સ્વીકાર કરતા હતા.

ફિલ્મોની ગીતગંગાના ભગીરથ:
હરમંદિરસીંઘ 'હમરાઝ' 

ભારતમાં સિનેમાઉદ્યોગનું આ શતાબ્દિવર્ષ ચાલી રહ્યું છે અને ઠેરઠેર વિવિધ રીતે ઉજવાઈ રહ્યું છે. પણ સૌથી વધુ ઉદાસીનતા જોવા મળતી હોય તો સિનેમાના ઈતિહાસના દસ્તાવેજીકરણમાં. માહિતીની સૌથી વધુ અવિશ્વસનીયતા અને અવ્યવસ્થા જોવા મળતી હોય તો સિનેમાના ઈતિહાસમાં. મોટા ભાગના લોકોને હજીય સિનેમાના અભિનેતા-અભિનેત્રીઓ અને તેમના ચટપટા અર્ધસત્ય કિસ્સાઓથી વધુ ફિલ્મસંબંધી અન્ય બાબતમાં જરાય રસ પડતો નથી. સામે પક્ષે અમુક સંશોધકો સંશોધનોના નામે એવું માથાપછાડ કામ કરતા જોવા મળે છે, જેનો મુખ્ય હેતુ શો એ જ ન સમજાય.

આવા માહોલમાં કાનપુરમાં રહેતા એક સંગીતપ્રેમી હરમન્‍દિરસીંઘ ‘હમરાઝ’ દ્વારા એક એવું જબરદસ્ત કામ થયું, જેને કારણે હિન્‍દી ફિલ્મોનું દસ્તાવેજીકરણ થઈ શક્યું. હજી ગયા વરસે જ ‘સ્ટેટ બેન્‍ક ઑફ ઈન્‍ડીયા’માંથી સેવાનિવૃત્ત થયેલા ‘હમરાઝ’નાં જીવનનાં ૪૦-૪૫ વરસ આ કામ પાછળ ખર્ચાયાં. પંડને ખર્ચે તેમણે અનેક લોકોને મળીને માહિતી એકઠી કરી અને જાતે જ તેનું પ્રકાશન ‘હિન્‍દી ફિલ્મ ગીતકોશ’ના નામે કર્યું. આ ગીતકોશના કુલ પાંચ ખંડમાં ૧૯૩૧ થી ૧૯૮૦ સુધીનો સમયગાળો દાયકા મુજબ આવરી લેવામાં આવ્યો છે. તેના ઉદ્‍ભવની રસપ્રદ કથા વાંચવા અહીં ક્લીક કરો.

સમરસિયાઓનું મિલન : (ડાબેથી) 'હમરાઝ', હરીશ રઘુવંશી, મુકેશચંદ્ર મહેતા
અને સલીલ દલાલ 

પોતાની રુચિ મુખ્યત્વે જૂનાં ફિલ્મીગીતો પૂરતી હોવાથી આગળનાં વરસોના ગીતકોશનું કામ ઉપાડવાની ‘હમરાઝ’ની ઈચ્છા ઓછી હતી. તેમના દ્વારા આવું જબરદસ્ત કામ થયા પછી ખરેખર બનવું જોઈતું હતું એવું કે ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલી કોઈ સરકારી કે બિનસરકારી સંસ્થા આ કામ ઉપાડી લે અને તેને આગળ ધપાવે. સરકારી સંસ્થા આગળ ધપાવે એવી ઈચ્છા રાખવાનું કારણ એ કે તેમની પાસે અનેક માહિતીસ્રોત સુલભ હોય, જ્યારે એકલદોકલ સંકલનકર્તાને નાનીમોટી ઘણી મુશ્કેલીઓ નડે. સૌથી મહત્વની વાત એ કે એકલદોકલ વ્યક્તિ આ કામ કરે જ શા માટે?

હરમંદિરસીંઘ ‘હમરાઝ’ પણ હવે શા માટે આ કામ આગળ વધારે? એક તો આમાં ઘરના રૂપિયાનું આંધણ હતું.  મદદ અને સહકાર પણ આસમાની સુલતાની જેવો- મળે તો મળે, નહીંતર ન પણ મળે. ફિલ્મ માટે સરકારી રાહે શરૂ કરાયેલી સંસ્થા પણ તેને પોતાની જવાબદારી ન ગણે, અને શરૂઆતમાં લખ્યો છે એવો જવાબ આપે. છતાં તેમને થયું કે આ રીતે પ્રાથમિક અને સૌથી મહત્વનું કામ થઈ ગયું છે. એક કેડી તૈયાર થઈ ગઈ છે. બાકી તેમણે ગીતકોશનું કામ હાથ પર લીધું ત્યારે તો એ કામ કરવાની કોઈ વ્યવસ્થિત પદ્ધતિ પણ નજર સમક્ષ ન હતી. તે પણ તેમણે વિકસાવી. પાંચ પાંચ દાયકાનાં ગીતો અને ફિલ્મોનું સંકલન કર્યા પછી તેમને થયું કે હવે આગળ ઉપર ભલે ગીતકોશ નહીં, પણ ફિલ્મની યાદી તો વરસોવરસ તૈયાર કરવી જ.

વર્ષવાર સેન્‍સર થયેલી ફિલ્મોની યાદી (ગીત વિના) તૈયાર કરવાનું તેમણે ચાલુ રાખ્યું. જેના અંતર્ગત છેક ૨૦૧૨ સુધીની ફિલ્મોની યાદી તૈયાર થઈ ગઈ છે. અગાઉ તે વર્ષવાર આ યાદીની પુસ્તિકા પ્રકાશિત કરતા હતા, પણ આ વખતે તેમણે એક વિશેષ આયોજન કર્યું. ‘SILENT & HINDI TALKIE FILMS INDEX’ (1913-2012) ના શીર્ષકથી તેમણે સુરતના હરીશ રઘુવંશીના સહયોગથી જે પુસ્તક બહાર પાડ્યું તેમાં છેક ૧૯૧૩થી શરૂ થયેલી કુલ ૧૩૫૫ મૂંગી ફિલ્મોની યાદીનો પણ સમાવેશ કરી દીધો છે. આ પુસ્તકમાં ૧૯૩૧ થી ૨૦૧૨ સુધીની કુલ ૧૧૫૯૧ બોલતી હિન્‍દી ફિલ્મોની યાદી એ.બી.સી.ડી.ના ક્રમમાં આપવામાં આવી છે. વર્ષ માટે જે તે ફિલ્મના સેન્‍સર થયાના વર્ષનો આધાર લેવામાં આવ્યો છે. ફિલ્મો સાથે પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે સંકળાયેલા સહુ કોઈ પાસે આ પુસ્તક હોવું જ ઘટે. એક રીતે તેને ફિલ્મોનું ‘રેડી રેક્નર’ કહી શકાય.

ફિલ્મોની યાદી ઉપરાંત અનેક ઉપયોગી માહિતી પુસ્તકમાં પીરસવામાં આવી છે. જેમ કે- વર્ષવાર બનેલી ફિલ્મોની સંખ્યા, દાદાસાહેબ ફાળકે પુરસ્કાર, રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર તેમજ ફિલ્મફેર પુરસ્કાર વિજેતાઓની વર્ષવાર યાદી, ૫૦ થી વધુ હિન્‍દી ફિલ્મોમાં સંગીત આપનાર સંગીતકારોના નામની યાદી, વિદેશના ફિલ્મ ફેસ્ટીવલમાં પુરસ્કૃત ફિલ્મોની યાદી, ૧૮૦ મિનીટથી વધુ લંબાઈ ધરાવતી ફિલ્મો વગેરે...

તમે ફિલ્મપ્રેમી છો?
તો તમારી પાસે આ પુસ્તક હોવું જ જોઈએ. 

છે તો આ સંદર્ભપુસ્તક, પણ તેનાં પાનાં પર નજર ફેરવતાં અનેક વિગતો એવી જોવા મળે કે આશ્ચર્ય થાય. જેમ કે- ફક્ત ‘એ’થી શરૂ થતી ફિલ્મો પર નજર નાંખીએ તો જોવા મળે કે- ‘અંજામ’ નામની ફિલ્મ કુલ છ વખત બની છે. તો ‘અમર પ્રેમ’ નામે ફિલ્મ પાંચ વખત બની છે. ‘આદમી’, આંખે’, ‘આરઝૂ’, ‘આશા’ જેવી તેર જેટલી ફિલ્મો ચાર ચાર વખત બની છે.

પચાસથી વધુ ફિલ્મો કરનારા સંગીતકારોની યાદીમાં અવિનાશ વ્યાસની ૬૩ હિન્‍દી ફિલ્મો જોઈને આશ્ચર્ય થાય. અને વધુ આશ્ચર્ય ત્યારે થાય જ્યારે નૌશાદની ફિલ્મોનો આંકડો ૬૬નો હોય, રોશનનો ૫૭, ખય્યામનો ૫૬, હેમંતકુમારનો ૫૫ અને હુસ્નલાલ-ભગતરામનો ૫૨નો સ્કોર હોય. હીમેશ રેશમીયાની ફિલ્મોની સંખ્યા ૭૯ જોઈને પણ આંખો આશ્ચર્યથી પહોળી થઈ જાય. હકીકતમાં હરમંદીરસીંઘ ‘હમરાઝ’ અને સુરતના હરીશ રઘુવંશી દ્વારા સંયુક્તપણે હાથ ધરાયેલા પ્રોજેક્ટ MUSIC DIRECTORS OF HINDI FILMS (1913-2012) ના ઉપક્રમે હાથ ધરાયેલા ૨,૦૦૦ થી વધુ સંગીતકારોના પ્રદાનને સમાવતા પુસ્તકના સંશોધન નિમિત્તે આ માહિતી પ્રાપ્ત થઈ શકી છે.

આ ઉપરાંત ફિલ્મસંગીતને લગતી વિવિધ માહિતી અને ગતિવિધીઓથી માહિતગાર રહી શકાય એ માટે ‘હમરાઝ’ છેલ્લા ચાર દાયકાથી ‘લીસ્નર્સ બુલેટીન’ નામની ત્રિમાસિક પત્રિકા નિયમીત ધોરણે પ્રકાશિત કરી રહ્યા છે. ચાર (અને ક્યારેક છ) પાનાંની આ પત્રિકામાં જે અધિકૃત, ગુણવત્તાયુક્ત અને સાતત્યપૂર્ણ માહિતી પીરસાય છે, એ જોતાં દસ અંક દીઠ તેનું માત્ર રૂ. દોઢસોનું લવાજમ ન ભરીએ તો ફિલ્મપ્રેમી કે સંગીતપ્રેમી ગણાવતા પહેલાં ઘડીક વિચાર કરવા જેવો છે.

'ગાગરમાં સાગર' જેવી આ ત્રિમાસિક પત્રિકા
તમે ન મંગાવતા હો તો....  

ફિલ્મોમાં તમને બહુ ઉંડો નહીં, અને સામાન્ય રસ પણ હોય, તો હરમંદીરસીંઘ ‘હમરાઝ’ અને હરીશ રઘુવંશી સંપાદિત ‘SILENT & HINDI TALKIE FILMS INDEX’ નામની આ ફિલ્મ અનુક્રમણિકા અવશ્ય વસાવવા જેવી છે, અને ફિલ્મ વિષેના કોઈ પણ પ્રકારના લેખન-સંશોધન સાથે સંકળાયા હો તો તો આ પુસ્તક હોવું અનિવાર્ય છે. તેને મંગાવવા અંગેની માહિતી આખરમાં આપવામાં આવી છે.

આ પુસ્તકની વાત આજે કરવાનું વિશેષ નિમિત્ત છે. ૧૮ નવેમ્બર, ૧૯૫૧ના રોજ જન્મેલા હરમંદીરસીંઘ ‘હમરાઝ’ આજે ૬૨ વર્ષ પૂરાં કરીને ૬૩મા વર્ષમાં પ્રવેશી રહ્યા છે. તેમના જન્મદિને તેમને સ્વસ્થ જીવન અને દીર્ઘાયુષની અનેકાનેક શુભકામનાઓ હિન્‍દી ફિલ્મસંગીતના રસિયાઓને તે પોતાના પ્રદાન થકી ન્યાલ કરતા રહે એ જ અપેક્ષા.

તેમનો ફોનસંપર્ક: + 91 94154 85281. અને + 91- 512- 2281211, ઈ-મેલ: hamraaz18@yahoo.com

**** **** *** 

પુસ્તક મંગાવવા અંગેની માહિતી:

‘SILENT & HINDI TALKIE FILMS INDEX’ (1913-2012)

Price: Rs.400/- + Postage Rs.40/- (Registered) = Rs. 440/-

આ ઉપરાંત હિન્‍દી ફિલ્મ ગીતકોશ: ખંડ ૧ થી ૫, જબ દિલ હી તૂટ ગયા (સાયગલ કોશ), ગુજરાતી ફિલ્મ ગીતકોશ (zerox edition, સંપાદક: હરીશ રઘુવંશી) , મુકેશ ગીતકોશ(zerox edition, સંપાદક: હરીશ રઘુવંશી), ૧૯૮૧ થી લઈને છેક ૨૦૧૧ સુધીની ફિલ્મોગ્રાફી (જેમાં ફિલ્મની ગીત સિવાયની વિગતો અપાયેલી હોય છે, અને દર વરસે તે બહાર પડતી રહે છે) પણ આ જ સંપર્ક દ્વારા મંગાવી શકાય.

ફિલ્મોના વારસાનું અધિકૃત દસ્તાવેજીકરણ
દર્શાવતા ગ્રંથો 

Har Mandir Singh ‘Hamraaz’,

Dreamland, H.I.G.-545,

Ratanlal Nagar,

Kanpur- 208 022.